Mae’n ramant rhannol drasig, rhannol am fuddugoliaeth merched ifanc yn erbyn twyll ac adfyd, a rhannol yn stori am foesoldeb sy’n rhybuddio yn erbyn peryglon rhedeg i ffwrdd i briodi. Mae’n debyg mai ffuglen yw’r cofiant. Yn wir, y consensws heddiw yw taw nid Mary Charlton oedd yr awdures mewn gwirionedd. Bellach yn angof i raddau helaeth, roedd Mary Charlton yn awdur adnabyddus yn ei dydd, yn ddigon adnabyddus i gyhoeddwr ac awdur dienw gyhoeddi cofiant ffug er mwyn elwa o’i henw.
Roedd Mary Charlton, yn nofelydd, yn fardd ac yn gyfieithydd a gyhoeddodd deuddeg o weithiau gyda Gwasg Minerva rhwng 1794 a 1813. Roedd Charlton hefyd yn ymddangos ar restr 1798 y Wasg Minerva o awduron nodedig, arwydd o boblogrwydd ei nofelau ymhlith y cyhoedd. Tra fod y cofiant ffug a gyhoeddwyd yn 1817 yn gosod ei tharddiad yn ardal y Fenni, mewn gwirionedd ychydig iawn sy’n hysbys am fywyd Charlton, er y gall ei nofel Rosella (1799) sy’n cynnwys taith estynedig o amgylch Cymru, ddynodi gwreiddiau Cymreig. Fodd bynnag, mae’r un mor debygol y gellir priodoli’r lleoliad Cymreig hwn i adfywiad Celtaidd y cyfnod.
Roedd Gwasg Minerva yn dŷ cyhoeddi poblogaidd o ddiwedd y 18fed ganrif/dechrau’r 19eg ganrif, a sefydlwyd ym 1790 gan William Lane. Adnabyddwyd am gyhoeddi ffuglen rhad, boblogaidd, yn enwedig nofelau gothig. Gwnaeth ddefnydd mawr o’r llyfrgelloedd gylchynol wrth ddosbarthu ei gweithiau i’r cyhoedd. Roedd y nofelau gothig a gyhoeddwyd gan Wasg Minerva hefyd yn rhoi enw llai na pharchus iddynt, yn enwedig fel cyhoeddwr nifer o’r ‘nofelau erchyll’ y cyfeirir atynt yn Northanger Abbey gan Jane Austen.
Er nad oes modd gwirio cysylltiadau Cymreig Mary Charlton, roedd gan ddau awdur arall o Wasg Minerva gysylltiadau Cymreig pendant. Y gyntaf oedd Anna Maria Bennett (1750?-1808), sydd fwyaf adnabyddus am ei nofel The Beggar Girl (1797), gwaith yr oedd Samuel Coleridge yn arbennig o werthfawrogol ohono. Ganed Bennett tua 1750 ym Merthyr Tudful, a cyhoeddodd Wasg Minerva bum nofel gyda hi, rhwng 1785 a 1806. Roedd gan ddwy ohonynt, Anna: or Memoirs of a Welch Heiress (1785) ac Ellen, Iarlles Castle Howel (1794), leoliadau Cymreig.
Ail awdur Minerva â chysylltiadau Cymreig oedd Ann Hatton (1764-1838), a oedd yn fwy adnabyddus fel Ann of Swansea, awdur Cambrian Pictures (1810). Wedi’i geni yng Nghaerwrangon i deulu actio Kimble, bu’n rhaid i Ann ddilyn proffesiwn gwahanol oherwydd anabledd. Bu Ann fyw bywyd diddorol ac weithiau cythryblus, a oedd yn cynnwys priodas fawr, ymgais i ladd ei hun o flaen Abaty Westminster, a modelu a darlithio yn Nheml Iechyd a Hymen drwg-enwog Dr James Graham yn Pall Mall. Ar ôl profi cyfnodau o dlodi, cafodd Ann gyflog o £90 y flwyddyn gan ei brodyr a chwiorydd enwocach, sef yr actorion Sarah Siddons a John Phillip Kimble, ar yr amod nad oedd i fyw’n agosach na 150 milltir o Lundain. Roedd hyn yn rhannol oherwydd gwrthwynebiad ei chwaer at duedd Ann i ddefnyddio enw ei chwaer wrth apelio am gymorth ariannol, ac hefyd er mwyn cadw enw ei chwaer allan o bapurau newydd Llundain. Ailbriododd Ann ac ar ôl cyfnod yn yr Unol Daleithiau, lle bu’n troi mewn cylchoedd gwleidyddol radical, a dychwelodd i’r DU, gan ymgartrefu yn Abertawe ym 1799. Roedd mabwysiadu’r llysenw Ann of Swansea fel awdur, yn tystio i’w hunaniaeth â’i chartref newydd.
Yn eu dydd roedd gweithiau y tair awdur benywaidd yma yn gwerthu’n dda iawn. Er hynny, y tu allan i’r canon llenyddol, mae’r nofelau poblogaidd a gyhoeddwyd gan yr awduron benywaidd hyn, a chan Wasg Minerva yn gyffredinol, yn rhoi adlewyrchiad inni o chwaeth boblogaidd eu dydd. Dyma’r gweithiau a ddarllennwyd gan y cyhoedd yn eu llu. Gellir dweud yr un peth am y nofelau poblogaidd, nofelau arswyd, a ffurfiau eraill o lenyddiaeth boblogaidd rad a gyhoeddwyd drwy gydol y bedwaredd ganrif ar bymtheg.
Dr Douglas Jones
Rheolwr Prosiect-Casgliadau Cyhoeddus
Darllen ymhellach
Aaron, Jane – ‘The Rise and Fall of the ‘Noble Savage’ in Ann of Swansea’s Welsh Fictions’ in Romantic Textualities: Literature and Print Culture 1780-1840, 22, 2017, pp.78-88.
Blakey, Dorothy – The Minerva Press 1790-1820, London, 1934.
‘Charlton, Mary’ in Janet Todd (Ed.) – A Dictionary of British and American Women Writers 1660-1800, London, 1987, p. 83.
‘Charlton, Mary’ in Virginia Blain, Patricia Clements and Isobel Grundy – The Feminist Companion to Literature in English, London, 1990, pp 197-198.
Henderson, Jim – ‘Ann of Swansea: A Life on the Edge’ in The National Library of Wales Journal, XXXIV (1), 2006.
The Life, Adventures and Vicissitudes, of Mary Charlton, the Welsh Orphan, Written by Herself and Dedicated to Her Own Sex, Whom She Hopes Will Honor Her Little Narrative, with a Candid Perusal, Rochester, 1817.
Rhydderch, Francesca – ‘Dual Nationality, Divided Identity: Ambivalent Narratives of Britishness in the Welsh Novels of Anna Maria Bennett’ in Welsh Writing in English, 3, 1997, pp. 1-17.
Defnyddio Wikidata i strwythuro data enwau lleoedd Cymraeg
Mae’r testun rydyn ni’n ei ddarllen pan rydyn ni’n pori tudalen we, blog neu erthygl cylchgrawn yn llawn gwybodaeth gyfoethog a gwerthfawr. Mae ein hymennydd yn dda iawn am brosesu a gwneud synnwyr o eiriau yn y cyd-destun y cânt eu cyflwyno ynddo. Gallwn ddweud pan fydd gair yn enw lle oherwydd ein bod yn deall y frawddeg o’i gwmpas, ac yn disgwyl gweld enw lle. Hefyd, rydym yn aml eisoes yn gwybod enw’r lle a gallem ei ddisgrifio’n fanylach o’r cof.
Pe bai cyfrifiaduron yn gallu deall testun yn yr un ffordd yna gallent fod yn hynod ddefnyddiol i’n helpu ni i ddod o hyd i wybodaeth a’i ddeall yn well. Mae technoleg fel Cydnabod Endidau a Enwir neu Named Entity Recognition (NER), lle mae peiriannau’n cael eu hyfforddi i adnabod pethau fel pobl, lleoedd a sefydliadau trwy ddadansoddi testun cyfan, yn cael ei ddefnyddio’n fwy aml i droi testun plaen yn rhwydwaith strwythuredig o ‘bethau’, ac mae hyn yn galluogi peiriannau i wneud dadansoddiadau mwy cymhleth o destun, yn yr un modd a ni.
Fel rhan o’n prosiect parhaus Enwau Lleoedd Cymru, a ariennir gan Lywodraeth Cymru, roeddem yn awyddus i archwilio sut y gellid cymhwyso’r technolegau a’r methodolegau newydd hyn i destunau Cymraeg ac i’n casgliadau. Gyda miliynau o dudalennau o gylchgronnau, papurau newydd a llyfrau eisoes wedi’u digideiddio, sut gallai’r dechnoleg hon ein helpu i wella ein gwasanaethau ar gyfer gwell ymchwil, darganfod a dehongli?
Cydnabod Endidau a Enwir
Dewiswyd Y Bywgraffiadur Cymreig ar gyfer yr arbrawf hwn, fel corpws (gweddol) hylaw o tua 5000 o erthyglau, yn llawn gwybodaeth am bobl a lleoedd. Mae’r rhan fwyaf o enwau lleoedd eisoes wedi’u tagio yn y côd ar gyfer pob tudalen, sy’n rhoi meincnod da inni ar gyfer modelau NER aneli ato, a chorpws mawr o enwau lleoedd i’w dadansoddi ymhellach.
Nodi pa eiriau sy’n enwau lleoedd yw’r cam cyntaf yn y broses hon. Yna mae angen cysoni’r enwau hynny â chronfa ddata o enwau, a all roi mynediad inni i ddealltwriaeth ddyfnach, amlieithog o’r lle.
Mae offer NER Saesneg yn ei chael hi’n anodd adnabod enwau lleoedd mewn testun Cymraeg am nifer o resymau. Yn gyntaf nid ydynt wedi’u hyfforddi i ddeall treigladau gramadegol sy’n bresennol yn yr iaith Gymraeg. Er enghraifft, ‘Tregaron’ yw enw tref yn Gymraeg a Saesneg ond, os yw’r testun yn darllen ‘yn Nhregaron’, ni fydd yn adnabod yr enw oherwydd treiglad y llythyren gyntaf. Yn ail, mae llawer o enwau lleoedd yn wahanol yn y Gymraeg (e.e. Cardiff yw Caerdydd) ac felly ni fydd gan fodelau sydd wedi’u hyfforddi ar destun Saesneg y gair yn eu geirfa. Profwyd sawl model Saesneg ac nid oedd llawer yn adnabod enwau lleoedd, neu’n cymryd yn ganiataol mai enwau pobl oeddent.
Tynnu endidau a enwir o destun digidol gan ddefnyddio ‘Cymrie’
Llwyddodd y broses i echdynnu nifer o enwau lleoedd Cymraeg, gan gynnwys llawer gyda threigladau. Dadansoddwyd testun 5 erthygl yn fanwl. Ar gyfartaledd, llwyddodd yr offeryn i echdynnu tua 67% o enwau lleoedd. O’r enwau lleoedd hynny, dim ond 2% oedd yn anghywir, hynny yw nid yn enwau lleoedd.
Cafodd rhai o’r enwau lleoedd methwyd eu hadnabod eu tagio fel pobl neu sefydliadau, er bod hyn ar gyfradd is na’r model Saesneg.
Cysoni’r data
Mae gwybod pa eiriau sydd yn enwau pobl neu leoedd yn ddefnyddiol ond i bwynt, oherwydd nid ydym yn gwybod dim mwy na ‘mae hyn yn le’. Er mwyn i’r data fod yn ddefnyddiol iawn mae angen mynediad at ragor o wybodaeth am bob lle, megis ei enw mewn ieithoedd eraill, ei leoliad ar fap, a’r sir, gwlad neu gyfandir y mae’n rhan ohono. Yna gallwn gymhwyso dynodwr unigryw i bob lle ac maent yn dod yn endidau data unigryw.
I wneud hyn mae angen i ni gymryd ein rhestr hir o enwau lleoedd a cheisio eu cysoni â chronfa ddata sy’n cynnwys mwy o wybodaeth amdanynt. Yn ein hachos ni rydym yn defnyddio Wikidata, sy’n gartref i un o’r corpws mwyaf o enwau lleoedd Cymraeg sydd ar gael. Mae Wikidata am ddim i unrhyw un ei ailddefnyddio ac mae wedi’i strwythuro fel data cysylltiedig.
Mae’r Bywgraffiadur Cymreig yn cynnwys tua 80,000 o enghreifftiau o enwau lleoedd. Oherwydd ymarferoldeb gweithio gyda set ddata mor fawr, dewisais weithio gyda’r 46,000 o leoedd cyntaf wedi’u tagio.
Roedd y tagiau yng nghôd y Bywgraffiadur Cymreig yn aml yn cynnwys mwy na dim ond yr enw lle. Roeddent hefyd yn cynnwys cyfeirnod Grid, y math o le (dinas, pentref ac ati) a’r berthynas â’r lle hwnnw sy’n cael ei drafod yn yr erthygl.
Yn amlwg mae cael yr holl wybodaeth hon wrth law yn gwneud y broses cysoni yn llawer mwy tebygol o lwyddo. Wrth i dechnoleg NER wella, dylai allu awgrymu llawer o’r wybodaeth hon, trwy ddeall y cyd-destun ehangach y mae’r enw lle yn ymddangos ynddo, ond am y tro, rhaid inni dderbyn, heb y wybodaeth ychwanegol yma, y byddai gan y broses hon gyfradd llwyddiant llawer is.
Gan ddefnyddio teclyn cysoni Open Refine, roeddem yn gallu cymharu ein rhestr o enwau lleoedd â Wikidata. Mae algorithm y meddalwedd yn edrych am debygrwydd mewn sillafu ond mae hefyd yn ystyried y tebygolrwydd o gyfatebiaeth yn seiliedig ar boblogrwydd ei gynnwys. Trwy drawsnewid y cyfeirnodau grid o’n data yn gyfesurynnau, roeddem hefyd yn gallu cyfarwyddo Open Refine i sgorio canlyniadau yn seiliedig ar eu hagosrwydd. Roedd lleoedd ag enwau cyfatebol ac agosrwydd o lai na chilometr yn cael eu paru’n awtomatig ar y cyfan. Defnyddiwyd ein data ar y math o le hefyd i helpu’r feddalwedd i wneud dyfarniad.
Er mwyn rhoi’r siawns orau o lwyddiant i’r broses gysoni gwnaed peth glanhau cychwynnol i ddileu treigladau o’r testun. Gellid gwneud llawer o hyn gan ddefnyddio cyfres o drawsnewidiadau megis;
Nghaer – Caer
Nhre – Tre
Mae eraill angen dealltwriaeth o’r iaith a mewnbwn dynol er mwyn osgoi llygru enwau eraill. Er enghraifft, ni ellir newid ‘Lan’ yn awtomatig i ‘Llan’ heb lygru enwau eraill fel ‘Lanishan’.
Roedd heriau eraill yn cynnwys y defnydd o enwau Saesneg yn y testun Cymraeg;
New England (Lloegr Newydd)
Bristol (Bryste)
Saint Brides (Sant y Brid)
Roedd yna hefyd nifer o enwau lleoedd efo awgrymiadau paru, ond roedd siawns uchel o fod yn enw tŷ, neu endid eraill hefyd. Er enghraifft;
Trawscoed (Tŷ, ystad a chymuned )
Cilgwyn (pentref ym Mhowys, Gwynedd, Sir Caerfyrddin a Phlasty)
Ty-coch (ardal ger Abertawe ac enw cyfarwydd ar gyfer tai)
Heb ddarllen pob erthygl er mwyn gwneud penderfyniad, nid oes unrhyw ffordd, ar hyn o bryd, i adnabod lleoedd o’r fath gydag unrhyw sicrwydd. Fodd bynnag, gallai’r proses â llaw o’r fath gael ei throi’n gem fel tasg dorfol. Byddai ymgymryd â thasgau o’r fath hefyd yn creu data hyfforddi ar gyfer gwella NER yn y dyfodol.
Alinio’r data i Wikidata gan defnyddio OpenRefine
Y canlyniad cychwynnol oedd aliniad o 25,000 o enwau i Wikidata, ac ychwanegwyd 2000 arall at hynny yn gyflym yn dilyn adolygiad dynol o awgrymiadau sgoriodd yn uchel. Mae’r cyfatebai hyn yn cynnwys 2208 o enwau lleoedd unigryw. Y tu hwnt i hyn, byddai angen mwy o amser i baru cofnodion â llaw.
Mae alinio enwau lleoedd â dynodwyr unigryw yn ein galluogi i archwilio amlder lleoedd penodol yn y testun efo well cywirdeb
Defnyddio’r data cyfoethog
Nawr ein bod wedi alinio ein henwau lleoedd i gofnodion Wikidata ar gyfer y lleoedd hynny, mae gennym fynediad at gyfoeth o wybodaeth ychwanegol. Gellir crynhoi’r wybodaeth ychwanegol hon mewn sawl categori;
ID Parhaus – Mae gallu neilltuo Qid unigryw i bob enw lle yn golygu y gallwn drin pob un fel endid unigryw, hyd yn oed os oes mwy nag un lle efo’r un enw.
ID allanol – mae Wikidata yn cofnodi dynodwyr parhaus o sefydliadau eraill sy’n cadw gwybodaeth am y pwnc. Mae hyn yn helpu i alinio a chyfoethogi data ar draws setiau data lluosog.
Gwybodaeth gyd-destunol – Mae hyn yn cynnwys dolenni i erthyglau Wicipedia, delweddau ar drwydded agored a chyfeiriadau at weithiau awdurdodol eraill.
Data Strwythuredig – Mae Wikidata yn cynnwys ontoleg gysylltiedig, strwythuredig am ei eitemau. Felly mae lleoedd wedi’u cysylltu â’u hierarchaeth weinyddol a phob eitem arall yn y set ddata gyda datganiad am y lle hwnnw.
Mae hyn yn ein galluogi i ddeall yn well y cysylltiadau rhwng pobl a lle. Yn yr enghraifft isod mae cyfrifiadur yn gallu deall bod dau berson yn gysylltiedig â sawl man cyffredin trwy gyfeiriadau at y mannau hyn yn eu herthyglau Bywgraffiadur. Mae lliw a thrwch y llinynnau cysylltu hefyd yn nodi amlder y cyfeiriadau hyn ym mhob erthygl.
Pan fydd y dull hwn yn cael ei ehangu i’r corpws cyfan gallwn weld gwe hynod gymhleth o ryng-gysylltiadau rhwng pobl a lleoedd.
A chan fod gennym bellach fynediad at gyfesurynnau ar gyfer ein holl leoedd, gallwn ddelweddu’r cysylltiadau hyn ar fap. Isod, gwelwn ddelweddau ar gyfer unigolyn ac ar gyfer y casgliad cyfan gan ddefnyddio man geni pobl fel man cychwyn, yn cysylltu â’r holl fannau eraill a grybwyllir yn eu herthyglau.
Gan ddefnyddio’r wybodaeth gyd-destunol mewn tagiau enwau lleoedd gallwn wneud ymholiadau mwy gronynnog, megis cysylltiadau rhwng man geni a mannau addysg a grybwyllir yn eu herthyglau. Mae hyn yn amlygu cydberthnasau clir â phrif ganolfannau dysgu ac yn dangos ymhellach botensial ymchwil y data.
Casgliadau
I gloi, gall technoleg bresennol adnabod yn gywir tua 60-70% o enwau lleoedd Cymraeg mewn testun digidol. Mae’n bosib bydd hyfforddi algorithmau A.I. gwell sy’n defnyddio geirfaoedd enwau lleoedd mwy a chorff mwy o ddata hyfforddi yn helpu i gynyddu’r ganran hon hyd yn oed ymhellach. Byddai ymgymryd â’r broses hon ar raddfa fawr yn galluogi gwaith ymchwil a chysoni pellach ac fe fyddai hefyd yn helpu gwella systemau chwilio a darganfod, ond nid yw hyn yn nodi lleoedd unigryw, dim ond enghreifftiau o enw lle.
Er mwyn creu buddion nodedig, rhaid cysoni’r data â chronfa ddata sy’n cynnwys data am leoedd penodol. Gyda llawer o ddyblygiadau mewn enwau lleoedd yng Nghymru a ledled y byd mae’r cam hwn yn hanfodol er mwyn creu cysylltiadau â’r lleoedd cywir. Mae’n ymddangos nad oes gennym ni’r dechnoleg eto i awtomeiddio hyn, mewn unrhyw iaith, gyda lefel uchel o sicrwydd. Mae sawl enghraifft o biblinellau’n cael eu datblygu er mwyn nodi endidau mewn testun a chysoni’n uniongyrchol â Wikidata neu setiau data mawr eraill, gan gynnwys prosiect gan gydweithiwr yma yn y Llyfrgell Genedlaethol (dolen). Fodd bynnag, maent wedi wynebu’r union heriau.
Lle mae data ategol ychwanegol eisoes yn bodoli, fel ein hesiampl o’r Bywgraffiadur Cymreig, mae’n bosibl awtomeiddio hyn i ryw raddau ond mae lwfans ansicrwydd sylweddol o hyd heb fewnbwn dynol.
Er nad yw’n bosibl eto adnabod endidau o destun yn gywir ac yn gyflawn, mae’r prosesau hyn yn cynnig gwerth, fel gweithgaredd annibynnol neu fel rhan o ddull amlddisgyblaethol, fel ffordd o wella dealltwriaeth o destun a gwella gwasanaethau chwilio a darganfod i ddefnyddwyr.
Mae’n bwysig nodi hefyd, nad yw’r gwaith yma’n bosib heb ddatblygiad, addasiad a gwelliant parhaus, trwy fagu technolegau newydd, a thrwy sicrhau argaeledd ffynonellau data Mynediad Agored megis Wikidata a Open Street Map a chyrff mawr o destun Gymraeg fel Wicipedia er mwyn dysgu algorithmau dysgu peiriant newydd.
Rwy’n berson sy’n hoffi ymchwilio a dysgu ffeithiau newydd a diddordol, felly roedd yn bleser o’r mwyaf cael fy mhenodi ar secondiad i fy swydd bresennol, sef Swyddog Prosiect Bywgraffiadur i Blant. Ym mis Medi llynedd derbyniodd y Llyfrgell Genedlaethol Cymru nawdd gan Lywodraeth Cymru i gyflwyno prosiect a fyddai’n cynhyrchu bywgraffiadur i gynulleidfa iau, a dyma ychydig o gefndir i’r cynllun.
Kate Roberts
Owain Glyndŵr
Prif nod y prosiect yw addasu rhannau o gynnwys Y Bywgraffiadur Cymreig, er mwyn creu erthyglau sy’n haws eu deall a’u defnyddio gan blant. Mae’r gwaith yma’n cynnwys cwtogi a symleiddio bywgraffiadau ar gyfer 100 o Gymry blaenllaw, yn Gymraeg a Saesneg, ac y mae amodau’r grant yn mynnu fod o leiaf 50% ohonynt yn fenywod, a 10% o’r Cymry yn hanu o grwpiau lleiafrifol tangynrychioledig, er mwyn sicrhau cydraddoldeb ac amrywedd.
Caradog Prichard
Catrin o Ferain
Yn ystod y tri mis diwethaf bum wrthi yn dethol Cymry blaenllaw y credaf eu bod yn berthnasol i addysg a diddordebau defnyddwyr ifanc, a chreu crynodeb o uchafbwyntiau gyrfaoedd a bywydau’r unigolion hynny. Wrth gwrs, mae’n amhosib rhagweld yn union pwy fydd galw amdanynt, ond mae’r rhestr yn amrywiaeth o alwedigaethau, cefndiroedd, rhyw, cyfnodau a rhanbarthau. Mae’r gwaith yn gallu bod yn heriol iawn, gan fod mwyafrif helaeth o’r 5,000 o erthyglau yn Y Bywgraffiadur Cymreig yn ddynion croenwyn. Felly roedd rhaid i mi chwilota’n ddiwyd i ddarganfod menywod a’r unigolion o leiafrifoedd tangynrychioledig sydd wedi cyfrannu’n sylweddol at feysydd amrywiol yng Nghymru. Serch hynny, gyda chymorth staff Y Bywgraffiadur Cymreig rydym ar y trywydd iawn i gyflawni amcanion y prosiect.
John Ystumllyn
Sarah Siddons
Er taw addasu a symleiddio cynnwys y Bywgraffiadur yw fy mhrif orchwyl, mae yna ail ran i’r cynllun. Cytunwyd y byddwn yn gwahodd ysgolion o bob rhan o Gymru i gydweithio gyda’r prosiect wrth gynhyrchu ffilmiau byrion ar Gymry nodedig o’u hardaloedd nhw. Dewisiwyd deg ysgol i gynrychioli gwahanol ranbarthau ar hyd a lled Cymru, ac aethpwyd ati i gydweithio gyda nhw gan wirio eu bod â’r gallu technegol a’r offer angenrheidiol i gyflawni’r gwaith.
Disgwylir y bydd y ffilmiau yn cael eu cwblhau erbyn gwyliau’r haf, yn barod i’w cyfieithu a’u hisdeitlo.
Bydd yr erthyglau a’r ffilmiau yn cael eu gosod ar wefan sydd wrthi yn cael ei chynhyrchu’n arbennig ar gyfer y prosiect, a gobeithiwn y caiff hon fynd yn fyw ym mis Hydref eleni: enwogion.cymru.
Yna ym mis Mai 2022 prynodd y Llyfrgell, gyda chymorth hael gan Gyfeillion y Llyfrgelloedd Cenedlaethol, dwy eitem yn ymwneud â’i gerdd rhyfel enwog In Parenthesis, sef copi proflen a drafft o sgript radio.
Roedd Jones yn feteran y Ffrynt Gorllewinol, gan iddo wasanaethu gyda’r 38ain Adran (Gymreig) ar y Somme ac yn Ypres. Cafodd anaf i’w goes yn ystod brwydr Coed Mametz ar 10-11 Gorffennaf 1916 a daeth ei wasanaeth gweithredol i ben ar ôl pwl o dwymyn y ffosydd ym mis Chwefror 1918.
Yn dilyn y Rhyfel daeth yn adnabyddus fel arlunydd ac ysgythrwr. Tua 1928, fodd bynnag, dechreuodd weithio ar In Parenthesis a ddatblygodd i fod yn gerdd epig yn adrodd ei brofiadau yn ystod y rhyfel, gan gyrraedd ei uchafbwynt gydag ymosodiad Coed Mametz. Mae hefyd yn llawn cyfeiriadau at hanes a llenyddiaeth Cymru a Lloegr, ac at yr Ysgrythur. Cymerodd Jones ddegawd a nifer o ddrafftiau i gyfansoddi’r gerdd, gydag oediad hir oherwydd cyfnod o chwalfa nerfol.
NLW MS 24193B
Mae’r cyntaf o’n derbynion newydd, proflen o’r llyfr heb ei gywiro, yn dyddio o ddechrau 1937, pan oedd y gerdd yn cael ei pharatoi ar gyfer y wasg. Mae’r copïau eraill o’r proflenni sydd ohoni wedi’u diwygio a’u cywiro’n helaeth; mae’r gyfrol newydd yn ‘lân’, yn gyflawn ac wedi’i rhwymo, gyda’r dyddiad 10 Mehefin 1937 ar y clawr blaen, sef diwrnod parti cyhoeddi’r llyfr.
Cafodd In Parenthesis ganmoliaeth o’r cychwyn, gan ennill Gwobr Hawthornden yn 1938. Fe’i haddaswyd ar gyfer y radio gan Douglas Cleverdon ond gohiriwyd y darllediad ddwywaith, ym 1939 a 1942, oherwydd y Rhyfel. Llwyddodd y drydedd ymgais, a ddarlledwyd ar y Third Programme ar 19 Tachwedd 1946, gyda Dylan Thomas a Richard Burton yn y cwmni. Roedd gan y darllediad ragarweiniad gan David Jones, wedi ei recordio ganddo o flaen llaw, a’r ail eitem a brynwyd gan y Llyfrgell yw drafft llawysgrif o’r rhagarweiniad hwn – y drafft terfynol yn ôl pob tebyg. Mae’n cynnwys nifer o ddileadau a chywiriadau ond yn ei hanfod mae’n agos iawn at y sgript a recordiwyd gan Jones.
NLW MS 24194E
Mae’r ddwy eitem wedi’u catalogio’n llawn ac, fel gweddill ei archif, ar gael i’w gweld yn ystafell ddarllen y Llyfrgell. Mae’r copi proflen a’r cyflwyniad radio bellach yn NLW MS 24193B a NLW MS 24194E yn eu tro.
Mae llawer o bethau rydyn ni’n eu cymryd yn ganiataol mewn bywyd modern – gwylio rhaglenni teledu a gwrando ar raglenni radio a phodlediadau yw rhai ohonyn nhw. Mae’r rhyngrwyd wedi’i gwneud hi’n haws defnyddio llawer o lwyfannau darlledu, gyda’r cyfryngau cymdeithasol yn annog sylwadau a newyddion. Ychydig iawn o bobl yn 1923 fyddai wedi rhagweld y byddai gorsaf radio leol a oedd yn darlledu o gwmpas Caerdydd yn tyfu i fod yn sefydliad cenedlaethol wrth galon bywyd Cymru. Yn 2023, mae’r BBC yng Nghymru yn dathlu ei chanmlwyddiant, a pha well ffordd i nodi’r garreg filltir hanesyddol bwysig hon nag i sefydlu Archif Ddarlledu Cymru yn y Llyfrgell Genedlaethol.
Rhyfeddod y Radio – y BBC yn dechrau darlledu yng Nghymru ar 13 Chwefror 1923
Efallai nad yw pawb yn gwybod bod y BBC wedi dechrau fel cwmni masnachol gyda chefnogaeth Guglielmo Marconi, arloeswr enwog darlledu diwifr. Ni sefydlwyd y Gorfforaeth Ddarlledu Brydeinig fel darlledwr gwasanaeth cyhoeddus tan 1927, gyda Siarter Frenhinol i ‘hysbysu, addysgu a diddanu’. Yn y 1920au roedd y dechnoleg yn gyntefig a dim ond ychydig o bobl oedd yn gallu fforddio set ddiwifr oedd yn costio £7 (cymaint â £334 heddiw) a ffi trwydded radio 10 swllt (£23 heddiw). Fodd bynnag, daeth radio’n boblogaidd iawn gyda 2.5m o drwyddedau wedi’u rhoi erbyn 1928 wrth i’r ddarpariaeth ledaenu ar draws y DU. Bu’n rhaid i’r arloeswyr radio cynnar arbrofi er mwyn darganfod beth oedd yn gweithio ac roedd y dewis o raglenni’n gyfyngedig iawn. Fodd bynnag, am 5yh ar 13 Chwefror 1923, pedwar mis yn unig ar ôl lansiad gorsaf Llundain, 2LO, dechreuodd y BBC ddarlledu o Stiwdio 5WA yn 19 Stryd y Castell, Caerdydd.
Am 9.30pm, canodd Mostyn Thomas y gân werin ‘Dafydd y Garreg Wen’. Hanner can mlynedd yn ddiweddarach, roedd yn cofio “Prin ges i unrhyw amser i ymarfer, oedd yn fy ngwneud yn nerfus iawn, oherwydd yn y dyddiau hynny doedd meicroffonau ddim yn bethau hawdd i’w defnyddio… ond roedd yn rhaid i ni fod yn barod, roedd yr amser cychwyn wedi bod yn cael ei hysbysebu yn yr holl bapurau newydd”. Dim ond o fewn radiws o 20 milltir i’r stiwdio yng Nghaerdydd roedd y rhaglenni ar gael, ac yna Abertawe ym mis Rhagfyr 1924.
Yn y 1930au cynyddodd y BBC nifer y trosglwyddyddion, ac o ganlyniad ym 1937 lansiodd wasanaeth radio ar gyfer Cymru gyfan. Derbyniodd gwasanaeth blaenorol De Cymru a Gorllewin Lloegr lawer o gwynion gan wrandawyr yng Nghymru a Lloegr ac ni allai pobl yn y Canolbarth a’r Gogledd wrando o gwbl. Awgrymodd yr hanesydd John Davies fod gwasanaeth radio Cymru gyfan cyntaf y BBC yn foment bwysig wrth i Gymru gael ei chydnabod fel cenedl.
Arweiniodd agor stiwdio Bangor, dan reolaeth y chwedlonol Sam Jones yn 1935, at raglenni Cymraeg newydd yn ystod yr Ail Ryfel Byd pan ddefnyddiwyd y radio i gynnal morâl. Daeth talentau cartref fel Triawd y Coleg gyda Meredydd Evans (Pennaeth Adloniant Ysgafn y BBC yng Nghymru yn ddiweddarach) yn sêr cenedlaethol y Noson Lawen. Symudodd Uned Adloniant Ysgafn y BBC o Lundain i Fangor rhwng 1941 a 1943 i osgoi‘r Blitz, gan ddarlledu sioeau poblogaidd gan gynnwys ITMA gyda Tommy Handley, seren radio ar y pryd. Yn y 1950au, darlledwyd rhaglenni plant rhwng 5 a 6 o’r gloch gydag ‘SOS Galw Gari Tryfan’ gan y Parch Idwal Jones yn hynod boblogaidd fel dewis cyffrous Cymraeg tebyg i ‘Dick Barton – special agent’.
Yn 1945 am y tro cyntaf, roedd pobl Cymru’n gallu prynu fersiwn Gymreig o’r Radio Times a oedd yn rhestru rhaglenni’r BBC.
Cystadleuaeth i’r radio
Er i setiau teledu mecanyddol ymddangos gyntaf yn 1929 gydag arbrofion gan John Logie Baird, ni lansiodd y BBC wasanaeth teledu tan 1936, gyda seibiannau rhwng rhaglenni i orffwys llygaid gwylwyr! Caeodd y gwasanaeth hwn yn ystod blynyddoedd y rhyfel ond yn 1946, roedd y teledu’n ôl, er nad ym mhobman. Cymerodd amser i adeiladu’r trosglwyddyddion newydd a denu cynulleidfa a oedd yn fwy cyfarwydd â gwrando ar y radio. Roedd angen i’r teledu ddenu cynulleidfaoedd newydd ac roedd darllediadau allanol byw fel coroni’r Frenhines Elizabeth II yn 1953 yn annog pobl i brynu setiau teledu. Ond ni allai pobl De Cymru wylio’r teledu hyd nes agorwyd trosglwyddydd Gwenfô ar 15 Awst 1952, gan dalu ffi trwydded o £2 (tua £46 heddiw).
Roedd teledu yng Nghymru yn y 1950au yn cael trafferth o ran diffyg gwasanaeth ac roedd yn dibynnu’n bennaf ar raglenni a gynhyrchwyd yn Llundain gan fod y BBC bellach yn cystadlu â theledu masnachol. Dechreuodd sianel fasnachol gyntaf Cymru, Television Wales and the West (TWW) ddarlledu yn 1958 yn Ne-Ddwyrain Cymru gyda sêr adnabyddus Cymru, Donald Houston, Stanley Baker a Harry Secombe yn ymddangos ar y noson agoriadol. Bellach roedd angen i’r BBC yng Nghymru gynhyrchu deunydd teledu oedd yn ddeniadol i gynulleidfa Gymreig.
‘Noswaith Dda, dyma’r newyddion yng Nghymru heddiw’
Ym 1964 y dechreuodd teledu ddod yn boblogaidd pan sefydlwyd BBC Cymru Wales fel gwasanaeth ar wahân – er mai dim ond 12 awr o raglenni ychwanegol a gynhyrchwyd gyda 7 awr yn Gymraeg a 5 awr yn Saesneg.
Roedd y 1960au yn gyfnod o newid cymdeithasol a gwleidyddol yng Nghymru. Roedd gan y BBC gyfrifoldeb i ddarlledu’r newyddion diweddaraf, ond nid oedd rhaglenni newyddion ar gyfer y teledu wedi cael eu darparu yng Nghymru o’r blaen. Dechreuodd ‘Heddiw’ yn 1961 fel rhaglen gylchgrawn a newyddion yn adrodd newyddion cenedlaethol a rhyngwladol yn Gymraeg am y tro cyntaf ar y teledu. Cyflwynwyd y newyddion gan sawl darlledwr enwog gan gynnwys Owen Edwards, Robin Jones a Hywel Gwynfryn. Ym 1962 dechreuodd ‘Wales Today’ gan rannu’r slot gyda Points West ar gyfer De-orllewin Lloegr gan mai dim ond un trosglwyddydd oedd. Dyna pam roedd gwasanaeth newydd BBC Cymru Wales mor bwysig. Pan siaradodd y cyflwynydd Brian Hoey â’r gwylwyr ym mis Hydref 1964, roedd yn siarad â gwylwyr yng Nghymru.
Roedd dod â straeon newyddion i’r sgrin yn anodd iawn yn y 1960au – roedd popeth yn fyw, doedd dim awtociw na chyfrifiaduron, ac roedd y ffilmiau camera yn negatif hyd nes y bydden nhw’n cael eu darlledu’n fyw ar y sgrin. Does ryfedd fod y Radio Times wedi rhybuddio gwylwyr ‘y gallai fod yn flêr o bryd i’w gilydd’! Ac eto dros y blynyddoedd, daeth cyflwynwyr fel Brian Hoey a ddarparodd adroddiadau dirdynnol o drychineb Aberfan yn 1966, David Parry-Jones, Sara Edwards a Jamie Owen yn enwau cyfarwydd. Roedd pobl ledled Cymru bellach yn tiwnio i mewn bob nos am y newyddion ac yn aml yn aros i gael eu diddanu gan raglenni cartref. Roedd teledu yma i aros.
Dr Ywain Tomos
Swyddog Dehongli Archif Ddarlledu Cymru
Daeth papurau yr uwch was-sifil Sir Guildhaume Myrddin-Evans i’r Llyfrgell yn 2019, ond diolch i’r pandemig dim ond yr hâf ddiwetha ces i’r cyfle i fynd ati i’w trefnu a’i catalogio.
Cafodd Sir Guildhaume yrfa hynod ddiddorol a llwyddiannus. Ar ol iddo gael ei anafu yn y Rhyfel Byd Cyntaf aeth i weithio i Lloyd George a ddaeth yn arbennigwr ar faterion llafur, gan wasanaethu yn y Weinyddiaeth Llafur a Gwasanaeth Cenedlaethol, a chynrychioli Llywodraeth Prydain ar Sefydliad Lafur Ryngwladol. Swydd oedd wedi rhoi cyfle iddo deithio, gwneud cysylltiadau rhyngwladol diddorol a bod yn dyst i ambell helynt.
Roedd Sir Guildhaume yn rhan o gorff llywodraethu’r Sefydliad Llafur Rhyngwladol adeg cynhadledd petrolewm yn Caracas, Venezuela, ym mis Ebrill 1955. Er bod cynrychiolwyr y cyflogwyr a llywodraethau wedi cefnogi’r cais i gynnal y gynhadledd yno, roedd cynrychiolwyr undebau llafur wedi gwerthwynebu oherwydd triniaeth swyddogion undeb, gan gynnwys carcharu nifer ohynt, gan y llywodraeth milwrol yno oedd wedi dod i rym mewn coup d’état yn 1948. Yn ystod y sesiwn agoriadol traddododd cynrychiolydd yr undebau o’r Iseldiroedd, Mr Vermeulen, araith yn tynnu sylw at hawliau gweithwyr yn y wlad a nifer o arweinwyr undebau oedd yn y carchar. Ymateb llywodraeth Venezuela oedd i anfon swyddogion y lluoedd diogelwch at ei westy i’w hebrwng i’r maes awyr ac i’w anfon o’r wlad.
Blaenorol
Nesaf
Papurau Sir Guildhaume Myrddin-Evans, D3/4
Pan glywodd cynrychiolwyr eraill yr undebau am hyn, cytunon nhw i beidio cymryd rhan yn y brif gynhadledd nes iddo gael dod yn ol ac oherwydd cyfansoddiad y Sefydliad Llafur Rhyngwladol, nid oedd modd i’r gynhadledd fynd yn ei flaen. Treuliodd Vermeulen dros wythnos yn Curacao tra roedd Sir Guildhaume a swyddogion eraill y Sefydliad Llafur Rhynglwadol ceisio dod o hyd i ryw fath o ddatrusiad ond methiant oedd canlyniad eu holl ymdrechion.
Blaenorol
Nesaf
Papurau Sir Guildhaume Myrddin-Evans, D3/1
Tynnodd Venezuela allan o’r Sefydliad Llafur Rhyngwladol dros dro er gwaethaf ymdrechion Sir Guildhaume i berswadio’r Llywodraeth yno i barhau fel aelod aelod ond mae’n ymddangos bod yr holl helynt wedi cael y canlyniad roedd Vermeulen a’r swyddogion undeb eisiau gweld, o leiaf yn rhannol ac yn anuniongyrchol. Daeth rhywbeth arall o’r trafodion yna. Mewn llythyr gan Sir Guildhaume i ddirprwyaeth Prydain yn Geneva ar 31 Mai roedd e’n gallu adrodd bod nifer o swyddogion undeb wedi cael eu rhyddhau o’r carchar gan ychwanegu;
“I like to think that I might have some partial responsibility for this happy result”.
Ceir y stori i gyd yn Sir Guildhaume Myrddin-Evans Papers Cyfres D3.
Blwyddyn brysur oedd 2022 i archifyddion y Llyfrgell. Yn ogystal ag ymgymryd â’u dyletswyddau eraill, cawsant gyfle i dreulio’r flwyddyn gyfan yn catalogio o ddifri yn sgil llacio gwaharddiadau covid, ac o ganlyniad fe gynhyrchwyd llawer mwy o gatalogau nag a gafwyd yn y ddwy flynedd cyn hynny.
Dyma flas ar y catalogau a gwblhawyd yn ystod 2022. Mae gwaith yn parhau ar gatalogau eraill fel erioed, yn cynnwys nifer o archifau sylweddol a phwysig, a hefyd ychwanegiadau bach at gatalogau sy’n bodoli yn barod. Ceir manylion am gatalogau diweddar o lawysgrifau yng nghyfresi NLW MSS a NLW ex mewn blog arall yn y man.
Ychwanegiad at y papurau a gronnwyd gan yr hanesydd Syr Deian Hopkin, yn cynnwys llyfr cofnodion Plaid Lafur Llanelli ar gyfer y cyfarfod pan ddewiswyd Jim Griffiths fel ymgeisydd.
Papurau ychwanegol yr amaethwr Emrys Bennett Owen (1911-1988), yn cynnwys deunydd yn ymwneud â’i ddiddordeb mewn cerddoriaeth, ffermio a materion cymunedol.
Papurau a grewyd mewn perthynas â Layers in the Landscape (Haenau yn y Tirwedd), prosiect rhyngddisgyblaethol a osododd cysyniad mapio dwfn ar dirwedd boddedig Bae Ceredigion.
Papurau gwleidyddol a phersonol Yr Arglwydd MacDonald o Waenysgor (1988-1966), yn cynnwys deunydd yn ymwneud â materion megis uno Newfoundland a Chanada.
Siarter y Brenin John yn ymwneud â’r Fenni. Cafwyd blog am y siarter yn fuan ar ôl i ni ei phrynu, a fe gyhoeddwyd erthygl mwy manwl amdani yn ddiweddar hefyd: D. J. Moore, ‘Abergavenny and Dunwallesland: a 1209 charter of king John’ yn The Monmouthshire Antiquary: Proceedings of the Monmouthshire Antiquarian Association XXXVII (2022), 5-13
Papurau Syr Guildhaume Myrddin-Evans (1894-1964), gwas sifil hŷn, arbenigwr mewn cydberthynas ddiwydiannol a chynrychiolydd Prydain i’r International Labour Organisation, yn cynnwys cofnodion yn ymwneud â Chomisiwn Llywodraeth Leol Cymru, yn ogystal ag anghytundeb diplomataidd yn Venezuela gyda’r ILO.
Papurau gweinyddol canghennau Aberystwyth, Pontypridd a Chaerdydd Cymorth i Ferched Cymru (Welsh Women’s Aid), yn cyfeirio at lawer o faterion sy’n effeithio ar ferched a’u plant sy’n defnyddio’r gwasanaeth, yn cynnwys trais domestig, lles cymdeithasol a’r gyfraith.
Yn ystod chwyldro cyfrifiadurol yr 1980au, ffurfiwyd nifer o gwmnïau newydd oedd yn creu caledwedd i’r cyhoedd. Cyn hyn, roedd cost a maint yn ffactorau oedd yn erbyn y fath fentro, ond gyda chyfrifiaduron yn mynd yn llai ac yn rhatach i’w cynhyrchu, cododd gwawr newydd i’r rhai oedd yn frwd am dechnoleg. Un o’r cwmnïau a ffurfiwyd oedd Dragon Data, a sefydlwyd ar ddechrau’r 80au yn Ne Cymru gan y cwmni teganau Mattoy.
Rhai o'r llyfrau sydd yn y Llyfrgell am Dragon Data
Blaenorol
Nesaf
Cawsant rywfaint o lwyddiant gyda’u cyfrifiaduron Dragon 32 a Dragon 64, ond ni phrofodd y Ddraig hon fywyd hir. Roedd cyfyngiadau technegol yn golygu iddynt lusgo tu ôl i’w cystadleuwyr, fel Sinclair a Commodore. O ganlyniad, dechreuodd y cwmni fynd i drafferthion. Yn ystod canol yr 80au, prynwyd y cwmni gan Eurohand S.A., a symudwyd canolfan y cwmni i Sbaen. Yn 1987, daeth y cwmni gwreiddiol a’r enw i ben yn dilyn methdaliad.
Mae’r Llyfrgell Genedlaethol yn dal nifer o deitlau sy’n ymwneud â chyfrifiaduron y Ddraig (gweler y llun). Mae llawer ohonynt yn plymio’n ddwfn i ddulliau amrywiol o raglennu wrth ddefnyddio’r peiriant. Er i fywyd y Ddraig fod yn fyr, mae ei hetifeddiaeth a’i henw yn parhau. Prawf o hyn yw fod crewyr cyfryngau cymdeithasol ar lwyfannau fel Youtube wedi ymchwilio i’w hanes, a gellir gweld eu cyflwyniadau yno.
Darllen/gwylio pellach:
Duncan Smeed. 1983. Inside the Dragon.
George Knight. 1983. Learning to use the Dragon 32 Computer.
Keith Brain. 1984. Advanced sound & graphics for the Dragon computer: including machine code subroutine.
Keith Brain. 1984. Artificial intelligence on the Dragon computer: make your micro think.
Keith Brain. 1984. Dragon 32 games master: learn how to write your own top level games.
Tim Hartnell. 1984. Giant book of games for your Dragon.
Tim Langdell. 1982. 35 programs for the Dragon 32. Dragon user: the independent Dragon magazine.
Ymysg y llyfrau a brynwyd yn ddiweddar ar gyfer ein casgliadau llyfrau prin oedd Experiments and observations made in Britain, in order to obtain a rule for measuring heights with the barometer. Yr awdur oedd Cyrnol William Roy (1726-1790), tirfesurydd a sylfaenydd yr Arolwg Ordnans. Cyhoeddwyd yr adroddiad yn wreiddiol yn Philosophical transactions y Gymdeithas Frenhinol yn 1777, ond mae’r copi a brynwyd wedi’i gyhoeddi ar wahân gan J. Nichols y flwyddyn wedyn.
Tudalen deitl "Experiments and Observations made in Britain in order to obtain a rule for measuring heights with the barometer" gan Colonel William Roy.
Tudalen lle mae'n son am yr arbrofion a wnaed ar fynyddoedd Moel Eilio a'r Wyddfa yng ngogledd Cymru.
Tabl yn dangos y mesuriadau o'r arbrofion.
Map yn dangos y pellder a'r uchder o Moel Eilio a'r Wyddfa i'r môr ger Caernarfon. Dargyfyddwyd y wybodaeth yma drwy'r arbrofion.
Blaenorol
Nesaf
Gwnaethpwyd yr arbrofion a ddisgrifir yn yr adroddiad mewn sawl lle, gan gynnwys Schiehallion yn yr Alban a’r Wyddfa yng Nghymru. Yn ogystal â disgrifiadau o’r arbrofion, mae’r llyfr yn cynnwys tablau o’r mesuriadau a mapiau o’r mynyddoedd lle cawsant eu gwneud. Mae’n dystiolaeth bwysig o gyfraniad gogledd Cymru at ddatblygiadau gwyddonol yn y ddeunawfed ganrif.
Blog i gyflwyno gwaith a chasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Yn sgil natur bersonol blogiau, polisi'r Llyfrgell yw cyhoeddi postiadau yn yr iaith wreiddiol yn unig. Cyhoeddir yr un faint o bostiadau yn y ddwy iaith, ond nid yr un blogiau ydynt. Am gyfieithiad bras gellir darllen y blog drwy ddefnyddio system gyfieithu megis Google Translate.
