Ie neu Na?

Mae’n anodd credu bod 1997 yn 25 mlynedd yn ol, ond roedd sgwrs y llynedd wedi fy atgoffa bod hi’n agosau i chwarter canrif ers refferendwm datganoli Cymru ar 18 Medi 1997, a dylai’r Archif Wleidyddol Gymreig wneud rhywbeth i nodi’r digwyddiad hanesyddol hwnnw.

Trafodwyd nifer o syniadau, gan gynnwys arddangosfa deithiol ond yn y pen draw, y penderfyniad oedd i ddigido rhan o’n casgliad effemera gwleidyddol yn ymwneud a’r refferenda yn 1979 ac 1997 fel bod y deunydd ar gael yn barahol ar draws Cymru. Yr wythnos diwethaf, aethom ati i baratoi’r deunydd i’w digido.

Roedd mynd twy’r ffeiliau yn dod a nifer o atgofion yn ol ac roedd gweld negeseuon a dadleuon y rhai o blaid ac yn erbyn datganoli yn hynod diddorol.Yn 1979 roedd rhai undebau llafur dylanwadol fel NALGO yn ymgyrchu yn erbyn y cynlluniau – ond am resymau diddorol iawn. Cred yr undeb oedd bod angen datganoli Loegr yr un pryd a bod angen gwasanaeth sifil annibynnol ar Gymru. Roedd taflen arall yn codi pryderon am derfysgaeth gan ddweud “Bu gan Gogledd Iwerddol Gynulliad ers 1921. A ydych chi am weld hynny yn digwydd yma?” Ar yr un pryd, roedd taflenni’r Comiwmyddion a’r Blaid Lafur yn annog pleidlias Ie (er bod y Blaid Lafur yn rhanedig ar y pwnc), tra roedd y Rhyddfrydwyr wedi atgyfodi David Lloyd George i fod yn rhan o’u hymgyrch o blaid!

Yn 1997 roedd llawer o’r un dadleuon i’w gweld ond roedd ymgyrch y Blaid Llafur yn llawer mwy unedig gyda Phrif Weinidog Prydain, Tony Blair, yn cymryd rol canolog. Roedd yr ymgyrch yn canolbwyntio ar ddemocratiaeth, y Cynulliad yn arbed arian a gwrthwynebiad y Ceidwadwyr. Aeth yr ymgyrch Na ar ol y costau a’r peryglon o fynd lawr y ffordd tuag at annibynniaeth.

Dwi ddim yn cofio refferendwm 1979 – roedd mwy o ddiddordeb ‘da fi yn Duplo pryd hynny – ond roedd amgylchiadau a naws yr ymgyrchoedd yn dra gwahanol. Yn 1979 roedd Llywodraeth gwan ar fin colli etholiad wedi cynnal y bleidlais, gyda’r ateb Na yn glir. Yn 1997 roedd llywodraeth Tony Blair yn hynod boblogaidd yng Nghymru, yn meddu ar fwyafrif sylweddol yn Senedd y DU ac yn symud gyda thipyn o fomentwm.

Fodd bynnag, roedd y ganlyniad yn agos iawn, ond y tro hwn yr ymgyrch Ie oedd yn fuddygol. Roedd pennod newydd a chyffrous wedi agor yn hanes Cymru.

Rob Phillips
Yr Archif Wleidyddol Gymreig