Mae’n ramant rhannol drasig, rhannol am fuddugoliaeth merched ifanc yn erbyn twyll ac adfyd, a rhannol yn stori am foesoldeb sy’n rhybuddio yn erbyn peryglon rhedeg i ffwrdd i briodi. Mae’n debyg mai ffuglen yw’r cofiant. Yn wir, y consensws heddiw yw taw nid Mary Charlton oedd yr awdures mewn gwirionedd. Bellach yn angof i raddau helaeth, roedd Mary Charlton yn awdur adnabyddus yn ei dydd, yn ddigon adnabyddus i gyhoeddwr ac awdur dienw gyhoeddi cofiant ffug er mwyn elwa o’i henw.
Roedd Mary Charlton, yn nofelydd, yn fardd ac yn gyfieithydd a gyhoeddodd deuddeg o weithiau gyda Gwasg Minerva rhwng 1794 a 1813. Roedd Charlton hefyd yn ymddangos ar restr 1798 y Wasg Minerva o awduron nodedig, arwydd o boblogrwydd ei nofelau ymhlith y cyhoedd. Tra fod y cofiant ffug a gyhoeddwyd yn 1817 yn gosod ei tharddiad yn ardal y Fenni, mewn gwirionedd ychydig iawn sy’n hysbys am fywyd Charlton, er y gall ei nofel Rosella (1799) sy’n cynnwys taith estynedig o amgylch Cymru, ddynodi gwreiddiau Cymreig. Fodd bynnag, mae’r un mor debygol y gellir priodoli’r lleoliad Cymreig hwn i adfywiad Celtaidd y cyfnod.
Roedd Gwasg Minerva yn dŷ cyhoeddi poblogaidd o ddiwedd y 18fed ganrif/dechrau’r 19eg ganrif, a sefydlwyd ym 1790 gan William Lane. Adnabyddwyd am gyhoeddi ffuglen rhad, boblogaidd, yn enwedig nofelau gothig. Gwnaeth ddefnydd mawr o’r llyfrgelloedd gylchynol wrth ddosbarthu ei gweithiau i’r cyhoedd. Roedd y nofelau gothig a gyhoeddwyd gan Wasg Minerva hefyd yn rhoi enw llai na pharchus iddynt, yn enwedig fel cyhoeddwr nifer o’r ‘nofelau erchyll’ y cyfeirir atynt yn Northanger Abbey gan Jane Austen.
Er nad oes modd gwirio cysylltiadau Cymreig Mary Charlton, roedd gan ddau awdur arall o Wasg Minerva gysylltiadau Cymreig pendant. Y gyntaf oedd Anna Maria Bennett (1750?-1808), sydd fwyaf adnabyddus am ei nofel The Beggar Girl (1797), gwaith yr oedd Samuel Coleridge yn arbennig o werthfawrogol ohono. Ganed Bennett tua 1750 ym Merthyr Tudful, a cyhoeddodd Wasg Minerva bum nofel gyda hi, rhwng 1785 a 1806. Roedd gan ddwy ohonynt, Anna: or Memoirs of a Welch Heiress (1785) ac Ellen, Iarlles Castle Howel (1794), leoliadau Cymreig.
Ail awdur Minerva â chysylltiadau Cymreig oedd Ann Hatton (1764-1838), a oedd yn fwy adnabyddus fel Ann of Swansea, awdur Cambrian Pictures (1810). Wedi’i geni yng Nghaerwrangon i deulu actio Kimble, bu’n rhaid i Ann ddilyn proffesiwn gwahanol oherwydd anabledd. Bu Ann fyw bywyd diddorol ac weithiau cythryblus, a oedd yn cynnwys priodas fawr, ymgais i ladd ei hun o flaen Abaty Westminster, a modelu a darlithio yn Nheml Iechyd a Hymen drwg-enwog Dr James Graham yn Pall Mall. Ar ôl profi cyfnodau o dlodi, cafodd Ann gyflog o £90 y flwyddyn gan ei brodyr a chwiorydd enwocach, sef yr actorion Sarah Siddons a John Phillip Kimble, ar yr amod nad oedd i fyw’n agosach na 150 milltir o Lundain. Roedd hyn yn rhannol oherwydd gwrthwynebiad ei chwaer at duedd Ann i ddefnyddio enw ei chwaer wrth apelio am gymorth ariannol, ac hefyd er mwyn cadw enw ei chwaer allan o bapurau newydd Llundain. Ailbriododd Ann ac ar ôl cyfnod yn yr Unol Daleithiau, lle bu’n troi mewn cylchoedd gwleidyddol radical, a dychwelodd i’r DU, gan ymgartrefu yn Abertawe ym 1799. Roedd mabwysiadu’r llysenw Ann of Swansea fel awdur, yn tystio i’w hunaniaeth â’i chartref newydd.
Yn eu dydd roedd gweithiau y tair awdur benywaidd yma yn gwerthu’n dda iawn. Er hynny, y tu allan i’r canon llenyddol, mae’r nofelau poblogaidd a gyhoeddwyd gan yr awduron benywaidd hyn, a chan Wasg Minerva yn gyffredinol, yn rhoi adlewyrchiad inni o chwaeth boblogaidd eu dydd. Dyma’r gweithiau a ddarllennwyd gan y cyhoedd yn eu llu. Gellir dweud yr un peth am y nofelau poblogaidd, nofelau arswyd, a ffurfiau eraill o lenyddiaeth boblogaidd rad a gyhoeddwyd drwy gydol y bedwaredd ganrif ar bymtheg.
Dr Douglas Jones
Rheolwr Prosiect-Casgliadau Cyhoeddus
Darllen ymhellach
Aaron, Jane – ‘The Rise and Fall of the ‘Noble Savage’ in Ann of Swansea’s Welsh Fictions’ in Romantic Textualities: Literature and Print Culture 1780-1840, 22, 2017, pp.78-88.
Blakey, Dorothy – The Minerva Press 1790-1820, London, 1934.
‘Charlton, Mary’ in Janet Todd (Ed.) – A Dictionary of British and American Women Writers 1660-1800, London, 1987, p. 83.
‘Charlton, Mary’ in Virginia Blain, Patricia Clements and Isobel Grundy – The Feminist Companion to Literature in English, London, 1990, pp 197-198.
Henderson, Jim – ‘Ann of Swansea: A Life on the Edge’ in The National Library of Wales Journal, XXXIV (1), 2006.
The Life, Adventures and Vicissitudes, of Mary Charlton, the Welsh Orphan, Written by Herself and Dedicated to Her Own Sex, Whom She Hopes Will Honor Her Little Narrative, with a Candid Perusal, Rochester, 1817.
Rhydderch, Francesca – ‘Dual Nationality, Divided Identity: Ambivalent Narratives of Britishness in the Welsh Novels of Anna Maria Bennett’ in Welsh Writing in English, 3, 1997, pp. 1-17.
Defnyddio Wikidata i strwythuro data enwau lleoedd Cymraeg
Mae’r testun rydyn ni’n ei ddarllen pan rydyn ni’n pori tudalen we, blog neu erthygl cylchgrawn yn llawn gwybodaeth gyfoethog a gwerthfawr. Mae ein hymennydd yn dda iawn am brosesu a gwneud synnwyr o eiriau yn y cyd-destun y cânt eu cyflwyno ynddo. Gallwn ddweud pan fydd gair yn enw lle oherwydd ein bod yn deall y frawddeg o’i gwmpas, ac yn disgwyl gweld enw lle. Hefyd, rydym yn aml eisoes yn gwybod enw’r lle a gallem ei ddisgrifio’n fanylach o’r cof.
Pe bai cyfrifiaduron yn gallu deall testun yn yr un ffordd yna gallent fod yn hynod ddefnyddiol i’n helpu ni i ddod o hyd i wybodaeth a’i ddeall yn well. Mae technoleg fel Cydnabod Endidau a Enwir neu Named Entity Recognition (NER), lle mae peiriannau’n cael eu hyfforddi i adnabod pethau fel pobl, lleoedd a sefydliadau trwy ddadansoddi testun cyfan, yn cael ei ddefnyddio’n fwy aml i droi testun plaen yn rhwydwaith strwythuredig o ‘bethau’, ac mae hyn yn galluogi peiriannau i wneud dadansoddiadau mwy cymhleth o destun, yn yr un modd a ni.
Fel rhan o’n prosiect parhaus Enwau Lleoedd Cymru, a ariennir gan Lywodraeth Cymru, roeddem yn awyddus i archwilio sut y gellid cymhwyso’r technolegau a’r methodolegau newydd hyn i destunau Cymraeg ac i’n casgliadau. Gyda miliynau o dudalennau o gylchgronnau, papurau newydd a llyfrau eisoes wedi’u digideiddio, sut gallai’r dechnoleg hon ein helpu i wella ein gwasanaethau ar gyfer gwell ymchwil, darganfod a dehongli?
Cydnabod Endidau a Enwir
Dewiswyd Y Bywgraffiadur Cymreig ar gyfer yr arbrawf hwn, fel corpws (gweddol) hylaw o tua 5000 o erthyglau, yn llawn gwybodaeth am bobl a lleoedd. Mae’r rhan fwyaf o enwau lleoedd eisoes wedi’u tagio yn y côd ar gyfer pob tudalen, sy’n rhoi meincnod da inni ar gyfer modelau NER aneli ato, a chorpws mawr o enwau lleoedd i’w dadansoddi ymhellach.
Nodi pa eiriau sy’n enwau lleoedd yw’r cam cyntaf yn y broses hon. Yna mae angen cysoni’r enwau hynny â chronfa ddata o enwau, a all roi mynediad inni i ddealltwriaeth ddyfnach, amlieithog o’r lle.
Mae offer NER Saesneg yn ei chael hi’n anodd adnabod enwau lleoedd mewn testun Cymraeg am nifer o resymau. Yn gyntaf nid ydynt wedi’u hyfforddi i ddeall treigladau gramadegol sy’n bresennol yn yr iaith Gymraeg. Er enghraifft, ‘Tregaron’ yw enw tref yn Gymraeg a Saesneg ond, os yw’r testun yn darllen ‘yn Nhregaron’, ni fydd yn adnabod yr enw oherwydd treiglad y llythyren gyntaf. Yn ail, mae llawer o enwau lleoedd yn wahanol yn y Gymraeg (e.e. Cardiff yw Caerdydd) ac felly ni fydd gan fodelau sydd wedi’u hyfforddi ar destun Saesneg y gair yn eu geirfa. Profwyd sawl model Saesneg ac nid oedd llawer yn adnabod enwau lleoedd, neu’n cymryd yn ganiataol mai enwau pobl oeddent.
Tynnu endidau a enwir o destun digidol gan ddefnyddio ‘Cymrie’
Llwyddodd y broses i echdynnu nifer o enwau lleoedd Cymraeg, gan gynnwys llawer gyda threigladau. Dadansoddwyd testun 5 erthygl yn fanwl. Ar gyfartaledd, llwyddodd yr offeryn i echdynnu tua 67% o enwau lleoedd. O’r enwau lleoedd hynny, dim ond 2% oedd yn anghywir, hynny yw nid yn enwau lleoedd.
Cafodd rhai o’r enwau lleoedd methwyd eu hadnabod eu tagio fel pobl neu sefydliadau, er bod hyn ar gyfradd is na’r model Saesneg.
Cysoni’r data
Mae gwybod pa eiriau sydd yn enwau pobl neu leoedd yn ddefnyddiol ond i bwynt, oherwydd nid ydym yn gwybod dim mwy na ‘mae hyn yn le’. Er mwyn i’r data fod yn ddefnyddiol iawn mae angen mynediad at ragor o wybodaeth am bob lle, megis ei enw mewn ieithoedd eraill, ei leoliad ar fap, a’r sir, gwlad neu gyfandir y mae’n rhan ohono. Yna gallwn gymhwyso dynodwr unigryw i bob lle ac maent yn dod yn endidau data unigryw.
I wneud hyn mae angen i ni gymryd ein rhestr hir o enwau lleoedd a cheisio eu cysoni â chronfa ddata sy’n cynnwys mwy o wybodaeth amdanynt. Yn ein hachos ni rydym yn defnyddio Wikidata, sy’n gartref i un o’r corpws mwyaf o enwau lleoedd Cymraeg sydd ar gael. Mae Wikidata am ddim i unrhyw un ei ailddefnyddio ac mae wedi’i strwythuro fel data cysylltiedig.
Mae’r Bywgraffiadur Cymreig yn cynnwys tua 80,000 o enghreifftiau o enwau lleoedd. Oherwydd ymarferoldeb gweithio gyda set ddata mor fawr, dewisais weithio gyda’r 46,000 o leoedd cyntaf wedi’u tagio.
Roedd y tagiau yng nghôd y Bywgraffiadur Cymreig yn aml yn cynnwys mwy na dim ond yr enw lle. Roeddent hefyd yn cynnwys cyfeirnod Grid, y math o le (dinas, pentref ac ati) a’r berthynas â’r lle hwnnw sy’n cael ei drafod yn yr erthygl.
Yn amlwg mae cael yr holl wybodaeth hon wrth law yn gwneud y broses cysoni yn llawer mwy tebygol o lwyddo. Wrth i dechnoleg NER wella, dylai allu awgrymu llawer o’r wybodaeth hon, trwy ddeall y cyd-destun ehangach y mae’r enw lle yn ymddangos ynddo, ond am y tro, rhaid inni dderbyn, heb y wybodaeth ychwanegol yma, y byddai gan y broses hon gyfradd llwyddiant llawer is.
Gan ddefnyddio teclyn cysoni Open Refine, roeddem yn gallu cymharu ein rhestr o enwau lleoedd â Wikidata. Mae algorithm y meddalwedd yn edrych am debygrwydd mewn sillafu ond mae hefyd yn ystyried y tebygolrwydd o gyfatebiaeth yn seiliedig ar boblogrwydd ei gynnwys. Trwy drawsnewid y cyfeirnodau grid o’n data yn gyfesurynnau, roeddem hefyd yn gallu cyfarwyddo Open Refine i sgorio canlyniadau yn seiliedig ar eu hagosrwydd. Roedd lleoedd ag enwau cyfatebol ac agosrwydd o lai na chilometr yn cael eu paru’n awtomatig ar y cyfan. Defnyddiwyd ein data ar y math o le hefyd i helpu’r feddalwedd i wneud dyfarniad.
Er mwyn rhoi’r siawns orau o lwyddiant i’r broses gysoni gwnaed peth glanhau cychwynnol i ddileu treigladau o’r testun. Gellid gwneud llawer o hyn gan ddefnyddio cyfres o drawsnewidiadau megis;
Nghaer – Caer
Nhre – Tre
Mae eraill angen dealltwriaeth o’r iaith a mewnbwn dynol er mwyn osgoi llygru enwau eraill. Er enghraifft, ni ellir newid ‘Lan’ yn awtomatig i ‘Llan’ heb lygru enwau eraill fel ‘Lanishan’.
Roedd heriau eraill yn cynnwys y defnydd o enwau Saesneg yn y testun Cymraeg;
New England (Lloegr Newydd)
Bristol (Bryste)
Saint Brides (Sant y Brid)
Roedd yna hefyd nifer o enwau lleoedd efo awgrymiadau paru, ond roedd siawns uchel o fod yn enw tŷ, neu endid eraill hefyd. Er enghraifft;
Trawscoed (Tŷ, ystad a chymuned )
Cilgwyn (pentref ym Mhowys, Gwynedd, Sir Caerfyrddin a Phlasty)
Ty-coch (ardal ger Abertawe ac enw cyfarwydd ar gyfer tai)
Heb ddarllen pob erthygl er mwyn gwneud penderfyniad, nid oes unrhyw ffordd, ar hyn o bryd, i adnabod lleoedd o’r fath gydag unrhyw sicrwydd. Fodd bynnag, gallai’r proses â llaw o’r fath gael ei throi’n gem fel tasg dorfol. Byddai ymgymryd â thasgau o’r fath hefyd yn creu data hyfforddi ar gyfer gwella NER yn y dyfodol.
Alinio’r data i Wikidata gan defnyddio OpenRefine
Y canlyniad cychwynnol oedd aliniad o 25,000 o enwau i Wikidata, ac ychwanegwyd 2000 arall at hynny yn gyflym yn dilyn adolygiad dynol o awgrymiadau sgoriodd yn uchel. Mae’r cyfatebai hyn yn cynnwys 2208 o enwau lleoedd unigryw. Y tu hwnt i hyn, byddai angen mwy o amser i baru cofnodion â llaw.
Mae alinio enwau lleoedd â dynodwyr unigryw yn ein galluogi i archwilio amlder lleoedd penodol yn y testun efo well cywirdeb
Defnyddio’r data cyfoethog
Nawr ein bod wedi alinio ein henwau lleoedd i gofnodion Wikidata ar gyfer y lleoedd hynny, mae gennym fynediad at gyfoeth o wybodaeth ychwanegol. Gellir crynhoi’r wybodaeth ychwanegol hon mewn sawl categori;
ID Parhaus – Mae gallu neilltuo Qid unigryw i bob enw lle yn golygu y gallwn drin pob un fel endid unigryw, hyd yn oed os oes mwy nag un lle efo’r un enw.
ID allanol – mae Wikidata yn cofnodi dynodwyr parhaus o sefydliadau eraill sy’n cadw gwybodaeth am y pwnc. Mae hyn yn helpu i alinio a chyfoethogi data ar draws setiau data lluosog.
Gwybodaeth gyd-destunol – Mae hyn yn cynnwys dolenni i erthyglau Wicipedia, delweddau ar drwydded agored a chyfeiriadau at weithiau awdurdodol eraill.
Data Strwythuredig – Mae Wikidata yn cynnwys ontoleg gysylltiedig, strwythuredig am ei eitemau. Felly mae lleoedd wedi’u cysylltu â’u hierarchaeth weinyddol a phob eitem arall yn y set ddata gyda datganiad am y lle hwnnw.
Mae hyn yn ein galluogi i ddeall yn well y cysylltiadau rhwng pobl a lle. Yn yr enghraifft isod mae cyfrifiadur yn gallu deall bod dau berson yn gysylltiedig â sawl man cyffredin trwy gyfeiriadau at y mannau hyn yn eu herthyglau Bywgraffiadur. Mae lliw a thrwch y llinynnau cysylltu hefyd yn nodi amlder y cyfeiriadau hyn ym mhob erthygl.
Pan fydd y dull hwn yn cael ei ehangu i’r corpws cyfan gallwn weld gwe hynod gymhleth o ryng-gysylltiadau rhwng pobl a lleoedd.
A chan fod gennym bellach fynediad at gyfesurynnau ar gyfer ein holl leoedd, gallwn ddelweddu’r cysylltiadau hyn ar fap. Isod, gwelwn ddelweddau ar gyfer unigolyn ac ar gyfer y casgliad cyfan gan ddefnyddio man geni pobl fel man cychwyn, yn cysylltu â’r holl fannau eraill a grybwyllir yn eu herthyglau.
Gan ddefnyddio’r wybodaeth gyd-destunol mewn tagiau enwau lleoedd gallwn wneud ymholiadau mwy gronynnog, megis cysylltiadau rhwng man geni a mannau addysg a grybwyllir yn eu herthyglau. Mae hyn yn amlygu cydberthnasau clir â phrif ganolfannau dysgu ac yn dangos ymhellach botensial ymchwil y data.
Casgliadau
I gloi, gall technoleg bresennol adnabod yn gywir tua 60-70% o enwau lleoedd Cymraeg mewn testun digidol. Mae’n bosib bydd hyfforddi algorithmau A.I. gwell sy’n defnyddio geirfaoedd enwau lleoedd mwy a chorff mwy o ddata hyfforddi yn helpu i gynyddu’r ganran hon hyd yn oed ymhellach. Byddai ymgymryd â’r broses hon ar raddfa fawr yn galluogi gwaith ymchwil a chysoni pellach ac fe fyddai hefyd yn helpu gwella systemau chwilio a darganfod, ond nid yw hyn yn nodi lleoedd unigryw, dim ond enghreifftiau o enw lle.
Er mwyn creu buddion nodedig, rhaid cysoni’r data â chronfa ddata sy’n cynnwys data am leoedd penodol. Gyda llawer o ddyblygiadau mewn enwau lleoedd yng Nghymru a ledled y byd mae’r cam hwn yn hanfodol er mwyn creu cysylltiadau â’r lleoedd cywir. Mae’n ymddangos nad oes gennym ni’r dechnoleg eto i awtomeiddio hyn, mewn unrhyw iaith, gyda lefel uchel o sicrwydd. Mae sawl enghraifft o biblinellau’n cael eu datblygu er mwyn nodi endidau mewn testun a chysoni’n uniongyrchol â Wikidata neu setiau data mawr eraill, gan gynnwys prosiect gan gydweithiwr yma yn y Llyfrgell Genedlaethol (dolen). Fodd bynnag, maent wedi wynebu’r union heriau.
Lle mae data ategol ychwanegol eisoes yn bodoli, fel ein hesiampl o’r Bywgraffiadur Cymreig, mae’n bosibl awtomeiddio hyn i ryw raddau ond mae lwfans ansicrwydd sylweddol o hyd heb fewnbwn dynol.
Er nad yw’n bosibl eto adnabod endidau o destun yn gywir ac yn gyflawn, mae’r prosesau hyn yn cynnig gwerth, fel gweithgaredd annibynnol neu fel rhan o ddull amlddisgyblaethol, fel ffordd o wella dealltwriaeth o destun a gwella gwasanaethau chwilio a darganfod i ddefnyddwyr.
Mae’n bwysig nodi hefyd, nad yw’r gwaith yma’n bosib heb ddatblygiad, addasiad a gwelliant parhaus, trwy fagu technolegau newydd, a thrwy sicrhau argaeledd ffynonellau data Mynediad Agored megis Wikidata a Open Street Map a chyrff mawr o destun Gymraeg fel Wicipedia er mwyn dysgu algorithmau dysgu peiriant newydd.
Ar ôl 64 o flynyddoedd hir, llwyddodd tîm pêl-droed Cymru o’r diwedd i gyraedd eu hail dwrnament Cwpan y Byd, y tro hwn yn Qatar. Nawr bod y twrnament wedi dod i ben, meddyliais y byddwn yn edrych yn ôl ar eu ymgyrch drwy danysgrifiad newydd Newsbank y Llyfrgell, sydd bellach yn cynnwys fersiynau delwedd llawn ar gyfer rhai teitlau. Er mwyn cael mynediad i Newsbank mae’n angenrheidiol i chi fod yn aelod arlein yng Nghymru o’r Llyfrgell. Gweler yma am fwy o wybodaeth, ac yma am ffurflen gofrestru. Gall aelodau arlein gael mynediad i Newsbank ac adnoddau allanol eraill drwy dudalen A-Z o adnoddau allanol y Llyfrgell. Gellir gwneud hyn drwy naill ai fod yn adeilad y Llyfrgell, neu mewngofnodi gyda tocyn darllen.
Roedd y cyffro a’r disgwyliadau yn amlwg yn uchel ar ôl absenoldeb mor hir o’r gystadleuaeth fwyaf ym myd pêl-droed. Ar ôl curo’r Wcráin yn rowndiau terfynol y gemau ail gyfle, fe allai cefnogwyr Cymru edrych ymlaen at weld eu tîm yn perfformio gyda thimau gorau’r byd. Yn y cyfnod cyn y twrnament, mabwysiadwyd cân eiconig Dafydd Iwan “Yma o Hyd” fel anthem Cwpan y Byd Cymru, a chyfwelodd y Guardian ef a chefnogwyr eraill i drafod sut roedd pawb yn teimlo cyn y twrnament.
Dyma hi, ein gêm Cwpan y Byd gyntaf ers 1958! Roedd miloedd o gefnogwyr Cymru wedi gwneud y daith draw i fod yn rhan o’r Wal Goch, ac roedden nhw a’r cefnogwyr yma yng Nghymru yn ysu i’r gêm ddechrau. Serch hynny, roedd hi’n edrych fel bod yr achlysur yn dangos ar y tîm, ac fe aeth yr Americanwyr ar y blaen yn haeddiannol hanner ffordd trwy’r hanner cyntaf. Roedd yn amlwg fod angen newid ein tactegau ar gyfer yr ail hanner, a chafodd cyflwyniad Kiefer Moore effaith bositif ar sut oedd y tîm yn chwarae. Gyda deg munud i fynd fe enillodd Cymru gic gosb ar ôl trosedd ar Gareth Bale. Unwaith eto, Bale oedd arwr Cymru wrth iddo sgorio o’r smotyn, ac aeth cefnogwyr Cymru yn wyllt. Er ni lwyddwyd i gipio gôl arall, roeddwn ni wedi cael ein pwynt cyntaf!
'Thunderous finish as the red storm boomed in Qatar' - Daily Mirror, 22 Tachwedd
Ar ôl i Iran ildio 6 gôl yn eu gêm agoriadol, roedd cefnogwyr Cymru yn eitha’ hyderus y gallen nhw gael canlyniad yn y gêm hon. Gyda lefelau cyffro yn cynyddu, dangoswyd y gêm mewn ysgolion a gweithleoedd ledled Cymru, oherwydd roedd ymlaen am 10 yn y bore. Yn anffodus, roedd gan Iran syniadau eraill. Nhw oedd amlwg y tîm gorau, a dim ond trwy gyfuniad o ffram y gôl a VAR, y gwrthodwyd gôl iddynt. Gwaethygodd y sefyllfa i Gymru ar ôl i Wayne Hennessey gael ei anfon o’r maes wrth iddo neidio’n wyllt i fewn i Taremi, chwaraewr cyntaf y twrnament i dderbyn cerdyn coch. Roedd bellach yn fater o hongian ymlaen am gêm gyfartal, ac achub pwynt. Bu bron i Gymru lwyddo, ond sgoriodd Iran ddwy gôl hwyr i dorri calonnau Cymru.
'Revitalised Iran strike late to leave Wales on the brink' - The Independent, 26 Tachwedd
Ar ôl symud ymlaen i’r rownd 16 olaf yn y ddau Bencampwriaeth Ewropeaidd ddiwethaf, roedd y siawns o wneud hynny yn Qatar yn edrych yn anhebygol iawn. A dyna ddigwyddodd, wrth i ni golli yn erbyn Lloegr. Roedd y freuddwyd ar ben. Er nad aeth yr ymgyrch fel y gobeithiwyd, bydd y grŵp hwn o chwaraewyr yn cael ei gofio fel y tîm a ddaeth â ni’n ôl i’r lle roedd holl gefnogwyr pêl-droed Cymru eisiau bod. Diolch bois.
'The Dream is Over' - Western Mail, 30 Tachwedd
Paul Jackson
Llyfrgellydd Adnau Cyfreithiol, Electronig a Derbyn
Bydd Prifysgol Aberystwyth, mewn partneriaeth gyda’r Llyfrgell Genedlaethol, yn lansio canolfan ymchwil newydd ar ddydd Gwener, 11 Tachwedd, sef y Ganolfan Ymchwil Llenyddiaeth a Hanes Meddygaeth. Bydd y ganolfan yn gwneud defnydd o’r ffynonellau ymchwil sydd yng nghasgliadau meddygaeth y Llyfrgell fel sylfaen i ymchwil academaidd newydd yn y maes. Mae cynhadledd undydd wedi ei threfnu ar gyfer y lansiad ar 11 Tachwedd. Mae’n rhad ac am ddim a gallwch archebu tocyn i’r digwyddiad yma. Bydd y gynhadledd yn cael ei chynnal wyneb yn wyneb ac ar-lein.
Mae casgliad meddygaeth y Llyfrgell yn un eang, ac mae’n cynnwys deunydd print, archifol, pensaernïol, llawysgrifau, darluniau a ffotograffau. Yn sgil y prosiect Meddygaeth ac Iechyd yng Nghymru cyn y GIG, mae’r deunydd meddygaeth sy’n rhan o’r Casgliad Print Cymreig a Cheltaidd nawr ar gael ar y catalog ar-lein yn ei gyfanrwydd, gyda’r eitemau sydd allan o hawlfraint wedi ei digido hefyd, ac felly ar gael ar-lein. Mae’r casgliad print yn cynnwys nifer o ffynonellau ymchwil pwysig, gan gynnwys adroddiadau Swyddogion Iechyd cynghorau dosbarth gwledig a trefol ledled Cymru, adroddiadau ysbytai ac adroddiadau ysbytai meddwl.
Mae’r adroddiadau ysbytai meddwl yn cynnig esiampl dda o’r fath o wybodaeth a data sydd wedi ei chynnwys yn y ffynonellau print yma. Os edrychwn ar esiampl adroddiadau blynyddol ysbytai meddwl, yn yr achos yma adroddiadau’r Joint Counties Asylum yng Nghaerfyrddin (gweler uchod am y fersiwn ddigidol a osodwyd yn y blog, neu cliciwch yma i’w weld ar syllwr digidol y Llyfrgell), gwelwn y wledd o ddata craidd mae’r adroddiadau yma’n cynnig i ymchwilwyr. Mae’r adroddiadau yn cynnwys data ar nifer helaeth o agweddau bywyd yr ysbyty a’i chleifion gan gynnwys ystadegau ynghylch o le’r oedd y cleifion yn dod, eu gwaith, natur eu salwch, lefelau marwolaeth, diet y cleifion, oedran y cleifion, lefelau aildderbyniad, statws perthynas y cleifion, ac ystadegau cyllidol y sefydliad.
Mae data o’r fath yn sylfaenol i ymchwil yn y maes yma, a’r gobaith yw bydd sefydlu’r Ganolfan mewn partneriaeth â Phrifysgol Aberystwyth yn fodd i gadarnhau’r perthynas rhwng y Llyfrgell, ein casgliadau a’r gymuned ymchwil. Os ydych am ddysgu mwy am y partneriaeth, neu os oes ydych â diddordeb yn yr ymchwil diweddaraf yn y maes llenyddiaeth a hanes meddygaeth, archebwch docyn i’r gynhadledd!
Cyflwynir Gwobrau Cadwediaeth Ddigidol gan Gynghrair Cadwedigaeth Ddigidol bob dwy flynedd i ddathlu llwyddiannau mwyaf arwyddocaol unigolion a sefydliadau wrth iddynt sicrhau cynaliadwyedd cynnwys digidol. Yn dilyn proses asesu drylwyr, cyhoeddwyd enwau’r enillwyr mewn seremoni gyflwyno ddisglair yn Glasgow, lle roedd sefydliadau ac ymarferwyr cadwediaeth ddigidol o bob cwr or byd yn bresennol. Roedd y Llyfrgell yn falch iawn o ennill Gwobr Rhwydwaith Treftadaeth Ddigidol yr Iseldiroedd am Addysgu a Chyfathrebu am y prosiect: Dysgu Trwy Wneud: adeiladu sgiliau cadwraeth ddigidol yng Nghymru: https://www.dpconline.org/news/dpa2022-winners.
Simon, Sally, Paul a Rob gyda'i gwobr
Roedd Dysgu Trwy Wneud yn rhaglen o hyfforddiant rhyngweithiol a ddarparwyd gan staff y Llyfrgell ar blatfform Teams i ymestyn sgiliau cadwedigaeth ddigidol a chynyddu capasiti ar gyfer staff sy’n gweithio mewn sefydliadau ledled Cymru. Mae adnoddau i gefnogi’r hyfforddiant ar gael ar wefan Archifau Cymru: https://archives.wales/staff-toolkit/saving-the-bits-programme/.
Cyfrannodd y Llyfrgell at wobr arall o fri a ddyfarnwyd yn ogystal. Enillwyd gwobr Cymdeithas Archifau a Chofnodion ar gyfer Gweithiwr Proffesiynol Newydd y Flwyddyn gan Gemma Evans.
Roedd Gemma yn cael ei chyflogi gan y Llyfrgell i arwain y prosiect Cofnodion mewn Perygl ar gyfer Cyngor Archifau a Chofnodion Cymru. Ariannwyd y prosiect gan Gronfa Archifau Covid-19 y National Archives a sefydlwyd er mwyn cefnogi archifau a’u galluogi i ddiogelu cofnodion oedd mewn perygl o gael eu colli o ganlyniad i effaith economaidd y pandemig, a’r bygythiad i barhad busnesau, elusennau a sefydliadau, ledled Cymru. Datblygodd Gemma Becyn Cymorth Cofnodion mewn Perygl oedd yn sicrhau bod cofnodion mewn perygl gael eu hadnabod a’u diogelu, ac mae ar gael i’w lawrlwytho ar wefan Archifau Cymru: https://archives.wales/records-at-risk/.
Dyma flwyddyn newydd arall ar y gorwel! Gadewch i ni edrych nôl ar gasgliad y Llyfrgell o almanaciau a’u defnydd gan y Cymry yn y gorffennol. Roedd yr almanaciau hyn yn cynnwys y prif ddyddiadau sioeau a ffeiriau a fyddai’n berthnasol i’r werin i gynllunio eu blwyddyn.
Thomas Jones (1648?-1713) oedd un o’r ffigyrau amlycaf a fu’n gyfrifol am gyhoeddi ac ysgrifennu almanaciau. Ganwyd ef yn Sir Feirionydd, yn fab i deiliwr. Ar ôl symud i Lundain yn ddyn ifanc i geisio sefydlu ei grefft yno, newidiodd gyrfa i fod yn argraffydd a chyhoeddwr. Erbyn 1693 roedd wedi symud i’r Amwythig a sefydlu yno y wasg Gymraeg gyntaf erioed. Cyhoeddi llyfrau oedd prif waith y wasg ond enillodd enwogrwydd drwy Gymru am gyhoeddi almanaciau. Enillodd Thomas Jones batent brenhinol i’r wasg yn 1679 i gyhoeddi almanac Cymraeg blynyddol, a gwnaeth hynny yn ddi-dor o 1680 tan flwyddyn ei farwolaeth yn 1713. Roedd yr almanaciau yn boblogaidd iawn gyda’r werin a ddefnyddiodd hwy i bwrpas tebyg i’r hyn a wnawn ni heddiw gyda chalendrau a chynllunwyr blynyddol.
Yn yr enghraifft a welir o almanac Thomas Jones, yn ogystal â chalendr, cawn ddisgrifiad byr o dywydd nodweddiadol pob diwrnod o bob mis. Roedd Thomas Jones fel pe bai am rybuddio a diddanu ei ddarllenwyr yr un pryd. Disgrifir rhai o’r diwrnodau yn Ionawr fel rhai gwyntog, eraill yn rhewllyd ac eraill yn lawiog. Mwy o gelfyddyd a ffrwyth dychymyg na gwyddoniaeth hinsawdd! Ond mae Thomas Jones hefyd yn cynnwys proffwydoliaethau niwlog eraill yn yr almanaciau gyda chyfeiriadau at rai o’r cyflyrau dyrys yr oedd yn dioddef ohonynt (dywedir ei fod yn dipyn o “hyperchondriac”!). Roedd yn amlwg fod ei ddarllenwyr wrth eu bodd yn darllen yr almanaciau at ddefnydd ymarferol ond hefyd roedd y cynnwys yn ddihangfa o realiti caled eu bywydau.
Ganrif union yn ôl, yn 1921, cyhoeddodd J. Gwenogvryn Evans ei ffacsimili du-a-gwyn o gynnwys Llyfr Du’r Waun (er mai 1909 sydd ar y wyneb ddalen!). Bellach, trwy haelioni un o noddwyr y Llyfrgell Genedlaethol, gellir gweld delweddau newydd sbon o’r llawysgrif ar ein gwefan.
Wyneb-ddalen ffacsimili Gwenogvryn Evans
Ar un adeg, credid mai’r llawysgrif hon – Peniarth 29 – oedd y gynharaf yn y Gymraeg. Erbyn heddiw, cydnabyddir ei bod ymysg y cynharaf, gan rannu pen-blwydd megis â Llyfr Du arall, sef yr un enwog o Gaerfyrddin. Ganed y ddwy yng nghanol y drydedd ganrif ar ddeg, un yn y Gogledd, a’r llall yn y De. Ond beth sydd ynddi?
Llawysgrif Gymraeg ydyw, wedi ei hysgrifennu ar femrwn, a hynny gan chwech o sgrifyddion, mewn dull digon rheolaidd a phroffesiynol, er bod lle i feddwl nad oeddent yn gyfarwydd iawn ag ysgrifennu Cymraeg.
Cynhwysa destunau cyfreithiol sy’n ymwneud â’r brenin a’i lys yn ôl ‘dull Gwynedd’ neu ‘ddull Iorwerth’, brenin o fewn cyd-destun Cymreig wrth gwrs, fel sy’n gweddu i lawysgrif o gyfnod cynnar tywysogaeth Llywelyn ap Gruffudd, ‘y llyw olaf’. Wedi amlinellu hawliau’r brenin a’i osgordd (Cyfraith y Llys – cofier am y delweddau hynny o lawysgrif Ladin gyfoes Peniarth 28), mae’r awduron yn nodi rhannau o’r gyfraith fyddai’n berthnasol i’r werin, a manylu ar werthoedd anifeiliaid ‘gwyllt a dof’ ac elfennau eraill. Ceir crynodeb, a thestun cyfleus a darllenadwy, ar wefan Cyfraith Hywel.
Y gyfraith sy’n ymwneyd â’r hebogydd, gwaelod t. 10
Ond mae yn y gyfrol ychwanegiadau diddorol y tu hwnt i’r testunau cyfreithiol: diarhebion, a marwnad Dafydd Benfras i’r tywysog Llywelyn ab Iorwerth o 1240, yr olaf yn atgof efallai o oes aur y gyfraith frodorol yn null Gwynedd.
Ond pam ei chyplysu â’r Waun, yn sir Ddinbych? Mae’r cynnwys yn awgrymu mai llawysgrif o Ogledd Cymru ydyw, ac erbyn 1615 roedd ym meddiant John Edwards o Blas Newydd, Y Waun, reciwsant a gollodd lawer o’i eiddo trwy atafaeliad cyn ei farw yn 1625. Yn ei gartref ef y copïwyd ei chynnwys gan Francis Tate i lawysgrif Llanstephan 68. Trwy John Jones o’r Gellilyfdy, yn ôl pob golwg, y daeth i feddiant Robert Vaughan o Hengwrt, a gwelir iddo yntau roi iddi’r teitl ‘Y llyfr du or Waun’ yn ei law gain ar yr hyn sy’n weddill o frig tudalen 114.
Arysgrif Robert Vaughan ar frig t. 114
Mae’r cloriau gwreiddiol duon wedi hen ddiflannu, ond mae’r hyn sy’n weddill o’r dail rhwymo yn niwedd y gyfrol.
A ninnau eisoes wedi digido Llyfr Du Caerfyrddin (Peniarth 1) a Llyfr Du Basing (llawysgrif NLW 7006D), pa sawl llyfr du arall sydd ar ôl i’w digido tybed?
Ers dechrau’r flwyddyn mae’r gwaith o ddigido ein casgliadau wedi parhau ac mae’r eitemau a’r casgliadau canlynol bellach ar gael yn ddigidol i’w pori o gartref ar wefan y Llyfrgell a/neu y catalog:
Mae detholiad o ddogfennau a seliau canoloesol o Bapurau Pitchford Hall a Chofnodion Ystadau Penrice a Margam, Castell y Waun, Bronwydd a Wigfair, bellach ar gael, er enghraifft:
Mae mynediad hefyd i 33 o Siarteri Ystrad Marchell a cheir mynediad iddynt drwy’r catalog.
Deunydd Print
Casgliad Arthuraidd
1 - Right
Henry Gilbert, King Arthur's knights : the tales re-told for boys and girls; with 16 illustrations in colour by Walter Crane (1911)
Yn 2019, dewiswyd detholiad o gyfrolau print yn ymwneud â’r Brenin Arthur ar gyfer eu digido. Mae’r 13 cyfrol a ganlyn ar gael eisoes ac fe fydd y gwaith o ddigido’r gweddill yn parhau dros y misoedd nesaf:
Er bod adeilad y Llyfrgell wedi bod ar gau mae llawer o waith wedi parhau tu ôl i’r llen ac ers mis Mehefin mae’r eitemau a’r casgliadau a ganlyn ar gael yn ddigidol i bori o adref ar wefan y Llyfrgell a/neu y catalog:
Rhyddhawyd bron i 10,000 o ddelweddau o bapurau personol a phapurau’n ymwneud â gweinyddiaeth gyhoeddus aelodau teulu Wynn o Wedir, Sir Gaernarfon. Mae modd canfod 2,786 eitem o Grŵp Syr John Williams, 1519-1683 (NLW MSS 463-470) a Grŵp Panton, 1515-[c. 1699] (NLW MSS 9051-9069) yn y catalog.
Papurau Syr John Herbert Lewis Papers
Mae 8 o ddyddiaduron ym Mhapurau Syr John Herbert Lewis o’r cyfnod 1925-1933 bellach ar gael:
Bob blwyddyn, mae’r Glymblaid Cadwedigaeth Ddigidol yn cynnal Diwrnod Cadwedigaeth Ddigidol y Byd gyda’r nod o dynnu sylw at y materion strategol, diwylliannol a thechnolegol cymhleth sy’n gysylltiedig â sicrhau mynediad parhaus at gynnwys digidol. Mae eleni wedi dwyn sylw yn benodol
at y ddibyniaeth fyd-eang ar wybodaeth ddigidol, seilwaith a chysylltedd ac mae’r thema eleni: Digidau: er Daioni, yn adlewyrchu effaith gadarnhaol cadw a darparu mynediad at gynnwys digidol dibynadwy. Mae’r thema hon yn cyd-fynd yn berffaith ag ymagweddau arloesol y Llyfrgell mewn cadwraeth draddodiadol, digido a chadwraeth ddigidol sy’n integreiddio i sicrhau bod Llawysgrif Boston o Gyfreithiau Hywel Dda yn hygyrch nawr ac yn y dyfodol.
Llawysgrif Boston
Prynwyd Llawysgrif Boston yn 2012 gan y Llyfrgell gyda chymorth Cronfa Dreftadaeth y Loteri, Cyfeillion y Llyfrgelloedd Cenedlaethol a Llywodraeth Cymru. Mae’r llawysgrif, a ysgrifennwyd yn Gymraeg, yn dyddio o tua 1350 ac mae’n cofnodi deddfau brodorol Cymru, y credwyd iddynt gael eu codeiddio gan Hywel Dda. Mae’n destun allweddol yn hanes cyfraith Cymru ac mae’n rhoi cyfle inni dreiddio i fywyd diwylliannol a hunaniaeth Cymru. Fe’i defnyddiwyd fel testun gwaith, gan gael ei anodi gan Farnwr yn Ne Cymru, a’i gariodd o gwmpas yn ei boced. Erbyn y 19eg ganrif, roedd y llawysgrif wedi cyrraedd America ac roedd yng ngofal Cymdeithas Hanesyddol Massachusetts yn Boston, ar ôl cael ei chludo yno gan ymfudwr mae’n debyg.
Datgelodd asesiad cadwraeth fod y llawysgrif yn fregus iawn, gyda llawer o rwygiadau a holltiadau, gan olygu na ellid ei thrafod heb y risg o ddifrod pellach. Penderfynwyd dad-rwymo’r gyfrol a digideiddio’r cynnwys, a fyddai’n galluogi ail-rwymo’r gwreiddiol, creu copïau ffacsimili a mynediad digidol.
Llif gwaith o un pen i’r llall
Mae llif gwaith cymhleth wedi’i ddatblygu i reoli’r broses ddigido, o ddethol i ddarparu mynediad a storio. Sicrhaodd ymarfer meincnodi fod y llawysgrif yn cael ei digido yn unol â’r safonau a’r fethodoleg a sefydlwyd ar gyfer digido deunyddiau llawysgrif. Nodwyd y protocolau ar gyfer sganio, gan gynnwys y wybodaeth hanfodol er mwyn cipio delwedd, sef , priodoli enw ffeil, proses trosi, a phenodi fformatau ffeiliau ar gyfer ffeiliau meistr a deilliadol.
Siart Llif gwaith Llawysgrifau
Prev
Next
Digido’r llawysgrif
Hwyluswyd y broses sganio trwy’r dadrwymo, gan alluogi cipio pob ffolio yn gyfan, heb yr angen i ddad-ystofi (de-warp). Cynorthwyodd hyn gyda’r broses o ymestyn ymylon allanol y memrwn yn ddigidol. Gellid sganio pob ffolio gwastad trwy ddefnyddio system sganio llinell, yn hytrach na’r dull arferol o ddefnyddio camera a chrud un siot . Trwy ddefnyddio’r dull hwn, gellid cipio’r delweddau ar eglurdeb uwch nag y byddai arferion gwaith normal yn ei ganiatáu ac roedd mwy o gysondeb o ran goleuo, a chywirdeb lliw gwell.
Cynhyrchodd y broses sganio ffeiliau meistr TIFF, gyda’r deilliadau JP2 yn cael eu cynhyrchu wrth amlyncu i Fedora, y System Rheoli Asedau Digidol. Cynhyrchwyd y ffeiliau METS, a oedd yn cynnwys metadata disgrifiadol a strwythurol wrth amlyncu. Storiwyd y prif ffeiliau TIFF yn yr Archif Ddigidol. Mae camau cadwraeth, gan gynnwys gwirio checksum , monitro sefydlogrwydd a chynllunio cadwraeth yn sicrhau bod y cynnwys digidol yn cael ei gadw.
Creu’r ffacsimiliau
Budd arall o’r broses dadrwymo a sganio oedd y cyfle i’r Llyfrgell ddangos ei thechnegau arloesol wrth greu ffacsimiliau, sydd bron yr un ffunud â’r rhai gwreiddiol. Cydiwyd copïau printiedig o’r dail wedi’u sganio, ar bapur archifol o ansawdd uchel, a’u pastio gefn wrth gefn i ffurfio ffolios a chydiadau. Sicrhaodd y fformat cefn wrth gefn hwn y byddai’r ffacsimili yr un trwch â’r llawysgrif wreiddiol. Arweiniodd y dechneg arloesol o efelychu memrwn trwy ymestyn y papur â llaw yn anwastad, tra bod y dail yn dal i fod yn llaith, at ymddangosiad crychiog dilys.
Rhwymwyd y ffacsimiliau yn yr un modd â’r gwreiddiol ac fe’u defnyddiwyd at ddibenion addysgu ac allgymorth, gan ganiatáu mynediad am gyfnod estynedig i’r llawysgrif, gan ddiogelu’r gwreiddiol.
Prev
Next
Allwch chi weld y gwahaniaeth!
Gellir gweld y llawysgrif ddigidol ar wefan y Llyfrgell. Mae’r delweddau’n cael eu gweini trwy faniffest IIIF, wedi’i gysylltu â’r ffeiliau deilliadol a gedwir yn Fedora, sy’n cyflenwi’r Gwyliwr Cyffredinol (Universal Viewer). Gellir newid y delweddau, gyda’r gallu i chwyddo rannau o’r llawysgrif, troi’r tudalennau a chael amrywiaeth o olygfeydd. Mae’r metadata disgrifiadol ar gael gyda’r delweddau er mwyn ddarparu gwybodaeth gyd-destunol.
Trwy ei dull integredig o warchod ac ymestyn mynediad i un o drysorau mwyaf arwyddocaol Cymru, mae’r Llyfrgell yn sicr wedi defnyddio ei digidau, yn ffigurol ac yn llythrennol, er lles ac i bawb.
Sally McInnes, Pennaeth Gofal Casgliadau a Chasgliadau Unigryw
Blog i gyflwyno gwaith a chasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Yn sgil natur bersonol blogiau, polisi'r Llyfrgell yw cyhoeddi postiadau yn yr iaith wreiddiol yn unig. Cyhoeddir yr un faint o bostiadau yn y ddwy iaith, ond nid yr un blogiau ydynt. Am gyfieithiad bras gellir darllen y blog drwy ddefnyddio system gyfieithu megis Google Translate.
![T. Llewelyn Jones, Difyr-gampau a gorchestion yr enwog Twm-Shôn-Catti, gwron Cymreig [188-]](https://blog.llyfrgell.cymru/wp-content/uploads/2021/07/abaag20900001.jpg "1 - Right")
![Carwr trwynau glân, Cân am y trewlwch (snuff) [1810?]](https://blog.llyfrgell.cymru/wp-content/uploads/2021/07/abaae09400001-1.jpg "1 - Right")
![Drych y Prif Oesoedd [1716]](https://blog.llyfrgell.cymru/wp-content/uploads/2021/02/Drych-y-Prif.jpg "Microfilm.")
![Kynniver llith a ban [1551]](https://blog.llyfrgell.cymru/wp-content/uploads/2021/02/Kynniver.jpg "Kynniver llith a ban [1551]")
