Salem a hynny oll…
Collections / Stori Cymru - Postiwyd 06-12-2019
Pan ysgrifennais gyntaf am ddarlun Sidney Curnow Vosper, Salem yng nghylchgrawn Planet yn 1988, gallwn gymryd yn ganiataol y byddai mwyafrif fy narllenwyr yn gwybod rhywbeth am stori’r llun, neu o leiaf yn gyfarwydd â’i edrychiad. Roedd y print lliw mawr yn dal i hongian ar y wal yng nghartrefi nifer o neiniau a theidiau. Dyna pam y teimlais yn hyderus yn defnyddio’r term ‘Eicon Cenedlaethol’ i’w ddisgrifio. Ond, tua pum mlynedd yn ôl, cefais sioc tra’n dysgu hanes celf i fyfyrwyr israddedig, blwyddyn gyntaf, ym Mhrifysgol Abertawe. Doedd neb yn y dosbarth yn adnabod y llun, a neb wedi clywed amdano. Roedd yr ‘eicon cenedlaethol’ wedi diflannu o ymwybyddiaeth y genhedlaeth newydd.
Nid y ffaith ei fod wedi mynd yn angof oedd y syndod fel y cyfryw, ond pa mor gyflym y digwyddodd hynny. Wedi’r cyfan mae presenoldeb byw y llun mewn diwylliant wedi ei ategu ym mhob cenhedlaeth, o’i greadigaeth yn 1909, i 1997 pan ailddyfeisiodd Golwg y darlun ar gyfer clawr y cylchgrawn yn ystod yr ymgyrch refferendwm datganoli y flwyddyn honno. Mi addasodd y cylchgrawn y ddelwedd i ddangos Sian Owen yn gadael y capel gan groesi ei bysedd – ar ei ffordd i bleidleisio ‘Ie’ yn y festri, y tybiwn.
Wedi ei greu’n ddarlun pictiwrésg o grefydd ymysg y Cymry, yn wreiddiol, roedd Salem yn cyflwyno neges gysurol o genedl ddof at bwrpas ei werthu yn y Farchnad gelf Seisnig. Petai popeth wedi mynd fel y bwriadwyd, mae’n annhebygol y byddai mwy na llond llaw o Gymry wedi ei weld. Serch hynny, mi brynodd William Hesketh Lever, AS, y darlun a’i ddefnyddio’n ddiniwed fel poster i hyrwyddo gwerthiant ‘Sunlight Soap’, a gynhyrchwyd gan ei gwmni. Gosododd hyn y darlun yn y sffêr cyhoeddus, gan arwain at drawsnewidiad ei ystyr maes o law. Er fod camau cychwynnol y trawsnewidiad yn parhau yn annelwig, erbyn yr 1920au roedd y darlun wedi magu stori newydd ymysg cynulleidfa wahanol. Arweiniodd ‘darganfod’ y diafol yn siôl bersli Sian Owen at ailddyfeisio Salem fel dameg pechod balchder. Wedi dweud hynny, ni thybiaf y byddai mwy na’r Cristnogion mwyaf piwritanaidd wedi cymryd egwyddor y stori ormod o ddifrif – does bosib mai natur hudol ymddangosiad y wyneb yn y siôl oedd yn apelio fwyaf. Roedd gan y stori fwy yn gyffredin â’r Mabinogi nag Anghydffurfiaeth, ac eithrio ei hyrwyddo yng ngherdd ddefosiynol T. Rowland Hughes, a ysgrifennwyd yn nyddiau tywyll yr Ail Ryfel Byd. Fe’i ailwampiwyd eto mewn naws fyfyriol, gyda dos go dda o hiraeth, ar gyfer clawr LP Endaf Emlyn yn 1974. Gan symud i fan uchaf y farchnad, fe ddiweddarodd yr arlunydd Hywel Harris y darlun i mewn i waith olew mewn arddull ciwbyddol-cwilt clytwaith.
Newidiodd methiant refferendwm datganoli 1979 y naws, ond fe ailddyfeisiwyd Salem eto yn y cyfnod o weithgarwch gwleidyddol a ddilynodd. ‘Deffrwch y bastards. Mae Cymru’n marw’ oedd y neges o gwmpas y ddelwedd ar y pamffled a gynhyrchwyd yn 1989 gan Cymdeithas Cyfamod y Cymry Rhydd. Y cyd-destun y tro hwn oedd yr ymateb i’r mudo mewnol a’r ymgyrch llosgi tai haf. Wedi hynny, defnyddiwyd Salem gan amgylcheddwyr yn erbyn cwmni cemegol aml-genedlaethol, Montsanto, Wrexham, drwy wyrdroi wyneb Sian Owen a wyneb y diafol ar ffurf arbennig o erchyll.
Ond mae’n bosib iawn mai dyna ddiwedd y daith ar gyfer Salem fel grym weithredol yn ein diwylliant ni. Os yw myfyrwyr Abertawe yn fesur, efallai bod y dirywiad mewn Cristnogaeth Anghydffurfiol a ddarluniwyd yn y llun, a dieithrwch bywyd cymdeithasol a oedd yn cylchdroi o gwmpas y capel, wedi tanseilio, o’r diwedd, botensial y darlun ar gyfer ei ailddefnyddio. Yn sicr mae’r ffaith bod y Llyfrgell Genedlaethol wedi prynu copi o’r gwaith wedi atgyfodi diddordeb yn ei hanes. Peintiwyd yr ail fersiwn yma ar gyfer Frank Treharne James, cyfreithiwr o Ferthyr, a brawd-yng-nghyfraith yr artist. Roedd y gŵr hwn yn rhwystredig gan ei fod wedi dymuno prynu’r gwreiddiol pan y gwerthwyd ef i’r gŵr a fyddai’n dod yn Arglwydd Leverhulme, am 100 gini, yng Nghymdeithas Brenhinol y Dyfrliwiau yn Llundain. Ond rwy’n amau erbyn hyn fod y Salem gwreiddiol wedi symud o’r lle byw hwnnw yn y diwylliant, a ganiataodd iddo ail fathu ei hun a pharhau’n berthnasol drwy gydol yr ugeinfed ganrif, i fod yn ffosil diddorol. Mor drist ag yw hyn, mae Salem bellach yn bodoli yn bennaf fel tystiolaeth o gyfnod a fu, a gwrthrych ymchwil i haneswyr.
Peter Lord
Mae'r cofnod hwn hefyd ar gael yn: English