Mewn hen lawysgrif yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru mae trysorfa o broffiliau troseddol a myg-shots sy’n rhoi cipolwg hynod ddiddorol inni ar fywyd yng Nghanolbarth Cymru ar diwedd y 19eg a dechrau’r 20fed ganrif.
Er ein bod wedi arfer gweld ffotograffiaeth portread o’r cyfnod hwn, mae mabwysiadu ffotograffiaeth gan yr heddlu yn eu cofnodion yn golygu ein bod yn cael cipolwg prin ar fyd rhai o’r pobol tlotaf, mwyaf anobeithiol ac weithiau’n fradwrus mewn cymdeithas.
Dyma fy neg proffil gorau.
Walter Chambers
Prev
Next
Disgrifiodd Walter Chambers, 19 oed, ei hun fel garddwr o Nottingham. Yn byw yn ddigartref, fe wnaeth ddwyn cot o brethynnwr ar y Stryd Fawr, Aberystwyth ym mis Tachwedd 1904. Awr yn ddiweddarach fe aeth at heddwas gan cyfaddef ei drosedd ac ildio ond cafodd ychydig o gydymdeimlad. Cafodd ei garcharu a’i ddedfrydu i 21 diwrnod o lafur galed.
Anne Williams
Prev
Next
Ymrwymodd Anne Williams o Abertawe yn Llambed yn 1905 i fis o lafur galed am drin arian wedi’i ddwyn. A nid yw’n edrych yn hapus.
Thomas Taylor
Prev
Next
Llafurwr wrth eu grefft oedd Thomas Taylor. Ymrwymodd i 2 fis o lafur galed ym 1907 am ddwyn pâr o sliperi. Er mae trosedd bach oedd hyn, ysgrifennodd yr heddlu ddisgrifiad manwl o Taylor. Roedd yn 5 troedfedd 3 ⅜ modfedd, gyda gwallt brown a llygaid glas. Mae ganddo sawl tatŵ angor a a chreithiau ar ei ddwylo, ynghyd â man geni uwchben ei teth chwith a chraith o ferw o dan ei ben-ôl chwith.
Elizabeth Boswell
Prev
Next
Mae’r llun teimladwy hwn yn dangos jipsan o’r enw Elizabeth Boswell, a gafodd ddirwy am ddwyn o Westy yn Aberystwyth ym mis Mawrth 1900.
James Harries
Prev
Next
Roedd gan James Harries gyfres o euogfarnau am ladrad mân yn rhychwantu dros ddegawd. Mae ei achos llys yn y Llanilar Petty Sessions ym 1903 yn nodedig am fod y tro cyntaf i olion bysedd gael eu defnyddio fel tystiolaeth yn Sir Aberteifi, ar ôl i’r heddlu lleol weithio gydag Scotland Yard i gysylltu Harries â nifer o ladradau o amgylch y wlad.
Sarah Mary Edwards
Prev
Next
Roedd gan Sarah Mary Edwards, 18 oed o Pennal lygaid cyll a gwallt brown ac roeddent yn 4 troedfedd o daldra. Dedfrydwyd i lafur galed am ddwyn sawl eitem o ddillad.
John Edward Davies
Prev
Next
Gweithiodd John Edward Davies o Four Crosses, fel porthor ar Reilffordd Cambria ym 1899. Gan ei fod yng ngofal y cerbyd bagiau, fe wnaeth ddwyn ‘llawer iawn’ o emwaith ar y daith rhwng Aberystwyth a Birmingham yn ystod mis Medi 1899. Yn fuan cafodd ei ddal a’i ddedfrydu i 6 mis o lafur galed.
Kate McCarthy
Prev
Next
Dedfrydwyd Kate McCarthy o Lerpwl a dau gynorthwyydd i 14 diwrnod o lafur galed am ddwyn dillad o Aberystwyth.
William Jarvis
Prev
Next
Rhoddwyd un o’r cosbau cryfach a gofnodwyd yn y gofrestr i William Jarvis, 22 oed. Wedi’i ddedfrydu i 12 mis o lafur galed ym 1899 am ddwyn, roedd wedi bod yn rhydd am ddim ond ychydig fisoedd pan gafwyd ef yn euog o fyrgleriaeth yn Llambed a’i ddedfrydu i 3 blynedd o penyd-wasanaeth. Mae’r gofrestr yn dangos iddo droseddu eto ar ôl iddo gael ei ryddhau, gyda ddedfrydau am lafur galed ar sawl achlysur.
John Smythe
Prev
Next
Ymrwymodd John Smythe, peintiwr 65 oed i 7 diwrnod o lafur galed ym 1879 am ddwyn hwyaden o Llanychaearn.
Mae Cofrestr Troseddwyr Heddlu Swydd Aberteifi wedi’i digideiddio a gellir ei harchwilio’n llawn ar wefan Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Mae’r holl luniau o’r llawysgrif hefyd wedi’u rhannu’n agored ar Comin Wikimedia a gellir eu harchwilio yma.
Er bod drysau adeilad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth ar gau am gyfnod, ar-lein rydym mor agored ag erioed ac mae dal llawer y gallwch ei wneud o adref trwy ddefnyddio ein casgliad gwych o adnoddau ar-lein.
Dros yr 20 mlynedd diwethaf, mae’r Llyfrgell wedi bod yn brysur yn digideiddio ei chasgliad, sydd wedi arwain at dros 5 miliwn o adnoddau digidol sydd ar gael am ddim ar wefan Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Mae’r casgliadau sydd ar gael yn cynnwys:
llyfrau
llawysgrifau
archifau
mapiau
lluniau
ffotograffau
felly mae digon ar gael i ddifyrru neu ddysgu beth bynnag sydd o ddiddordeb i chi.
Efallai yr hoffech chi ddefnyddio’r amser hwn i wneud rhywfaint o ymchwil hanes teulu?
Dyma ychydig o ffyrdd y gallwn ni helpu:
Cyngor arbenigol ar sut i ddechrau eich ymchwil Hanes Teulu
Chwiliwch am eich hynafiaid ymhlith yr 1.1 miliwn o dudalennau o Bapurau Newydd Cymru. Pwy a ŵyr pa straeon cudd y dewch chi o hyd iddynt ymhlith y 15 miliwn o erthyglau sy’n dyddio o 1804 i 1919!
Efallai bod gennych chi ddiddordeb mewn darganfod mwy am eich tŷ neu’ch ardal leol?
Yma gallwch chwilio a phori dros 300,000 o gofnodion o Fapiau Degwm Cymru. Gallwch weld y mapiau eu hunain a’r dogfennau pennu cysylltiedig a’u cymharu â mapiau mwy modern. Pwy oedd yn berchen ar eich tŷ, sut y defnyddiwyd y tir yn y gorffennol – mae’r cyfan ar wefan Lleoedd Cymru.
Mae yna hefyd 1.2 miliwn o dudalennau o Gylchgronau Cymru yn dyddio rhwng 1735-2007 i’ch helpu gydag ymchwil hanes lleol. Porwch trwy 450 o gyfnodolion gwahanol i weld beth allwch chi ei ddarganfod am eich ardal leol.
Ydych chi’n dysgu o gartref am y tro cyntaf?
Rydyn ni’n gallu helpu!
Mae Gwasanaeth Addysg y Llyfrgell yn cynnig llawer o adnoddau addysgol am ddim. Mae’r adnoddau, sydd ar gael ar dudalennau’r Gwasanaethau Addysg a Hwb, yn ymdrin ag ystod eang o bynciau, o Dywysogion Cymru i’r Ail Ryfel Byd, i gelf ac ysbrydoli creadigrwydd.
Ac yn ystod amser chwarae, beth am roi cynnig ar yr Her Adeiladu Digidol ac ail-greu Llyfrgell Genedlaethol Cymru gan ddefnyddio Minecraft, Lego neu unrhyw gêm floc arall! Bydd fideos, cynlluniau llawr, dimensiynau a lluniau, i gyd ar gael ar Hwb, yn eich helpu ar hyd y ffordd.
Wedi cael digon o ymchwil a dysgu? Ymlaciwch gyda’r Llyfrgell Genedlaethol!
Porwch trwy ein casgliadau amrywiol.
Gadewch i’n gweithiau celf hardd eich ysbrydoli! Chwiliwch ein Catalog [darganfod.llyfrgell.cymru] neu bori bron i 2000 o weithiau celf o’n casgliadau trwy wefan ArtUK.
Dihangwch am ychydig gyda’r hen ffotograffau neu ffilmiau rydym yn eu cynnig am ddim ar-lein.
Chwiliwch ein casgliad ffotograffig trwy ein Catalog neu porwch drwy ddetholiad ar ein Horiel Ddigidol.
Mae’r posibiliadau’n ddiddiwedd, a beth bynnag sydd o ddiddordeb i chi, rydych chi’n siŵr o ddarganfod rhywbeth i’ch addysgu neu ddifyrru. Ewch i’n tudalen Adnoddau’r Llyfrgell i weld rhestr lawn o’r hadnoddau sydd ar gael i chi gartref.
Mae 2020 yn flwyddyn canmlwyddiant yr artist graffig a gwneuthurwr posteri Paul Peter Piech, ac yma yn y Llyfrgell Genedlaethol mae’r casgliad mwyaf o flociau leino Piech, yn ogystal â chasgliad mawr o’i bosteri a’i brintiau unigryw.
Ganwyd Piech yn Brooklyn, Efrog Newydd ym 1920, ond treuliodd y rhan fwyaf o’i yrfa broffesiynol ym Mhrydain. Dros bum degawd cynhyrchodd brintiau trawiadol yn ymwneud â themâu cymdeithasol, gwleidyddol, llenyddol a cherddorol gan gyfuno llythrennu sgwarog gyda gwaith celf lliwgar a beiddgar i greu steil hollol unigryw.
R S Thomas, Paul Peter Piech
Prev
Next
Yn ystod yr 1980au symudodd Piech i Gymru, ble parhaodd i weithio fel rhan o’r byd celf Cymreig. Cofleidiodd yr iaith a’r diwylliant gan droi ei argraffiadau o Gymru a’i phobl yn bosteri trawiadol.
D J Williams, Paul Peter Piech
Prev
Next
Mae dylanwad llenyddiaeth yn amlwg yn ei waith, ac yn aml defnyddia eiriau’r awduron a’r beirdd hynny a’i hysbrydolodd i gyfleu ei farn a’i werthoedd personol. Mae’n amlwg i’r cyfnod a dreuliodd yng Nghymru ddylanwadu’n fawr arno, a phortreadodd rhai o lenorion amlycaf Cymru. Tueddai i ganolbwyntio ar y rheiny a oedd â ffocws cymdeithasol, gwleidyddol neu ddychanol i’w gwaith.
Gyda’r haint Coronafeirws yn ymledu drwy’r byd ar raddfa ddychrynllyd, diddorol oedd darllen llyfryn amserol o gasgliad y meddyg a’r seiciatrydd o Gymru, Syr Robert Armstrong-Jones. Dosbarthwyd yr eitemau yn y casgliad yn ôl pwnc ac mae’n cynnwys tua ugain o bamffledi am glefydau pandemig.
Y farn gyffredinol heddiw yw mai brechlyn yn erbyn y feirws Covid-19 fydd mwyaf effeithiol i ymladd y clefyd. Er hynny, wrth ddarllen y llyfryn For and against Vaccination, gwelir fod angytundeb dros y dull orau i leihau lledaeniad y frech wen dros gan mlynedd nôl. Dangosir cyfres o lythyrau a anfonwyd i’r wasg yn Nulyn rhwng y Cadfridog Arthur Phelps, o’r Anti-Vaccination League, a Percy Kirkpatrick, meddyg enwog o’r Iwerddon a Llywydd Cynghrair Glanweithdra Dulyn. Defnyddiodd Phelps a Kirkpatrick ystadegau o achosion a marwolaethau, gan gynnwys rhai o’r rhyfel rhwng y Ffrancwyr a’r Almaenwyr yn 1870—71 i gryfhau eu dadleuon dros ac yn erbyn brechu.
Tudalen deitl / Title page of “For and Against Vaccination”
Prev
Next
Ond ‘doedd y ddadl ddim mor ddu a gwyn â hynny. Credodd Phelps mai glanweithdra oedd yn allweddol i drechu’r frech wen, nid brechu. Dyma ei eiriau:-
Glanweithdra yw’r unig ateb ar gyfer y frech wen, typhus, a chlefydau brwnt eraill. Mae ceisio gwneud i rywun fod yn imiwn i glefyd A (y frech wen) drwy ei haeintio a clefyd B (brech y llus) mor hurt ag y byddai i ddyn i hongian lluniau treisgar yn ysgol ei blant gyda’r syniad o’u rhwystro rhag dweud celwydd.
Roedd Phelps yn trafod dyfeisiad Edward Jenner o frechu yn erbyn y frech wen drwy roi chwistrelliad sy’n cynnwys firws brech y llus. Wrth gwrs gwyddom erbyn heddiw fod chwistrellu straen llai difrifol o firws i rywun yn galluogi system imiwnedd y corff i greu gwrthgyrff a fydd yn amddiffyn yr unigolyn rhag y clefyd difrifol. Dyma sut gwneir brechlyn yn erbyn y ffliw a ymchwil o’r fath sy’n debygol o arwain at frechlyn yn erbyn Cofid-19.
Foreword to “For and Against Vaccination”
Prev
Next
Yn y llyfryn, dyfynnir Y Athro Minkowski, Prif Feddyg Ysbyty Augusta, Cologne, fod imiwnedd yr Almaenwyr wedi digwydd oherwydd brechu ac ail-frechu gorfodol. Nid oedd yn credu fod aros ar wahan a phellhau cymdeithasol yn ffactorau mor bwysig. Ychwanegodd y byddai’r rhain wedi methu’n llwyr oni bai fod brechu gorfodol i blant ac ail-frechu i oedolion wedi digwydd hefyd.
Dywedodd Dr Brandhomme, oedd yn Swyddog Meddygol Iechyd i ddinas Frankfurt–on-Main:
Rwy’n credu taw brechu ac ail-frechu sy’n amddiffyn pobl orau. Heb y rhain byddai cadw’r epidemig o dan reolaeth yn amhosib.
Nid oedd gan Fitzpatrick a Phelps fodelau fathemategol fel sydd gan llywodraethau heddiw. Er hyn roedd yn amlwg eu bod yn edrych ar ystadegau i geisio darganfod patrymau i awgrymu y nifer o achsion a marwolaethau byddai’n digwydd wrth frechu neu beidio. Dywedodd Phelps am yr ystadegau a welir yn y llun isod am yr achosion a marwolaethau o ganlyniad i frech y llys yn yr Ymerodraeth Almaenig yn 1908: The most favoured were the vaccinated too late, of whom only 4.76 % died. If all the 434 had been in this happy category, the total deaths would have been not 65, but about 20! Er hyn, cred Kirkpatrick fod y tabl yn profi ei bwynt fod brechu yn gweithio. Wrth uno grŵp I a II (rhai oedd heb eu brechu a’r rhai a frechwyd unwaith yn unig) cawn gyfanswm o 55 o farwolaethau o’r frech wen a 291 o achosion. Yn grwp III (rhai a frechwyd ddwywaith) cawn 10 o farwolaethau a 143 o achosion.
Tabl yn dangos yr achosion a marwolaethau o ganlyniad i frech y llys yn yr Ymerodraeth Almaenig yn 1908
Prev
Next
Erbyn heddiw nid oes amheuaeth fod brechu yn erbyn y frech wen wedi bod yn llwyddianus ac nid oes achosion wedi codi unrhywle ers 1977. Diddorol nodi y dechreuwyd dreialu brechlyn a ddatblygwyd gan Brifysgol Rhydychen a Choleg Imperial, Llundain, yn erbyn Covid-19 yn y bythefnos ddiwethaf. Edrychwn ymlaen yn eiddgar at y canlyniadau gan obeithio darganfod brechlyn arall i helpu’r ddynol ryw.
Roedd cydsyniad y Frenhines i Fesur Diogelwch Tân Domestig (Cymru) 2011 yn ddigwyddiad hanesyddol. Roedd Cynulliad Cenedlaethol Cymru wedi cael yr hawl i ddeddfu mewn meysydd penodol ac o dan amgylchiadau penodol dan Ddeddf Lywodraeth Cymru 2006, ac roedd nifer o fesurau’r llywodraeth wedi pasio ar faterion fel addysg, iechyd a gwastraff. Mesur Diogelwch Tân Domestig (Cymru) 2011 oedd y ddeddf gyntaf i’w basio gan y Cynulliad oedd wedi cael ei chyflwyno gan Aelod Cynulliad meinciau cefn. Ann Jones, AC dros Ddyffryn Clwyd, oedd yn gyfrifol am y ddeddf ac fel cyn swyddog tân, roedd ganddi ddiddordeb tymor hir ac arbenigedd yn y maes.
Cyflwynodd Ann Jones archif diddorol o bapurau yn olrhain hanes pasio’r ddeddf i Lyfrgell Genedlaethol Cymru trwy Archif Menywod Cymru fel rhan o brosiect Gwir Gofnod o Gyfnod. Mae’r prosiect yn gweithio gydag Aelodau a chyn Aelodau Cynulliad benywaidd i recordio eu hanes llafar a threfnu bod eu papurau yn cael eu trosglwyddo i archifdai priodol. Dyma’r casgliad archifol cyntaf i ddod i archifdy fel rhan o’r prosiect ac es i â Rhian James, Pennaeth Archifau a Llawysgrifau, i gasglu’r papurau o’r Senedd yng Nghaerdydd ym mis Tachwedd.
Prif Gopi Ardystiedig
Ann Jones AC yn trosglwyddo'r papurau i Archif Menywod Cymru a Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Prev
Next
Mae stori’r ddeddf yn ddiddorol, ac mae’r papurau yn dilyn pob cam o’r broses yn drwyadl – yr ymchwil, sicrhau Gorchymyn Cymhwysedd Deddfu, y dadleuon yn y Cynulliad, pasio’r mesur, a gweithredu’r rheoliadau newydd. Ymysg y papurau ceir drafftiau o areithiau ble mae Ann yn gwneud yr achos dros y ddeddfwriaeth yn effeithiol iawn; drafftiau o’r ddeddfwriaeth; a gohebiaeth gyda gweinidogion Llywodraeth Cymru, Aelodau Seneddol ac Arglwyddi, a phrif swyddogion gwasanaethau tân. Ceir hefyd copïau o ymchwil i fesuriadau tebyg yn Toronto a Scottsdale Arizona, papurau cynadleddau diogelwch tân, a chasgliad o ohebiaeth ddiddorol rhwng Ann Jones a gweinidogion Llywodraeth Prydain, gan gynnwys David Jones, a oedd yn feirniadol iawn o’r deddf oedd, yn eu tybiant nhw, yn faich afresymol ar y diwydiant adeiladu. Mae atebion Ann Jones yn dangos ei meistrolaeth o’r dadleuon a’i arbenigedd yn y maes, a’i ewyllys i gymodi i gyrraedd y nôd o leihau’r nifer o bobl fyddai’n marw mewn tanau domestig.
Mae deddf y ‘sprinklers’ yn un o weithgareddau mwyaf adnabyddus Cynulliad Cenedlaethol Cymru felly mae’n briodol iawn bod y dogfennau sy’n dweud stori’r ddeddf ac yn cofnodi rôl y gwleidydd tu ôl i’r ddeddf wedi’u diogelu. Yr ydym yn falch iawn eu bod bellach yn rhan o gasgliad yr Archif Wleidyddol Gymreig ac Archif Menywod Cymru yma yn y Llyfrgell Genedlaethol, a’u bod yn helpu ni i sicrhau gwir gofnod o’r cyfnod hwn yn ein hanes gwleidyddol. Gellir pori’r archif ar ein catalog ar-lein.
Diffinier ‘traddodiadol’ fel bwyd cafodd ei goginio mewn bwthyn Cymreig neu gegin tŷ fferm yn defnyddio pot neu lechen bobi ar dân agored neu, yn hwyrach, ar ffwrn haearn bwrw. Byddai’r ryseitiau yn dueddol o gael eu pasio lawr drwy’r teulu ar lafar am genedlaethau, yn aml heb eu cofnodi yn ysgrifenedig, hyd nes i Mati Thomas eu cynnwys yn ei thraethawd a enillodd gwobr yn Eisteddfod 1928.
Oherwydd y tebygrwydd rhwng cynhwysion neu o ganlyniad i ddryswch ieithyddol, mae Freeman yn cydnabod pa mor anodd ydyw i ganfod ryseitiau traddodiadol Cymreig yn hytrach na rhai Saesnig neu rhai o dramor. Un esiampl yw’r cawl o gig a llysiau a elwir ‘lobsgóws’ yng ngogledd Cymru, neu ‘cawl’ yn y de. Er bod y cynhwysion yn debyg, mae gan yr enwau darddiadau gwahanol iawn. Mae’n debyg bod ‘cawl’ yn dod o darddiad Cymraeg, tra bod ‘lobsgóws’ yn dod o’r gair Almaeneg ‘labskaus, a ddaeth yn ‘lobscouse’ yng ngogledd Lloegr. I’r gwrthwyneb, mae enwau bwydydd Cymreig hefyd wedi pasio i repertoire coginio traddodiadol Lloegr. Daeth y pwdin a elwir yn ‘llymru’, wedi’i wneud o flawd ceirch yng Nghymru, ei adnabod fel ‘flummery’ yn Lloegr ac ymddangosodd rysáit sylfaenol ar ei gyfer yn Countrey contentments, or The English husvvife gan Gervase Markham (Llundain 1623). Erbyn canol yr ail ganrif ar bymtheg, datblygodd amrywiadau mwy ffansi oedd yn cynnwys siwgr, hufen, dŵr blodyn-oren neu gyflasynnau ffrwyth gwahanol. Cyhoeddwyd rysáit, er enghraifft, yn The Closet of the eminently learned Sir Kenelme Digbie Kt. opened (Llundain 1669), sy’n debycach i rysáit cogydd modern ar gyfer llymru.
Ymysg y llyfrau coginio astudiodd Bobby Freeman yn y Llyfrgell Genedlaethol ar gyfer ei ymchwil oedd The First Principles of Good Cookery illustrated and Recipes communicated by the Welsh Hermit of the Cell of St. Gover (Llundain 1867) gan Augusta Hall, Arglwyddes Llanofer. Er ei fod wedi’i ysgrifennu yn y Saesneg a bod dilysrwydd rhai o’r eitemau ‘Cymreig’ yn amheus, mae’r rysait am hwyaden hallt (tud. 408) yn un go iawn yn ôl y sôn. Gallwch weld copi digidol o’r fersiwn cynnar ar wefan y Llyfrgell.
Ceir ffynonellau diddorol arall yn ymwneud â bwyd a diod yng nghasgliadau stadau’r Llyfrgell. Mae Freeman yn cysylltu ryseitiau o’r ‘plas’ yn agosach â thraddodiad coginio Saesnig. Er hyn, maent yn ‘Gymreig’ yn yr ystyr bod y ryseitiau yma wedi’u hysgrifennu gan wragedd y plastai ac yr oedd mwyafrif y cynhwysion ffres yn dod yn uniongyrchol o’u stadau. Un esiampl hardd yw llawysgrif Peniarth 513D, llyfr ryseitiau crynhowyd yn yr ail ganrif ar bymtheg gan Meryell Williams (1629-1703), gwraig fedrus John Williams o Ystumcolwyn, sir Trefaldwyn. Mae’r llawysgrifen daclus yn ei gwneud hi’n ffynhonnell eithaf defnyddiol ar gyfer cogyddion heddiw. Mae’r llyfr wedi’i rannu yng nghategorïau megis potes, cig a physgod, pwdinau, bisgedi, cacennau, cyffeithiau, gwinoedd, a moddion, oll wedi’u mynegeio yng nghefn y gyfrol. Cafodd nifer o’r ryseitiau eu cyfieithu i’r Gymraeg gan Dr Enid Pierce Roberts yn Gwraig orau o’r Gwragedd (Gwasg Pantycelyn, 2003).
Roedd stad Gogerddan, ger Aberystwyth, yn berchen i deulu’r Pryse a Loveden. Dim ond un llyfr rysait sydd wedi goroesi ymysg y casgliad, ynghyd â rhai eitemau rhydd megis bwydlen Cymraeg o 1796 pan oedd y stad yn nwylo Pryse Pryse (gynt Loveden). Mae’n cynnwys Brithyll ffrio, math o’r pysgodin berw yn Saesneg enw Turbot, oen coes berw gyda y llwin ffrio, pwding crynu, cig eidion rhost…pastai afal ffrwythau).
Cafodd mwyafrif y bwyd a’i gynhyrchwyd ar y stad ei ddefnyddio yn y plasty, fel a ddengys yng nghofnodion gweinyddol y stad a’r tŷ. Mae’r rhestrau o hadau ymysg cyfrifon y stad yn dangos beth oedd yn cael ei dyfu yn ardd y gegin rhwng 1767 a 1919: winwns gwyn, cennin, moron oren, pannas, had rêp, mathau amrywiol o letys, seleri Eidalaidd, tri math o flodfresych, ffa Ffrengig, bresych, ciwcymbrau, ac afalau. Roedd cnydau’r tŷ gwydr yn cynnwys grawnwin a thomatos. Mae’r llyfr cyfrifon yn cofnodi pris danfon parseli o gynnyrch i Aberystwyth ac, yn anffodus, pris cynnyrch mygdarthu a gwenwyn ar gyfer llygod ffyrnig. Ymysg y casgliad, ceir hefyd cyfres hyfryd o gyfrifon y fferm, sy’n cofnodi’r anifeiliaid prynwyd a’u gwerthwyd, y cnydau a werthwyd a chyflogai’r fferm, 1813-1919; a chyfrifon y llaethdy, sy’n cofnodi faint o laeth, hufen a menyn cynhyrchwyd yn wythnosol rhwng 1881 ac 1919. Cafodd nifer o’r bwydydd fel siwgr a the eu prynu yn lleol yn Aberystwyth.
Ceir rhai o’r cofnodion cadw tŷ gorau yn archif Brogyntyn o gyfnod Mrs Mary Owen yng nghanol y ddeunawfed ganrif. Roedd Mary (gynt Godolphin) yn briodferch amharod i William Owen, ysgwier Brogyntyn. Fel Mrs Owen, ymgyfarwyddodd â’i bywyd newydd fel meistres plasty. Ymysg papurau’r tŷ mae yna gyfarwyddiadau ysgrifennodd i’w morwynion:
The Cook’s Business. She must be able to get a dinner of fiveteen dishes of meat; four or five things when the family is alone is sufficient…..She must salt all the meat……fatten the poultry…….keep the scullery and larders and kitchen clean, and the utensils belonging to them……dress the wheat flower……make the parlour bread……rise with the other maids to wash, till her own business requires her elsewhere……She has help from the other maids to scour, which is once in four weeks, but I expect her to scour the pewter plates every fortnight……She is to carve for the lower servants at dinner…..When she has time I expect her to iron her own cloaths……
Mae’r tasgau llafurus roedd yn rhaid i’r gweision a’r morwynion eu cwblhau yn gwneud i ni feddwl am y problemau roedd rhaid i gogyddion y bwthyn a’r plas eu hwynebu canrifoedd yn ôl. Mae Bobby Freeman a Mati Thomas yn cydnabod pa mor anodd byddai wedi bod i goginio i safon gyson ar dân agored neu ffwrn haearn bwrw, yn dibynnu ar y math o danwydd, y tywydd ac effeithlonrwydd y simnai. Maent yn nodi’r ymdrech gorfforol a fyddai wedi’i hangen i drin offer trwm cegin draddodiadol Gymreig ac i gadw’r lle yn lan. Ceir tystiolaeth o offer coginio traddodiadol ymhlith y miloedd o restrau eiddo sydd wedi goroesi yn yr ewyllysiau Cymru cyn 1858, y rhan fwyaf ohonynt ar gael yn electronig drwy wefan y Llyfrgell.
Rhestr eiddo/Inventory Thomas
Prev
Next
Esiampl dda yw rhestr eiddo Thomas Lewis, Llan-gors. Roedd ei gegin yn cynnwys amrywiaeth eang o ddysglau, basnau a phlatiau, selerau halen, canwyllbrennau a fflagenni pewter; sgiledi, canwyllbrennau pres, dysglau twymo a phedyll tân, padellau pres, llestri metal, padellau toddion, padellau ffrio ac offer haearn arall; un pâr o gypyrddau, un pêr-droell, un plât haearn o flaen y tân a nwyddau haearn arall; cafnau, casgenni, hocsidiau, cwpwrdd arall, un gadair a dwy stôl (Ewyllysiau LlGC, BR1680/103).
Mae bywyd Phyllis Kinney yn daith o America i Aberystwyth, ac o fod yn gantores operatig i fod yn un o’r awdurdodau mwyaf blaenllaw ar gerddoriaeth draddodiadol Cymru.
Ganed Phyllis Kinney (sydd bellach yn 97 mlwydd oed) ym Mhontiac, Michigan ger Detroit ar 4 Gorffennaf 1922 – diwrnod Annibyniaeth yr UDA. Addysgwyd hi yn Ysgol Uwchradd Pontiac ac yna yng Ngholeg Talaith Michigan, East Lansing lle bu’n arbenigo mewn cerddoriaeth gan raddio ym 1943. Cymaint oedd ei thalent lleisiol fel iddi sicrhau cymrodoriaeth yn Ysgol Gerdd Juilliard, Efrog Newydd lle bu’n astudio am dair blynedd. Yn 1947 daeth yn brif soprano gyda chwmni opera Carl Rosa, ac wrth deithio ym Mangor cyfarfu â Meredydd Evans (1919-2015) a ddaeth yn ŵr iddi. Priododd ar 10 Ebrill 1948 a ganed eu merch Eluned yn ystod haf 1949. Treuliwyd eu bywyd priodasol yng Nghymru yn bennaf, ar wahân i gyfnod o wyth mlynedd rhwng 1952 a 1960 a dreuliasant yn America – gyda’i rhieni ym Mhontiac, yn Princeton ac yn Cambridge Mass. Parhaodd â’i gyrfa gerddorol, gan berfformio mewn opera gan y cyfansoddwr Americanaidd Roger Sessions yn Princeton ym 1955, a bu’n dysgu cerddoriaeth mewn ysgolion cynradd ac uwchradd.
Phyllis Kinney
Phyllis Kinney, 1960 (Geoff Charles)
Casgliad Phyllis Kinney Collection
Phyllis Kinney a Meredydd Evans album cover
Ar ôl dychwelyd i Gymru cyfrannodd at raglenni adloniant ysgafn y BBC fel cantores, a daeth hefyd yn gyflwynydd ac ymchwilydd arbenigol ar gyfer rhaglenni teledu. Mae ei diddordeb cerddorol yn amrywio o sioeau cerdd Americanaidd i ganeuon gwerin Cymraeg ac mae hi wedi treulio’r ychydig ddegawdau diwethaf yn ymchwilio i lawysgrifau a chyhoeddiadau cerddorol yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Sain Ffagan a Phrifysgol Bangor. Dyma oedd cefndir ei gwaith nodedig, Welsh Traditional Music (Gwasg Prifysgol Cymru, 2011), sef y llyfr awdurdodol ar gerddoriaeth draddodiadol Cymru o’r dechrau hyd heddiw. Mae hi hefyd wedi cyfrannu nifer o erthyglau i gyfnodolion (yn enwedig yn ‘Canu Gwerin’ a Hanes Cerddoriaeth Cymru: Welsh Music History) ac wedi cyhoeddi sawl llyfr ar gerddoriaeth werin Gymraeg, a llyfrau caneuon i blant, rhai wedi’u hysgrifennu ar y cyd â Meredydd Evans. Dyfarnwyd gradd M Mus anrhydeddus iddi gan Brifysgol Cymru ym 1991 a daeth yn gymrawd anrhydeddus Prifysgol Bangor ochr yn ochr â’i gŵr ym 1997.
Ceir trysorfa o wybodaeth am gerddoriaeth draddodiadol Cymru ymysg archifau Meredydd Evans a Phyllis Kinney, a gyflwynwyd fel rhodd hael i’r Llyfrgell Genedlaethol. Mae ffeiliau Phyllis Kinney (dros 30 bocs) yn cynnwys nodiadau manwl, rhestrau a dadansoddiad o alawon, gyda gwybodaeth am gerddorion a chasglwyr cerddoriaeth. Roedd ei dull systematig o weithio, wrth edrych ar rythm, diweddeb, ffurf, harmoni a moddau yn golygu y gallai hi nodi’n hyderus mewn llythyr at y bardd Keith Bosley mai’r mesur gwerin mwyaf poblogaidd yng nghân werin Cymru yw’r ‘trochaic tetrameter quatrain’; ac ysgrifennu erthygl ar y cysylltiad rhwng ‘Migldi Magldi’ a theulu o alawon Gwyddelig / Cymraeg penodol. Dengys ei gohebiaeth ei haelioni wrth ateb ymholiadau a darparu cefnogaeth i fyfyrwyr, ymchwilwyr a cherddorion ledled y byd. Mae’r archif yn adlewyrchu’r modd y cofleidiodd Gymru, ei phobl a’i diwylliant, gan ddod yn siaradwr Cymraeg rhugl a dyrchafu cerddoriaeth draddodiadol Gymreig trwy ei hastudiaethau cerddolegol.
Heddiw rydyn ni’n dathlu Diwrnod y Llyfr a lansiad yr ymgyrch ‘Rhannu Stori’. Mae gan Gymru draddodiad hir o rannu storïau, a’r gwaddol mwyaf enwog o hyn mae’n siŵr yw’r casgliad rhyddiaith Gymraeg canoloesol a adnabyddir fel y Mabinogi – a pha storïau gwell sydd yna i’w rhannu na’r rhain?
Cymysgedd cyfareddol o straeon dramatig a dirgel am hudoliaeth, trasiedi, rhamant, ffantasi, hiwmor, brad, gwrthdaro, cyfiawnder, antur, moesoldeb, natur ddynol a’r Arallfyd yw’r rhain, sy’n cyfuno elfennau o lên werin, mytholeg, ffughanes, chwedlau ac athroniaeth, gydag ambell i sylwad ar faterion cyfoes yr Oesoedd Canol.
Mae yna un stori ar ddeg i gyd, gan gynnwys y rhyddiaith gynharaf ym Mhrydain. Ystyrir bod y pedair cyntaf – ‘Pwyll Pendefig Dyfed’, ‘Branwen ferch Llŷr’, ‘Manawydan fab Llŷr’ a ‘Math fab Mathonwy’, a adnabyddir ar y cyd fel y Pedair Cainc – yn gysylltiedig â’i gilydd, er yn eithaf amwys i olwg llygaid modern. Fe’u hysgrifennwyd i lawr am y tro cyntaf rhwng 1060 a 1200 yn ôl pob tebyg, yn gyfamserol ag ymosodiadau ar Gymru o Loegr a dinistrio penarglwyddiaethau gwleidyddol cryfion cynhenid Cymreig, ond mae llawer o’r storïau eu hunain yn hŷn o lawer, wedi iddynt gael eu hadrodd, eu hailadrodd a’u haddasu dros ganrifoedd.
Un arall o’r storïau hynaf yw ‘Culhwch ac Olwen’, sy’n cyflwyno Brenin Arthur gwahanol iawn i’r hyn a geir yn y rhamantau a ffug-hanesion Eingl-Ffrengig a wnaethpwyd yn boblogaidd gan Sieffre o Fynwy a Chrétien de Troyes yn y ddeuddegfed ganrif, tra bod ‘Breuddwyd Macsen Wledig’ yn adleisio gwaith Sieffre ond yn cynnwys llawer o elfennau gwahanol hefyd. Fodd bynnag, dylanwadwyd yn gryf ar rai o’r storïau eraill gan ramantau Eingl-Ffrengig, yn arbennig ‘Breuddwyd Rhonabwy’, yr ymddengys iddi fod yn greadigaeth lenyddol pur. Mewn sawl ffordd, gellir gweld y storïau fel cynnyrch y byd ôl-drefedigaethol lle y cawsant eu hysgrifennu i lawr am y tro cyntaf.
Eto mae hanesion y Mabinogi yn llawer mwy dyledus i’r traddodiad llafar Cymreig y tyfon nhw allan ohono, yn ogystal â dawn hanesiol y bobl a’u hysgrifennodd i lawr. Mae’r technegau adrodd a ddefnyddir yn y rhan fwyaf o’r storïau – yr ailadrodd, yr ymddiddan helaeth a’r penodau cofiadwy ar wahân – yn awgrymu iddynt gael eu cyfansoddi er mwyn cael eu perfformio a’u clywed, yn hytrach na’u darllen, ond ni wyddom lawer am bwy a’u cyfansoddodd na phwy fyddai wedi eu hadrodd. Roedd beirdd y tywysogion a’r uchelwyr yn adnabod llawer o hanesion traddodiadol ac yn disgwyl y byddai eu cynulleidfaoedd yn deall y cyfeiriadau atynt, a dywed y storïau eu hunain yr oedd disgwyl i bencerdd adrodd stori wrth iddo dderbyn lletygarwch, a bod pobl eraill yn adrodd straeon hefyd. Mae hi’n gyffredin hyd heddiw mewn cymunedau traddodiadol i rannu straeon o bob math wrth ymgasglu yn gymdeithasol. Gellir meddwl am y Mabinogi, felly, fel mynegiant o gof torfol y gymdeithas a’i cynhyrchodd.
Mae’r llawysgrifau cynharaf sy’n cynnwys darnau o’r storïau ac sydd wedi goroesi hyd heddiw yn dyddio o’r drydedd ganrif ar ddeg, ond y casgliad mawr cynharaf – ac un o drysorau mawrion y Llyfrgell – yw Llyfr Gwyn Rhydderch, sy’n cynnwys deg o’r un stori ar ddeg. Fe’i hysgrifennwyd tua 1350 gan fynachod Ystrad Fflur yn ôl pob tebyg; camgymeriad gan ysgrifydd canoloesol a arweiniodd at adnabod y casgliad fel y Mabinogion erbyn y ddeunawfed ganrif. Rhannwyd y Llyfr Gwyn yn ddwy gyfrol (Llawysgrifau Peniarth 4 a 5 erbyn hyn) cyn 1658, gyda storïau’r Mabinogi ym Mheniarth 4, tra bod yr unfed stori ar ddeg, sef ‘Breuddwyd Rhonabwy’, ond yn ymddangos ond yn Llyfr Coch Hergest, llawysgrif ddiweddarach sydd erbyn hyn yn Rhydychen (Llawysgrif Coleg yr Iesu 111).
White Book of Rhydderch, contents page
Gwnaeth ysgolheigion yr unfed ganrif ar bymtheg a’r ail ganrif ar bymtheg dipyn o ddefnydd o’r Llyfr Gwyn, ond ymddengys nad oedd llawer o wybodaeth am y storïau yn y byd tu hwnt i astudiaethau llawysgrifol. Nid oes tystiolaeth i adroddwyr straeon enwog fel Thomas Edwards (Twm o’r Nant, 1739-1810), er enghraifft, adrodd yr un hanesyn o’r Mabinogi. Ond daeth tro ar fyd pan gyhoeddodd William Owen Pughe storïau’r ‘Mabinogion’ yn Saesneg rhwng 1795 a 1829, ac aethant yn fyd-enwog pan gyhoeddodd yr Arglwyddes Charlotte Guest y casgliad llawn cyntaf rhwng 1838 a 1877, yn ddwyieithog yn Gymraeg a Saesneg. Atgyfodwyd diddordeb yr ysgolheigion, ac erbyn yr ugeinfed ganrif yr oedd y Mabinogi wedi ennill ei le mewn ymwybyddiaeth ddiwylliannol yr oes, gan ysbrydoli gwaith creadigol ar bob ffurf a chyfrwng yn Gymraeg a Saesneg fel ei gilydd: nofelau, cerddi, dramâu, celf weledol, adrodd straeon, operâu, cerddoriaeth bop a gwerin, ffilmiau, a llyfrau plant, ac yn cynnwys gwaith gan unigolion blaenllaw megis Saunders Lewis, Alan Garner, Anthony Conran, Gwyneth Lewis, Margaret Jones, Geraint Jarman, Robin Williamson a Michael Harvey, ymhlith llawer o eraill. Mae’r Llyfrgell yn gartref i hyn i gyd.
Branwen, Margaret D. Jones 1918- (Casgliad Gweithiau Celf Mewn Ffrâm LlGC - NLW Framed Works of Art Collection
Fel y chwedlau Arthuraidd, mae hanesion y Mabinogi yn ganoloesol ond eto’n ddiamser. Maen nhw wedi cael eu hail-ddychmygu dros amser gan genedlaethau gwahanol wrth iddynt ymdrechu i ddatguddio eu hanes eu hunain, i wneud synnwyr o’r byd o’u cwmpas, ac i edrych i mewn i ddyfodol ansicr. Maen nhw mor berthnasol heddiw ag erioed.
Felly beth am ddarllen storïau’r Mabinogi ar Ddiwrnod y Llyfr? Gwrandewch arnynt. Perfformiwch nhw. Rhannwch nhw. Straeon i’w clywed yw’r rhain. Ac felly y terfyna’r gangen yma o flog y Llyfrgell.
Copi o 'Welsh Melodies' / Copy of 'Welsh Melodies'
Dydd Gwener 28ain Chwefror bydd na ddigwyddiad arbennig yn y Drwm, sef GIG: ATGYFODI’R HEN GANEUON gydag Arfon Gwilym a Sioned Webb. Tocynnau ar gael yma.
Mae’r ddau yn adnabyddus yng Nghymru fel perfformwyr amryddawn a phrofiadol ym maes cerddoriaeth draddodiadol, yn gantorion a hefyd yn chwarae’r ffidil a’r delyn. Gwahoddwyd hwy i wneud noson yn y Drwm yn dilyn llwyddiant eu sesiwn ‘O’r Archif’ yn y Tŷ Gwerin yn Eisteddfod Genedlaethol Llanrwst, pan wnaethon nhw berfformio caneuon a wnaethon nhw ddarganfod wrth ymchwilio yn archif J. Lloyd Williams.
Pwy oedd J. Lloyd Williams?
Roedd J Lloyd Williams (1854 – 1945), yn fotanegydd a cherddor a aned yn Llanrwst. Enillodd radd D.Sc. (Cymru) am ei waith ar algâu morol yn 1908, a chafodd radd anrhydeddus D.Mus. (Cymru) yn 1936. Roedd yn un o brif gasglwyr cerddoriaeth gwerin Cymru, bu iddo ran bwysig yn sefydlu Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru, yn 1906, a bu’n olygydd cylchgrawn y gymdeithas.
Golygodd hefyd y cylchgrawn cerddoriaeth cyffredinol ‘Y Cerddor’ rhwng 1931 a 1939 ac, ar y cyd ag Arthur Somerville, lluniodd ddwy gyfrol Sixteen Welsh Melodies, 1907 a 1909. Gellir darllen mwy amdano yn Y Bywgraffiadur
Beth sydd yn archif J. Lloyd Williams?
Llawysgrifau a phapurau cerddorol, 1750 -1945, gan gynnwys cannoedd o ganeuon gwerin a gasglwyd gan Dr J. Lloyd Williams yn ei rôl fel Golygydd Cylchgrawn Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru, a phapurau yn ymwneud â’i ymchwil i hanes cerddoriaeth Gymraeg; deunydd yn ymwneud â’i ddiddordeb a’i alwedigaeth ym maes botaneg, a phapurau personol. (53 bocs) Ceir manylion pellach yn y catalog.
Mae’r archif yn cynnwys caneuon a gasglodd J Lloyd Williams ei hun, caneuon a gasglwyd gan grŵp o’r enw’r ‘Canorion’, a gan Ruth Herbert Lewis, Mary Davies a Grace Gwyneddon Davies. Mae’n bwysig hefyd am ei fod yn cynnwys casgliadau hŷn o ganeuon yn llawysgrifau Ifor Ceri, Llywelyn Alaw, a Mari Richards Darowen. Fel telynores tynnwyd sylw Sioned Webb yn arbennig at gyfrol o alawon a chaneuon Cymraeg a Saesneg yn llaw Evan Jones (‘Ifan y Gorlan’), telynor o Gorlan, ger Llanrwst. (AH1/46)
Mae rhai o’r llawysgrifau pwysicaf wedi cael eu digido gan y Llyfrgell, sef:
Cyfrol o alawon, [c. 1815], sef y gwreiddiol o ‘Melus Geingciau [sic] Deheubarth Cymru neu ‘The Melodies of South Wales’, yn cynnwys 56 o alawon, rhai â geiriau, a gasglwyd gan Ifor Ceri ac eraill.
Cyfrol gyfansawdd yn cynnwys dau draethawd yn Gymraeg ar bysgota a theori gerddorol, tair rhestr o deitlau alaw, a chasgliad mawr o alawon, a luniwyd gan John Thomas ar gyfer y ffidil, rhai o ffynonellau printiedig ac eraill wedi’u hysgrifennu i lawr o draddodiad llafar. Cyhoeddwyd yr alawon, gyda nodiadau cysylltiedig, yn Cass Meurig (gol.), Alawon John Thomas: A Fiddler’s Tune Book from Eighteenth-Century Wales (Aberystwyth, 2004).
Pobl mordwyol oedd y Llychlynwyr a ddaeth i Ynysoedd Prydain rhwng tua’r 8fed a’r 11eg ganrif, yn bennaf o Norwy a Denmarc yn Sgandinafia. Daethant a thrais a dinistr, ond hefyd daethant a’u diwylliant – eu sgiliau, eu crefydd, a’u iaith. Daethant yn rhan o lenyddiaeth Gymraeg ganoloesol, gan gynnwys sawl llawysgrif sydd ar gadw yma yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Beth a ddenodd y Llychlynwyr o Sgandinafia i Gymru? Mae’n bosib fod y Llychlynwyr a ddaeth i Gymru yn chwilio am dir ffrwythlon a nwyddau i’w masnachu. Roedd arfordir Cymru yn ran o lwybr arfordirol o Sgandinafia, gan deithio drwy Ynysoedd Shetland, Ynysoedd Erch, Yr Alban, Iwerddon, gogledd-ddwyrain Lloegr ac Ynys Manaw i Gymru. Roedd cyrchoedd cyntaf y Llychlynwyr yng Nghymru yn targedu lleoedd amlwg ar yr arfordir, a daeth canolfannau eglwysig yn dargedau poblogaidd. Disgrifiwyd y cyrchoedd hyn ar ddiwedd y 13eg/dechrau’r 14eg ganrif ym Mrut y Tywysogion, sy’n rhoi darlun apocalyptaidd o ddinistrio Tyddewi (Mynyw) mewn cyrch yn 810.
‘Deg mlynedd ac wythcant oed oet Krist pan duawd y lleuad duw Nadolic. Ac y llos[get] Mynyw. Ac y bu varwolaeth ar yr ysgrubyl yn holl ynys Brydein.’
‘Wyth cant a deg oedd blwyddyn oed Crist pan dywyllodd y lleuad ar Ddydd Nadolig. A llosgwyd Mynyw. A bu marwolaeth ar holl anifeiliaid Prydain.’
Dros y ddwy ganrif nesaf, daeth ymosodiadau’r Llychlynwyr o’r môr yn fwyfwy cyffredin wrth i Gymru gael ei rhoi ar fap y Llychlynwyr a sefydlwyd treflannau Llychlynnaidd parhaol yn Iwerddon. Roedd y Llychlynwyr hefyd yn awyddus i hawlio tiroedd yng Nghymru. Dywed yr Annales Cambriae, a ysgrifennwyd yn gynnar yn y 12fed ganrif, i Llychlynnwr o’r enw Ingimundr ddod i Ynys Môn a meddiannu tir mewn lle o’r enw Maes Osfeilion; mae Liber Landavensis (Llyfr Llandaf) o’r 12fed ganrif yn disgrifio sut bu’r brenin Cymreig Gruffudd ap Llywelyn yn gwrthsefyll ymosodiadau Llychlynnaidd o Denmarc, Ynysoedd Erch, ac Iwerddon. Erbyn diwedd yr 11eg ganrif roedd cysylltiadau Gwyddelig-Llychlynnaidd mor sefydledig nes fod un arall o arweinwyr Cymru yn medru ymdrechu i hawlio tras Llychlynnaidd. Mae Historia Gruffud vab Cynan o’r 13eg ganrif a’i ragflaenydd Lladin Vita Griffini filii Conani yn ymgais i olrhain achres y brenin Cymreig Gruffudd ap Cynan (m.1137) yn ôl i hen frenhinoedd Norwy. Dioddefodd Gruffudd ei hun fwy na’i siâr o drafferth gyda’r Llychlynwyr; yn 1098 fe’i fradychwyd gan ei lynges Wyddelig-Lychlynnaidd ei hun yn dilyn ymosodiad ar Wynedd gan yr ieirll Normanaidd Hugh o Gaer ac Hugh a’r Amwythig. Ar yr un pryd, roedd y brenin Norwyaidd Magnús Berfœtr yn ymosod ar Ynys Môn, ac yn ôl y ffynonellau uchod, lladdwyd Hugh o’r Amwythig gan Magnús pan saethodd ef yn ei lygad.
Roedd gan Gruffudd ap Cynan hefyd duedd i gyrchu mewn modd Llychlynnaidd. Mae Vita Sancti Gundleii (Buchedd Sant Gwynllyw) , a grynhowyd gyntaf yn y 12fed ganrif, yn disgrifio sut y casglodd Gruffudd lynges Wyddelig-Lychlynnaidd at bwrpas môr-ladrad. Wedi glanio yn aber yr afon Wysg, ymosodwyd ar eglwys Sant Gwynllyw, ond pan ddychwelsant fe ddinistriwyd eu llynges a bu bron i Gruffudd gael ei ladd mewn storm ofnadwy, efallai wedi ei danfon yn gosb gan Sant Gwynllyw ei hun. Mae’r syniad hwn o gosb yn cyd-fynd a’r disgrifiad apocalyptaidd o gyrch Llychlynnaidd ym Mrut y Tywysogion, ac nid yw’n syndod; doedd dim rheswm gan fynachlogydd i gyflwyno’r Llychlynwyr mewn goleuni ffafriol, a hwythau yn brif dargedau i’r Llychlynwyr yn ogystal â bod yn gynhyrchwyr o hanesion ysgrifenedig. Oherwydd hyn, a’r bwlch mewn amser rhwng y cofnodion a’r digwyddiadau a ddisgrifir, mae’n rhaid i ni gwestiynu pa mor ddibynadwy ydynt.
Mae hyn yn amlygu un o’r prif wahaniaethau diwylliannol rhwng y Llychlynwyr a’r Cymru – eu crefydd. Yn ystod Oes y Llychlynwyr, nid oedd Denmarc na Norwy wedi cael tröedigaeth lawn i Gristnogaeth, ac felly byddai llawer o’r ymwelwyr wedi bod yn ddilynwyr crefydd paganaidd Llychlynnaidd. Gellir gweld tir diwylliannol cyffredin drwy astudio ffynonellau llenyddol eraill. Roedd y traddodiad barddol canoloesol skald yn Norwy yr un mor hen a datblygedig a’r gogynfeirdd yng Nghymru, ac roedd beirdd yn aml yn bresennol ar achlysuron pwysig ac yn rhoi adroddiadau cyfoesol o’r digwyddiadau. Cyfansoddodd y bardd Meilyr farwnad i Gruffudd, Marwnad Gruffudd ap Cynan, ac mae’r detholiad isod yn rhoi darlun cryf o ryfel:
‘Gwern gwygid, gwanai bawb yn ei gilydd,
Gwaed gwŷr goferai, gwyrai onwydd.’
‘Malwyd gwaywffyn, rhuthrodd pawb at ei gilydd,
Llifodd gwaed rhyfelwyr, gostyngodd gwaywffyn ynn’
Yn yr un modd, mae Gisl Illugason, bardd Magnús Berfœtr, yn tystio i’r hyn a welodd a’i lygaid ei hun wrth ddisgrifio marwolaeth Hugh o’r Amwythig yn ei Erfikvæði (marwnad) i Magnús. Mae’r beirdd yn cyfleu delweddau byw tra’n dilyn ffurf mydryddol gaeth; roedd Meilyr yn dilyn cyhydedd naw ban y gynghanedd, tra dilynai Gisl y ffurf Llychlynnaidd fornyrðislag (‘ffurf-iaith-hen’). Cwynodd Iolo Morganwg, y bardd a’r hynfiaethydd o’r 18fed ganrif, fod hen farddoniaeth Llychlynnaidd yn llawn o gymeriadau treisgar a theimladau ffyrnig, termau sydd hefyd yn berthnasol i farddoniaeth Meilyr. Efallai mai yma mae’r Llychlynwyr a’r Cymry yn rhannu diddordebau llenyddol.
Yn ôl y Brut, roedd cyrch Magnús Berfœtr i Ynys Môn yn 1098 yn un o ymosodiadau diwethaf y Llychlynwyr yng Nghymru. Nid yw olion llenyddol y Llychlynwyr yng Nghymru yn amlwg bob tro, ond mae’r etifeddiaeth yn parhau, nid yn unig mewn llawysgrifau, ond mewn ffurfiau mwy cyfarwydd, beunyddiol megis enwau lleoedd. Er mor gyfarwydd ydynt, mae’n hynnod meddwl ein bod yn byw ochr yn ochr a’r treftadaeth Llychlynnaidd hwn a ddaethpwyd i Gymru bron i fil o flynyddoedd yn ôl.
Lucie Hobson
Archifydd dan Hyfforddiant
Ffynonellau
Annales Cambriae, A.D. 682-954: Texts A-C in Parallel, gol. & chyf. gan David N. Dumville (Caergrawnt: ASNC, 2002)
Brut y Tywysogion or The Chronicle of the Princes: Peniarth MS 20 Version, cyf. Thomas Jones (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1952)
Historia Gruffud vab Kenan, gol. D. Simon Evans (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1977)
Jesch, Judith, ‘Norse Historical Traditions and Historia Gruffud vab Kenan: Magnús berfœtr and Harald hárfagri’, yn Gruffudd ap Cynan: A Collaborative Biography, gol. K. L. Maund (Woodbridge: Boydell, 1996), tt. 117-148
Vita Griffini filii Conani, gol. & chyf. Paul Russell (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2005)
Vitae Sanctorum Britanniae et Genealogie, gol. & chyf. A. W. Wade-Evans (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1944)
Williams, J. E. Caerwyn, ‘Meilyr Brydydd and Gruffudd ap Cynan’, yn Gruffudd ap Cynan: A Collaborative Biography, gol. K. L. Maund (Woodbridge: Boydell, 1996), tt. 165-186
Blog i gyflwyno gwaith a chasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Yn sgil natur bersonol blogiau, polisi'r Llyfrgell yw cyhoeddi postiadau yn yr iaith wreiddiol yn unig. Cyhoeddir yr un faint o bostiadau yn y ddwy iaith, ond nid yr un blogiau ydynt. Am gyfieithiad bras gellir darllen y blog drwy ddefnyddio system gyfieithu megis Google Translate.
