Canrif yn ôl, ar ddydd Mercher 26 Ionawr 1921, digwyddodd un o ddamweiniau rheilfforddgwaethaf yn hanes Cymru. Cafodd 36 o bobl eu hanafu ac 17 eu lladd mewn gwrthdrawiad ar brif lein Rheilffordd y Cambrian rhwng y Drenewydd ac Aber-miwl, Sir Drefaldwyn. Cafwyd adroddiadau o’r damwain ar draws y byd ac, o ganlyniad, daeth nifer o newidiadau i weithdrefnau a systemau rheilffyrdd. Mae trychineb Aber-miwl yn achos astudiaeth mewn nifer o lyfrau ar ddiogelwch rheilffyrdd, gan gynnwys Red for Danger gan L. T. C. Rolt, sy’n dilyn y datblygiadau i wneud rheilffyrdd yn fwy diogel o ddechrau’r 19fed ganrif i’r 1960au.
Roedd gan y rheilffordd, oedd yn teithio ar draws canolbarth Cymru, un lein sengl a threnau yn mynd i’r ddau gyfeiriad ar yr un set o gledrau. Roedd system signalau i sicrhau bod trenau yn pasio eu gilydd lle roedd ail set o gledrau a set o reolau pendant i gadw nwyddau a theithwyr yn symud yn ddiogel. Roedd yn rhaid i yrrwr pob trên cario tabled metal penodol ar gyfer pob darn o’r lein fel awdurdod i fynd ar hyd y lein sengl. Roedd peiriannau ym mhob gorsaf ble roedd trenau yn medru pasio’u gilydd oedd yn rheoli’r tabledau metal yma i sicrhau mai dim ond un tabled ar gyfer pob darn o’r lein oedd yn cael eu rhoi allan, ac felly mai dim ond un trên oedd yn cael awdurdod i fynd ar hyd pob darn o’r lein sengl ar yr un pryd.
Royal train passing through Abermule station (Llyfr Ffoto J D K Lloyd Album 33, NLW: https://viewer.library.wales/4826270)
Prif achos y ddamwain yn Aber-miwl oedd bod staff yn yr orsaf yno ddim yn dilyn y rheolau am ddefnyddio’r tabled, gyda’r canlyniad bod 2 gyrrwr yn meddwl bod gyda nhw awdurdod i fod ar yr un lein sengl ar yr un pryd. Roedd trên cyflym o Aberystwyth wedi gadael y Drenewydd yn cario’r tabled cywir am y lein rhwng y Drenewydd ac Aber-miwl, tra roedd trên lleol yn teithio i’r cyfeiriad arall wedi mynd i’r un darn o’r lein yn cario tabled am y lein rhwng Aber-miwl a Threfaldwyn. Nid oedd gyrrwr na thaniwr y trên lleol na’r Orsaf feistr yn Aber-miwl wedi gwirio’r tabled – gyda chanlyniadau erchyll.
Mae llawer o adnoddau ar gael o fewn y Llyfrgell am y ddamwain; oherwydd cyfyngiadau Covid-19, nid oes modd i’w harchwilio neu eu rhannu am y tro, ond mae llawer o adnoddau am y ddamwain, yr ymchwiliad, a’r bobl gafodd eu heffeithio ar gael ar-lein.
Cafodd y drychineb cryn dipyn o sylw yn y cyfryngau, ac mae llawer o adroddiadau ym mhapurau newydd lleol a chenedlaethol am y ddamwain. Er bod gwasanaeth Papurau Newydd Cymru yn gorffen yn 1919, mae rhai erthyglau ar gael ar-lein i ddefnyddwyr y Llyfrgell drwy ein adnoddau allanol. Roedd y Timesa’r Mirroryn cario straeon manwl am y ddamwain y diwrnod wedyn, gyda’r Mirror yn adrodd bod Arglwydd Herbert Vane-Tempest, un o gyfarwyddwyr y cwmni rheilffordd a chyfaill i’r Brenin, ymhlith y meirw, ac yn cynnwys lluniauo’r ddamwain. Roedd y Timeswedi danfon gohebydd i siarad gyda’r staff rheilffordd oedd wedi goroesi yn yr ysbyty a chodi cwestiynau ar sut ddigwyddodd y ddamwain gan fod y system tabledi yn weithredol.Cafwyd llawer o adroddiadau pellach ar yr ymchwiliad ac angladdau’r meirw yn yr wythnoau i ddilyn.
Abermule station (Llyfr Ffoto J D K Lloyd Album 33, NLW: https://viewer.library.wales/4826270)
Mae adroddiad swyddogol y ddamwain, a ysgrifennwyd gan Col. Pringle, Archwilydd swyddogol y Rheilffordd, ymhlith y papurau seneddol yn y Llyfrgell. Mae’r 28 tudalen yn llawn gwybodaeth ac yn dangos manylder ei ymchwiliad. Mae copi digidol o’r adroddiad ar gael gan Archif y Rheilffyrdd ac, wrth gwrs, mae Hansard yn cofnodi’r amryw o gwestiynau codwyd yn y Senedd.
Ymhlith y deunydd nad yw ar gael yn ddigidol, mae Llyfr Ffoto Rheilffyrdd 2 yn cynnwys ffotograffau o’r ddamwain ac mae’r Archif Sgrin a Sain yn cynnwys nifer o raglenni teledu yn adrodd stori’r damwain, gan gynnwys Y Dydd(1967) aYour Century(2003). Mae hyd yn oed cân am y ddamwain yn ein casgliad, The Ballad of Abermule Railway Disaster gan Evan Andrew.
Mae cysylltiad uniongyrchol rhwng trychineb Aber-miwl a’r Llyfrgell Genedlaethol. Roedd cadeirydd cwmni Rheilffordd y Cambrian adeg y ddamwain, Arglwydd Davies Llandinam, wedi cefnogi sefydlu’r Llyfrgell, rhoi tir ar gyfer yr adeilad, a gwasanaethu fel Llywydd y Llyfrgell o 1927 ymlaen. Mae ei archif yntau yn cynnwys gohebiaeth o’r cyfnod a rhai papurau yn ymwneud â’i ddiddordeb yn rheilffyrdd ar draws Cymru.
Canrif yn ôl papurau newydd oedd y ffordd cafodd adroddiadau am drychineb Aber-miwl eu lledaenu. Heddiw, rydym yn medru defnyddio’r technoleg diweddaraf trwy ddigido a’r phori’r Wê i ddarllen yr un adorddiadau yn ein cartrefi.
Cynhyrchodd David Harries, un o gyfansoddwyr blaenaf y 20fed ganrif, catalog amrywiol ac unigryw yn ystod ei gyrfa hir. Roedd ysbrydoliaeth Harries yn dod yn bennol o’i gwreiddiau Cymreig, a adlewyrchir hwn yn ei gyfansoddiadau, sy’n cynnwys agweddau o farddoniaeth a chaneuon gwerin Gymreig yn ogystal â chyfeirio dylanwadau ehangach fel chwedloniaeth Groeg.
Ganwyd David Harries yn 1933 a gafodd ei fagu yn Sir Benfro cyn astudio cerddoriaeth yn Goleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, a graddiodd yn 1954. Aeth ymlaen i ddysgu yn y Coleg Cerdd a Drama Cymru lle ddaeth yn Bennaeth Cyfansoddi yn 1985, a pharhaodd i ysgrifennu cyfansoddiadau tan y 1990au. Mor gynnar â’r 1950au roedd ei waith siambr a cherddorfaol yn dangos amrywiaeth o ddylanwadau cerddorol, yn cynnwys ei Opws 1, ‘Introduction (Quasi Notturno) and Allegro Scherzoso for String Quintet’ (1952) a ymgorfforodd y caneuon gwerin draddodiadol ‘Hun Gwenllian’ a ‘Hela’r ‘Sgyfarnog’. Mae ei diddordeb mewn hanes a chwedloniaeth hefyd yn amlwg yn y cyfansoddiadau cynharach hyn, gyda’i Opws 3, ‘Incidental Music to Antigone’ (1953) yn seiliedig ar y ddrama 1944 ‘Antigone’ gan Jean Anouilh, sef addasiad o waith Sophocles.
Yn ogystal â sgoriau offerynnol, ysgrifennodd Harries nifer o weithiau ar gyfer llais a phiano, a chyfansoddwyd llawer ohonynt fel dehongliadau o gerddi. Yn benodol, mae beirdd Eingl-gymreig yr 20fed ganrif yn ymddangos yn ei waith. Mae ei Opws 10, ‘Canticle for Voice and Piano: Words by Twentieth Century Anglo-Welsh Poets’ (1956-1961) yn cynnwys alawon yn seiliedig ar eiriau o’r cerddi ‘Lie Still, Sleep Becalmed’ gan Dylan Thomas, a ‘When I Was a Child’ gan R. S. Thomas, ymysg eraill. Mae’n amlwg parhaodd y diddordeb hwn trwy gydol gyrfa Harries, ond ni ddefnyddiodd geiriau beirdd Cymreig yn unig. Defnyddiwyd hefyd gweithiau’r bardd Bengali o ddiwedd y 19eg ganrif/dechrau’r 20fed ganrif, Rabindranath Tagore, yn ei Opws 65, ‘Gitanjali Song Offerings: Six Poems of Rabindranath Tagore for Soprano & Chamber Orchestra’ (1993).
Ond o bosib y mwyaf deniadol o weithiau Harries yw’r rhai sy’n dod ag elfennau canoloesol i fywyd. Mae’r casgliad yn cynnwys sawl darn wedi eu cyfansoddi ar gyfer cerddorfa lawn, ond yr amlycaf ohonynt yw’r sgôr cerddorfaol Opws 48, ‘Princes of Gwynedd: Symphonic Impressions’, a chomisiynwyd ar gyfer yr Eisteddfod Genedlaethol Cymru, Caernarfon yn 1979. Mae nodyn sydd wedi’i gynnwys gyda’r casgliad yn esbonio bod y gwaith wedi’i drefni mewn pedwar rhan er mwyn cyfleu argraff gerddorol o bedwar tywysog canoloesol o Wynedd: Maelgwn Gwynedd (a bu farw 547); Cadwaladr Fendigaid (664); Owain Gwynedd (1170); a Llywelyn ap Gruffydd (1282). Fel ysbrydoliaeth, defnyddiodd Harries dyfyniadau o awduron a beirdd canoloesol bron-gyfoes i adeiladu bob darn, yn cynnwys gweithiau Gildas, Sieffre o Fynwy, Gwalchmai ap Meilyr, a Gruffudd ab yr Ynad Coch. Mae’r defnydd dychmygus hwn o destunau canoloesol yn dod â’r tywysogion hynafol hyn i fywyd maen ffordd unigryw a chreadigol.
Darlun o Maelgwn Gwynedd yn y llawysgrif Cymreig 'Brut y Brenhinedd' (NLW Peniarth MS 23, 15fed ganrif hwyr-16eg ganrif cynnar)
Mae creadigrwydd yn rhedeg trwy dudalennau cyfansoddiadau Harries, a adlewyrchir hyn yn ei arddull ysgrifennu. Mae ei ddrafftiau o sgoriau yn llawn sgriblo, nodiadau, a dwdlau sy’n aml yn darlunio pwynt cerddorol – er enghraifft, mae un o’r llawysgrifau Opws 48 (David Harries Music Manuscripts, 5/3) wedi’i addurno gyda braslun o flaidd yn swnio, i arwyddo diwedd y darn.
Mae llawysgrifau cerddorol David Harries yn dangos creadigrwydd ac ehangder cyfansoddi dros bum degawd. Efallai yn fwy na dim arall, mae’r casgliad yn dangos sut mae dylanwadau ac ysbrydoliaeth o lenyddiaeth Gymreig yn gallu cael eu defnyddio i greu darnau o gelf gerddorol.
Llongyfarchiadau mawr i Rhys Iorwerth ar ennill Gwobr Barddoniaeth Mewn Iaith Geltaidd Michael Marks. Dyfarnwyd y wobr iddo ar nos Lun, 14 o Ragfyr, yn ystod achlysur rhithwir o’r Llyfrgell Brydeinig yn Llundain – a nifer o leoliadau eraill – am ei bamffled carthen denau.
Er bod gwobrau barddoniaeth Michael Marks yn adnabyddus ym myd cyhoeddi Saesneg dyma’r ail dro yn unig i’r wobr Geltaidd gael ei dyfarnu. Noddir y gwobrau gan y Michael Marks Charitable Trust a chadeirydd yr ymddiriedolaeth, Marina, Y Foneddiges Marks sydd y tu ôl i’r syniad o wobr am farddoniaeth yn yr ieithoedd Celtaidd. Mae Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn falch o fod yn rhan o drefniadau’r wobr hon.
Rhys Iorwerth, awdur 'carthen denau'
Meddai’r Prifardd Dafydd Pritchard am ddwy o’r cyfrolau: ‘Roedd Dy Galon Ofalus/Your Careful Heart, gan Elinor Wyn Reynolds, a carthen denau, gan Rhys Iorwerth, yn bamffledi o safon uchel o ran cynnwys a diwyg. Gobeithio y bydd cyhoeddiadau o’r fath yn ysgogiad i ragor o feirdd a gweisg fynd ati i gynhyrchu rhagor o ddeunydd yn y cyfrwng cyffrous hwn. Mae Rhys Iorwerth yn enillydd teilwng tu hwnt.
Mae’n dda gweld gwasg Y Stamp yn dod i’r brig unwaith eto eleni. Tybed oes yna feirdd a chyhoeddwyr arloesol eraill sydd am fentro i fyd cyhoeddi pamffledi barddoniaeth yn y flwyddyn newydd? Bydd manylion cystadleuaeth 2020-21 i’w gweld yn Gymraeg ar wefan y Wordsworth Trust cyn bo hir.
Yn Nhachwedd 2020, dathlodd Planet: The Welsh Internationalist, y cylchgrawn gwleidyddol a diwylliannol Cymreig, hanner canrif ers cyhoeddi ei rifyn cyntaf. Sefydlwyd y cylchgrawn yn 1970 gan yr awdur, newyddiadurwr a’r ysgolhaig, Ned Thomas, ac y mae’n parhau hyd heddiw i gynnig fforwm bywiog, unigryw ar gyfer trafodaethau ar wleidyddiaeth a diwylliant Cymreig drwy’r Saesneg.
Cafodd y cylchgrawn ei gyhoeddi yn wreiddiol pob deufis o gartref Ned Thomas yn Llangeithio, cyn symud i Aberystwyth yn y pen draw. Fe’i sefydlwyd yn dilyn y penderfyniad i drosglwyddo ffwythiant The Arts Council of Great Britain in Wales i Gyngor Celfyddydau Cymru yn 1967 i ddarparu gwagle ar gyfer trafodaethau am Gymru yn y Saesneg. Roedd gwleidyddiaeth y cylchgrawn yn goleddfu tua’r chwith, ac y mae wedi darparu llwyfan i weithiau ar amrywiaeth eang o destunau megis annibynniaeth, ecoleg a newid hinsawdd, cymdeithaseg, lleiafrifoedd ac ieithoedd lleiafrifol, a llenyddiaeth Eingl-gymreig. Mae’r cylchgrawn wedi’i gyhoeddi yn rheolaidd ers 1970, ar wahân i seibiant dros dro rhwng 1979 ac 1985 pan gafodd ei ail-lansio. Erbyn hyn, mae 240 rhifyn wedi’i gyhoeddi o dan olygyddiaeth Ned Thomas, John Barnie, Helle Michelson, Jasmine Donahaye a’r golygydd presennol Emily Trehair.
Planet (rhifyn 1, 1970). Atgynhyrchwyd â chaniatad caredig gan Planet: The Welsh Internationalist.
Prev
Next
Cafodd archif Planet ei adneuo i’r Llyfrgell Genedlaethol gan Ned Thomas yn ystod yr 1970au, a chafodd ei droi’n rhodd yn 1991. Derbyniwyd rhoddion pellach yn 2010 a 2015, a phrynwyd casgliad o lythyrau John Tripp o’i gyfnod fel golygydd llenyddol yn 1988. Mae’r archif yn cynnwys copiau argraffu ar gyfer rhifynnau 1-36, gan gynnwys erthyglau teipysgrif, gwaith celf a phroflenni, ynghyd â sawl cyfres o ohebiaeth, gan gynnwys llythyrau gan nifer o lenorion Cymreig ac Eingl-gymreig, megis Dannie Abse, R. S. Thomas, Gwynfor Evans, Meic Stephens, Jan Morris a Kate Roberts, ymysg nifer helaeth o unigolion adnabyddus arall.
Os hoffech glywed mwy am Planet – sut mae’r cyhoeddiad wedi newid, beth sydd heb, a pham bod cylchgrawn â’r isdeitl ‘The Welsh Internationalist’ yn bwysicach ac yn fwy perthnasol heddiw nac erioed o’r blaen – ymunwch â Ned Thomas ac Emily Trehair mewn sgwrs â’r awdur Mike Parker yn nigwyddiad arlein nesaf y Llyfrgell ar ddydd Mawrth 8 Rhagfyr am 5:30pm.
Eleni rydym yn dathlu 400 mlwyddiant un o gerrig milltir cyhoeddi yn y Gymraeg, sef Beibl 1620. Yr argraffiad cyntaf o ran sylweddol o’r Ysgrythur yn yr iaith oedd Testament NewyddWilliam Salesbury, a gyhoeddwyd ym 1567. Dilynwyd hwn gan gyfieithiad William Morgan o’r Beibl cyfan ym 1588. Pam felly cyhoeddi fersiwn newydd mor fuan wedyn? Roedd sawl rheswm am hyn. Doedd William Morgan ddim yn gwbl fodlon gyda fersiwn 1588, a oedd yn cynnwys nifer o wallau argraffu. Hefyd, yn y cyfamser roedd Beibl Awdurdodedig y Brenin Iago wedi’i gyhoeddi yn Saesneg ym 1611. Cafodd y cyfieithiad Saesneg hwn ddylanwad sylweddol yng Nghymru, er nad oedd y cyfieithwyr yn gaeth iddo wrth baratoi Beibl Cymraeg 1620.
Mae Beibl 1620 yn cael ei nabod fel Beibl Richard Parry, Esgob Llanelwy, ond y dyn a oedd yn bennaf gyfrifol am y gwaith oedd Dr. John Davies, Rheithor Mallwyd, ac awdur nifer o lyfrau pwysig, gan gynnwys y gramadeg Cymraeg Antiquae linguae Britannicae … rudimenta a’r geiriadur Cymraeg-Lladin Dictionarium duplex. Cyn symud i Fallwyd roedd John Davies wedi byw yn yr un ty â William Morgan yn Llanelwy a chydweithio ag ef ar fersiwn ddiwygiedig o’r Testament Newydd.
Cerflun o John Davies, Mallwyd, un o gyfieithwyr y Beibl (Llywelyn2000, CC BY-SA 4.0 , drwy Wikimedia Commons)
Prev
Next
Mae Beibl 1620 yn diwygio iaith y fersiwn gynharach, gan ei gwneud yn fwy tebyg i’r ynganiad llafar. Mae hefyd yn cynnwys dros 2,000 o eiriau newydd. Er iddo gael ei gyhoeddi fel Beibl mawr ar gyfer y pulpud, cyhoeddwyd argraffiad llai ohono ddegawd yn ddiweddarach, sef “Beibl Bach” 1630, a oedd yn fforddadwy i bobl cyffredin ei brynu a’i ddarllen yn eu cartrefi. Fersiwn 1620 oedd y Beibl a ddefnyddiwyd gan bobl Cymru tan ail hanner yr ugeinfed ganrif a thu hwnt.
Oherwydd amgylchiadau’r flwyddyn hon nid oedd modd cynnal arddangosfa yn y Llyfrgell Genedlaethol yn 2020 i ddathlu’r 400 mlwyddiant, ond mae yna fwriad i’w chynnal yn 2021. Yn y cyfamser mae’r Llyfrgell wedi cynnal cyfres o ddarlithoedd arlein gan ysgolheigion blaenllaw i drafod gwahanol agweddau ar hanes y Beibl yng Nghymru.
Bob blwyddyn, mae’r Glymblaid Cadwedigaeth Ddigidol yn cynnal Diwrnod Cadwedigaeth Ddigidol y Byd gyda’r nod o dynnu sylw at y materion strategol, diwylliannol a thechnolegol cymhleth sy’n gysylltiedig â sicrhau mynediad parhaus at gynnwys digidol. Mae eleni wedi dwyn sylw yn benodol
at y ddibyniaeth fyd-eang ar wybodaeth ddigidol, seilwaith a chysylltedd ac mae’r thema eleni: Digidau: er Daioni, yn adlewyrchu effaith gadarnhaol cadw a darparu mynediad at gynnwys digidol dibynadwy. Mae’r thema hon yn cyd-fynd yn berffaith ag ymagweddau arloesol y Llyfrgell mewn cadwraeth draddodiadol, digido a chadwraeth ddigidol sy’n integreiddio i sicrhau bod Llawysgrif Boston o Gyfreithiau Hywel Dda yn hygyrch nawr ac yn y dyfodol.
Llawysgrif Boston
Prynwyd Llawysgrif Boston yn 2012 gan y Llyfrgell gyda chymorth Cronfa Dreftadaeth y Loteri, Cyfeillion y Llyfrgelloedd Cenedlaethol a Llywodraeth Cymru. Mae’r llawysgrif, a ysgrifennwyd yn Gymraeg, yn dyddio o tua 1350 ac mae’n cofnodi deddfau brodorol Cymru, y credwyd iddynt gael eu codeiddio gan Hywel Dda. Mae’n destun allweddol yn hanes cyfraith Cymru ac mae’n rhoi cyfle inni dreiddio i fywyd diwylliannol a hunaniaeth Cymru. Fe’i defnyddiwyd fel testun gwaith, gan gael ei anodi gan Farnwr yn Ne Cymru, a’i gariodd o gwmpas yn ei boced. Erbyn y 19eg ganrif, roedd y llawysgrif wedi cyrraedd America ac roedd yng ngofal Cymdeithas Hanesyddol Massachusetts yn Boston, ar ôl cael ei chludo yno gan ymfudwr mae’n debyg.
Datgelodd asesiad cadwraeth fod y llawysgrif yn fregus iawn, gyda llawer o rwygiadau a holltiadau, gan olygu na ellid ei thrafod heb y risg o ddifrod pellach. Penderfynwyd dad-rwymo’r gyfrol a digideiddio’r cynnwys, a fyddai’n galluogi ail-rwymo’r gwreiddiol, creu copïau ffacsimili a mynediad digidol.
Llif gwaith o un pen i’r llall
Mae llif gwaith cymhleth wedi’i ddatblygu i reoli’r broses ddigido, o ddethol i ddarparu mynediad a storio. Sicrhaodd ymarfer meincnodi fod y llawysgrif yn cael ei digido yn unol â’r safonau a’r fethodoleg a sefydlwyd ar gyfer digido deunyddiau llawysgrif. Nodwyd y protocolau ar gyfer sganio, gan gynnwys y wybodaeth hanfodol er mwyn cipio delwedd, sef , priodoli enw ffeil, proses trosi, a phenodi fformatau ffeiliau ar gyfer ffeiliau meistr a deilliadol.
Siart Llif gwaith Llawysgrifau
Prev
Next
Digido’r llawysgrif
Hwyluswyd y broses sganio trwy’r dadrwymo, gan alluogi cipio pob ffolio yn gyfan, heb yr angen i ddad-ystofi (de-warp). Cynorthwyodd hyn gyda’r broses o ymestyn ymylon allanol y memrwn yn ddigidol. Gellid sganio pob ffolio gwastad trwy ddefnyddio system sganio llinell, yn hytrach na’r dull arferol o ddefnyddio camera a chrud un siot . Trwy ddefnyddio’r dull hwn, gellid cipio’r delweddau ar eglurdeb uwch nag y byddai arferion gwaith normal yn ei ganiatáu ac roedd mwy o gysondeb o ran goleuo, a chywirdeb lliw gwell.
Cynhyrchodd y broses sganio ffeiliau meistr TIFF, gyda’r deilliadau JP2 yn cael eu cynhyrchu wrth amlyncu i Fedora, y System Rheoli Asedau Digidol. Cynhyrchwyd y ffeiliau METS, a oedd yn cynnwys metadata disgrifiadol a strwythurol wrth amlyncu. Storiwyd y prif ffeiliau TIFF yn yr Archif Ddigidol. Mae camau cadwraeth, gan gynnwys gwirio checksum , monitro sefydlogrwydd a chynllunio cadwraeth yn sicrhau bod y cynnwys digidol yn cael ei gadw.
Creu’r ffacsimiliau
Budd arall o’r broses dadrwymo a sganio oedd y cyfle i’r Llyfrgell ddangos ei thechnegau arloesol wrth greu ffacsimiliau, sydd bron yr un ffunud â’r rhai gwreiddiol. Cydiwyd copïau printiedig o’r dail wedi’u sganio, ar bapur archifol o ansawdd uchel, a’u pastio gefn wrth gefn i ffurfio ffolios a chydiadau. Sicrhaodd y fformat cefn wrth gefn hwn y byddai’r ffacsimili yr un trwch â’r llawysgrif wreiddiol. Arweiniodd y dechneg arloesol o efelychu memrwn trwy ymestyn y papur â llaw yn anwastad, tra bod y dail yn dal i fod yn llaith, at ymddangosiad crychiog dilys.
Rhwymwyd y ffacsimiliau yn yr un modd â’r gwreiddiol ac fe’u defnyddiwyd at ddibenion addysgu ac allgymorth, gan ganiatáu mynediad am gyfnod estynedig i’r llawysgrif, gan ddiogelu’r gwreiddiol.
Prev
Next
Allwch chi weld y gwahaniaeth!
Gellir gweld y llawysgrif ddigidol ar wefan y Llyfrgell. Mae’r delweddau’n cael eu gweini trwy faniffest IIIF, wedi’i gysylltu â’r ffeiliau deilliadol a gedwir yn Fedora, sy’n cyflenwi’r Gwyliwr Cyffredinol (Universal Viewer). Gellir newid y delweddau, gyda’r gallu i chwyddo rannau o’r llawysgrif, troi’r tudalennau a chael amrywiaeth o olygfeydd. Mae’r metadata disgrifiadol ar gael gyda’r delweddau er mwyn ddarparu gwybodaeth gyd-destunol.
Trwy ei dull integredig o warchod ac ymestyn mynediad i un o drysorau mwyaf arwyddocaol Cymru, mae’r Llyfrgell yn sicr wedi defnyddio ei digidau, yn ffigurol ac yn llythrennol, er lles ac i bawb.
Sally McInnes, Pennaeth Gofal Casgliadau a Chasgliadau Unigryw
Wrth bori casgliad print Llyfrgell Genedlaethol Cymru sydd wedi’i ddigido, yr oedd diddordeb gennyf i weld cofnod yn dwyn y teitl ‘Six Concertos for Keyboard’. Ar ôl agor y cofnod catalog, gwelais sawl delwedd o sgôr cerddorol gan ‘Jean Bach’, wedi’i ddyddio’n betrus 177[u].
Roedd yr enw ‘Bach’ yng nghyd-destun cyfansoddwr wedi dechrau canu clychau wrth i mi feddwl am bwysigrwydd posibl yr eitem. Fe wnaeth y cyflwyniad ar y dudalen rhwymo gadarnhau fy nhybiaeth bod hwn yn haeddu ymchwil bellach. Yn wir, cadarnhaodd chwiliad cyflym ar y We mai’r cyfansoddwr oedd Johann Christian Bach.
Teitl y gwaith llawn [sydd ar goll o’r sgôr yn y Llyfrgell] yw Six concerti pour le clavecin, deux violons & une violoncelle, oevre [sic] premier / composées par Jean Bach (Six concertos for harpsichord, two violins and violincello, first opus, composed by Jean Bach) a gyhoeddwyd gan Peter Welcker yn Llundain, 1763. Debyg bod y sgôr yn y Llyfrgell ond yn cynnwys y rhan ar gyfer yr harpsicord. Nid yw’r catalog ar hyn o bryd yn darparu unrhyw gliwiau o darddiad y gwaith.
Cafodd J.C. Bach, mab ieuengaf yr enwog Johann Sebastian Bach, ei eni yn Leipzig yn 1735. Derbyniodd ei addysg gerddorol o’i dad hyd nes ei farwolaeth yn 1750. Gwariodd J.C. Bach sawl blwyddyn yn Yr Eidal, yn cyfansoddi cerddoriaeth eglwysig yn bennaf, ac yn 1760 cafodd ei apwyntion yn organydd yn eglwys gadeiriol Milan. Yn 1762, symudodd i Lundain a bu’n ymwneud â’r byd cerddorol cyfoes. Diolch i’w enw da, cafodd ei apwyntio fel meistr cerdd i’r Frenhines Charlotte, sef gwraig ifanc Siôr III.
Y Frenhines Charlotte gan Thomas Gainsborough (engrafiad, casgliadau LlGC)
Prev
Next
Mae’n debyg bod Bach a’r Frenhines, a chafodd ei eni yn Yr Almaen ac oedd yn hoff iawn o gerddoriaeth, yn dod ymlaen yn dda. Yn ystod ei yrfa broffesiynol, dysgodd Bach ei phlant hefyd, gan gynnwys y brenhinoedd Siôr IV a William IV. Nid yw’n syndod felly iddo gyflwyno’i Opus I, y chwe concerto i’r harpsicord, i’w noddwraig brenhinol. Mae’r dynged raslon yn y Ffrangeg, sef iaith diplomyddiaeth a diwylliant. Mae’r geiriad yn gonfensiynol a gellid ei gyfieithu, yn fras, fel y ganlyn:
‘Gan fy mod wedi fy nerbyn yn raslon i roi fy ngwasanaeth i’ch Mawrhydi yn y grefft o ganu, yr wyf yn ei gwneud yn ddyletswydd arnaf i ymroi’n llwyr i’w hastudiaethau a’i difyrrwch. Yng ngoleuni hyn, yr wyf wedi mentro cynnig i’ch Mawrhydi’r ymgais wan hon. Mae’r gras a’r caredigrwydd y mae Eich Mawrhydi wedi dangos wrth wrando ar berfformiad y gerddoriaeth yma wedi f’annog i’w gyhoeddi; ac mae’r caniatâd graslon y mae Eich Mawrhydi wedi rhoi imi i’w hargraffu dan ei gofal gogoneddus yn fy sicrhau yr hoffai dderbyn y deyrnged hon o fy mrwdfrydedd â’r un caredigrwydd a chymwynasgarwch brenhinol sy’n dwyn edmygedd y deyrnas, llawenydd y llys, dedwyddwch ei gweision a’i deiliaid, ac hapusrwydd yr un sy’n cael yr anrhydedd o fod, gyda’r parch mwyaf, Madame Eich Mawrhydi, eich ufudd was, Jean Bach.’
Mae WorldCat yn rhestri sawl esiampl o’r un gwaith, gan gynnwys sgôr printiedig lawn yn Y Llyfrgell Brydeinig. Ni does sôn am y sgôr yn y Llyfrgell Genedlaethol, a hynny mwy na thebyg oherwydd nad oedd wedi’i hadnabod hyd yma. Er bod y gerddoriaeth yn adnabyddus, mae prinder cymharol y sgôr cynnar hwn yn ei gwneud hi’n haeddiannol o gael ei chynnwys.
Gallwch wrando ar sampl o’r gerddoriaeth ar wefan Presto Classical. Mae symudiad olaf Concerto Rhif 6 yn adlewyrchu perthynas Johann Christian Bach gyda’r teulu brenhinol, yn cynnwys amrywiaethau arbennig o dôn dra gyfarwydd.
Gellid chwilio am gerddoriaeth i’r allweddell gan gyfansoddwyr arall o’r deunawfed ganrif, megis Johann Christian Fischer, Johann Samuel Schroeter a Johann Anton Filtz, ymysg y gerddoriaeth sydd wedi’u digido yn y Llyfrgell Genedlaethol o dan y pennawd ‘Deunyddiau Print eraill sydd ar gael i’w gweld’.
Diolch i Heini Davies a Menna Morgan am eu cymorth gyda’r blog yma ac am ddiweddaru’r cofnodion catalog perthnasol.
Prosiect torfol newydd sy’n anelu at gofnodi treftadaeth adeiladau Cymru trwy gyfrwng ffotograffiaeth ac erthyglau Wikipedia.
Mae Llyfrgell Genedlaethol Cymru unwaith eto yn cydweithio gyda Menter Iaith Môn, ynghyd ag arian oddi wrth uned iaith Llywodraeth Cymru, i gyflwyno a chyhoeddi’r prosiect gyffrous newydd yma.
Mae gan Gymru miloedd o adeiladau cofrestredig, sy’n amrywio o’r cestyll ysblennydd a adeiladwyd gan y Tywysogion Cymreig i eglwysi, plastai a thai teras. Ar un adeg, roedd mwy o seddi yng nghapeli Cymru nag oedd o boblogaeth i eistedd arnynt ond bellach mae’r capeli hyn yn diflannu’n gyflym. Mae gennym hefyd fel gwlad, adeiladau modern sydd angen eu cofnodi, er enghraifft, ysbytai a chanolfannau iechyd, ysgolion, llyfrgelloedd a chyfleusterau chwaraeon.
Ar gyfer y prosiect yma, rydym yn gofyn i chi weld beth ydych chi’n meddwl sydd angen cael ei gofnodi’n ffotograffig. Os ydych yn cerdded y ci, rhedeg, seiclo neu’n mynd allan am dro ar ôl cinio dydd Sul blasus, jyst cydiwch yn eich ffôn neu gamera a chymerwch ambell ffotograff ar hyd y ffordd.
Bydd y delweddau hyn yn ffurfio rhan o gasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru a bydd mynediad cyhoeddus ac am ddim iddynt wedyn i gael eu hail-ddefnyddio ar Wikimedia Commons, fel eu bod yn medru gwella erthyglau Wikipedia. Mae Wikipedia yn llwyfan gwych inni gofnodi’n gymunedol a rhannu ein hanes lleol. Mae astudiaethau diweddar wedi dangos bod erthyglau Wikipedia safonol yn help sylweddol i hybu twristiaeth.
Nid ydym yn disgwyl ffotograffau proffesiynol eu safon, na lluniau sydd wedi eu steilio mewn arddull neu ffordd arbennig. Yr hyn sy’n bwysig yw delweddau sy’n cofnodi’n glir. Medrwch dynnu llun ar unrhyw beth, o gamera DSLR i ffôn symudol, felly mae pawb yn medru cyfrannu, o mamgu/nain a dadcu/taid i‘r wyrion.
Mae angen lluniau o tua 6000 o capeli
Bydd amrhywaith o adeiladau hanesyddol pwysig yn eich ar chi sydd cofnodi
Fel rhan o’r prosiect rydym yn bwriadu gweithio’n uniongyrchol (o bell) gydag ysgolion er mwyn annog disgyblion i dynnu ffotograff o’r adeiladau yn eu hardaloedd hwy ac yna byddwn yn eu hyfforddi ar sut i ddefnyddio’r delweddau hyn i wella safonau erthyglau Wikipedia.
Mae cyfrannu i’r prosiect yn rhwydd. Bydd map rhyngweithiol yn dangos I chi yr holl leoedd sydd angen eu cofnodi/tynnu ffotograff ohonynt yn eich ardal chi ac yna bydd ein tiwtorial fideo yn eich cyfarwyddo ar y camau syml ynghylch y broses llwytho’r ffotograffau. Felly, cewch i weld beth sydd angen cael ffotograff ohono yn eich ardal chi a chofnodwch heddiwi sicrhau bod eich delweddau yn cael eu cynnwys yn ein harchif ddigidol newydd.
Yn 1944 dechreuodd yr Eglwys yng Nghymru adneuo cofnodion pob esgobaeth yn y Llyfrgell Genedlaethol, er budd i’r genedl. Roedd hyn yn cynnwys y pedair esgobaeth hynafol, sef Bangor, Llandaf, Llanelwy a Thyddewi, a’r ddwy esgobaeth fodern, Mynwy, ac Abertawe ac Aberhonddu. Cafodd dogfennau, llawysgrifau, mapiau a darluniau eu hadneuo, ac mae’r Llyfrgell yn parhau i dderbyn adneuon rheolaidd hyd heddiw.
Eglwys Santes Fair, Ystrad Fflur (Hawlfraint: William Troughton)
Eglwys Santes Fair, Ystrad Fflur (Hawlfraint: William Troughton)
Prev
Next
Mae mwyafrif y cofnodion esgobaethol yn ymwneud â systemau gweinyddol a chyfreithiol yr Eglwys. Mae’r cofnodion yn adrodd hanes yr Eglwys a’r esgobaethau, adeiladau eglwysig, a gwaith yr esgobion, llysoedd, a’r clerigwyr. I’r rheiny sy’n ymddiddori yn hanes eglwysig neu hanes teulu neu leol, mae’ casgliad yn cynnwys ffynonellau gwybodaeth hollbwysig. Mae’r casgliad yn un sylweddol o ran maint – un o’r casgliadau mwyaf o gofnodion corfforaethol yn y Llyfrgell. Yn ffodus i ymchwilwyr, mae’r casgliad wedi’i drefnu’n dda, sy’n gwneud mynediad i’r deunydd yn weddol rwydd.
Os nad ydych wedi defnyddio’r casgliad o’r blaen a’ch bod yn ansicr o ble i ddechrau, efallai bydd yr awgrymiadau yma o gymorth:
1. Adnabod eich esgobaeth: Mae cofnodion pob esgobaeth wedi’u rhannu i gategorïau bras, megis Adysgrifau’r Esgob, Papurau’r Llys Consistori, Cofnodion y Cabidwl ayyb. Yn gyffredinol, gallwch ddisgwyl chwilio’r un mathau o gofnodion yng nghasgliad pob esgobaeth, er efallai bydd gwahaniaethau yn hyd y cofnodion a’u dyddiadau.
2. Porwch y prif ddisgrifiad ar gyfer yr esgobaeth: Bydd y prif dudalen catalog ar gyfer yr esgobaeth yn cynnwys pa gofnodion sydd ar gael – mae’r meysydd ‘Natur a Chynnwys’ a ‘System o Drefniant’ yn enwedig o ddefnyddiol. Bydd y prif dudalen hefyd yn dangos y categorïau o gofnodion sydd ar gael.
Tudalen sy'n dangos cynnwys sy'n ymwneud â chapeli anghydffurfiol yn Aberhonddu
Prev
Next
3. Chwilio cyflym: Mae nifer o deitlau’r cyfresi a’r cofnodion yn chwiliadwy drwy ddefnyddio allweddeiriau, felly rhowch dro ar chwilio am dermau penodol sy’n berthnasol i’ch ymchwil. Cofiwch drio sillafiadau gwahanol i wella eich canlyniadau chwilio. Fe welwch fod modd i chi wneud chwiliad cyflym o fewn casgliad penodol drwy ddefnyddio’r blwch chwilio ar ochr chwith y sgrin yng Nghatalog Archifau a Llawysgrifau’r Llyfrgell.
4. Adnoddau print: Os ydych yn ceisio chwilio gwybodaeth am aelod o’r glerigiaeth, man cychwyn da ar gyfer eich ymchwil yw Crockford’s Clerical Directory. Mae’n cynnwys manylion apwyntiadau clerigol ers 1858.
5. Llefydd annisgwyl: Er efallai nad yw’n ymddangos yn berthnasol ar yr olwg gyntaf, byddwch yn barod i dreulio peth amser yn archwilio rhannau arall o’r casgliad. Ni chafodd rhai dogfennau swyddogol eu rhoi mewn i’r categorïau cyffredinol. Er enghraifft, mae cyfres Amrywiol (Miscellaneous) yng Nghofnodion Esgobaethol Tyddewi yn cynnwys deunydd yn ymwneud â chapeli anghydffurfiol yn Aberhonddu.
Mis Hydref y llynedd bu’r Llyfrgell yn hynod falch o’i llwyddiant wrth ddiogelu gwaith eiconig ‘Salem’ o 1909 gan Sidney Curnow Vosper (1866-1942) ar gyfer y genedl. Mae’r gwaith mewn dyfrlliw yn darlunio’r olygfa o oedfa yng Nghapel Salem, Cefncymerau, Llanbedr ger Harlech, gyda’r cymeriad Siân Owen yn ei gwisg draddodiadol Gymreig yn dal llyfr emynau yn ganolog i’r llun. Ar hyd y degawdau daeth ‘Salem’ yn symbol eiconig o hunaniaeth Gymreig a’r traddodiad anghydffurfiol yng Nghymru.
Cartrefi Cymru a’r Cof Gwerinol
Creodd Vosper ddau fersiwn o ‘Salem’ yn ystod ei oes. Cafodd y cyntaf ei greu ym 1908, a’i arddangos yn Llundain lle fe’i prynwyd gan y diwydiannwr William Hesketh Lever a’i defnyddiodd er mwyn hyrwyddo gwerthiant ei gynnyrch ‘Sunlight Soap’. Yn sgil hyn daeth y ddelwedd yn un eiconig ar draws Prydain. Fel y nododd yr hanesydd celf Peter Lord yn ei lyfr ‘The Tradition’ yn 2016: ‘In the wake of a nationwide religious revival in 1904, the picture itself and its associated mythology entered Welsh homes and folk memory’. Un o’r rhesymau eraill hefyd dros lwyddiant y llun oedd na chynhyrchwyd ond ychydig iawn o ddelweddau Cymreig cyn y Rhyfel Byd fel printiau lliw rhad a deniadol. Ym 1937 prynodd Ifan ab Owen Edwards printiau o’r darlun er mwyn eu gwerthu yn adrannau’r Urdd. Atgynhyrchwyd y darlun hefyd ar gyfer ei ddefnydd yng nghalendr ‘Cymru Fydd’ ym 1950, 1956 a 1957. Fe fanteisiodd nifer o Gymry ar hyn drwy ei dorri allan o’r cylchgrawn a’u fframio ar gyfer eu cartrefi. Fe grëwyd yr ail fersiwn o ‘Salem’, a brynwyd gan y Llyfrgell Genedlaethol, sydd ond ychydig yn wahanol i’r gwreiddiol ar gyfer Frank Treharne James, cyfreithiwr o Ferthyr, a brawd-yng-nghyfraith yr artist yn 1909.
Cyferbyniadau
Fel y dywed Peter Lord mae yna wrthgyferbyniad cryf o fewn y llun rhwng symlrwydd yr adeilad, gostyngeiddrwydd yr oedfa a siôl chwaethus y prif gymeriad. Credai nifer eu bod yn medru gweld delwedd o’r diafol ym mhlyg siôl Siân Owen, a greodd dipyn o gynnwrf ynglŷn ag ystyr y llun. Tybier rhai bod y ddelwedd o’r diafol yn rhybudd i bobl yn erbyn pechod balchder, a bod Siân Owen yn euog o’r fath pechu drwy wisgo ei siôl Baisli gorau i fynychu’r gwasanaeth. Tybier hefyd fod Siân Owen yn cynrychioli’r ffigwr o’r ‘Fam’ yng Nghymru’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Adnabyddwyd Siân Owen yn lleol fel Siân Owen, Tŷ’n y Fawnog . Roedd hi dros 70 mlwydd oed pan grëwyd y paentiad, ac yn dorcalonnus rhai blynyddoedd wedi i Vosper beintio’r llun fe gollodd hi dau o’i wyrion yn y Rhyfel Byd Cyntaf. Rhoddai hyn ystyr hyd yn oed yn ddwysach i’w symbolaeth hi fel Mam Gymreig, wrth ystyried y miloedd o famau yng Nghymru a gollodd meibion ar faes y frwydr yn ystod y Rhyfeloedd Byd.
Cymeriadau lleol
Cymeriadau lleol a bortreadir yn y llun ac fe wnaethant eistedd ar gyfer yr artist o fewn y capel. Eithriad i hyn oedd y ddelw teiliwr a enwodd yn Leusa Jones a roddodd i eistedd yn y sêt blaen. Mae’n ddiddorol i nodi mai wyneb Siân Owen a benderfynodd ei roi ar gyfer wyneb Leusa Jones hefyd. Mae’n annhebygol fod yr het dal Gymreig yn boblogaidd yn 1908, ac felly fel dywed Tal Williams yn ei lyfr ar Salem yn 2010 nid oedd gan un o’r gwragedd a bortreadir o fewn y llun ei het ei hun. Benthyciwyd felly’r un het a wisgir gan Siân Owen, Laura Williams, Mary Rowlands a Leusa Jones y ddelw teiliwr, gan Elin Edwards, Tŷ’r Capel, nain y Parch. Evan Rowlands. Mrs Williams, gwraig Ficer Harlech, a roddodd fenthyg y siôl i Siân Owen. Rhoddodd yr artist bocs ‘Quaker Oats’ i Evan Lloyd y bachgen bach 6 mlwydd oed i’w ddal a eisteddai gyda’i fodryb Mary Rowlands. Ofnai Vosper y byddai’r bachgen bach yn dechrau troi tudalennau’r llyfr pe bai ganddo lyfr emynau iawn i’w ddal, fel yr hyn a’i portreadir ef yn dal yn y llun gorffenedig. Wiliam Siôn a Rhobet Williams, Cae’r Meddyg ydy enwau’r ddau ddyn o fewn yr olygfa.
Mynegiant o deyrngarwch at Gymru
Ysbrydolwyd yr artist dyfrlliw Vosper i greu gweithiau wedi eu selio ar ddiwylliant Llydaweg a Chymreig yn ystod ei oes, ond heb os ‘Salem’ yw ei waith mwyaf adnabyddus heddiw. Fel y nododd Peter Lord: ‘Yn y pen draw, mater o fynegi teyrngarwch a pherthyn i Gymru yw poblogeiddrwydd Salem’.
Morfudd Bevan Curadur Celf Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Blog i gyflwyno gwaith a chasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Yn sgil natur bersonol blogiau, polisi'r Llyfrgell yw cyhoeddi postiadau yn yr iaith wreiddiol yn unig. Cyhoeddir yr un faint o bostiadau yn y ddwy iaith, ond nid yr un blogiau ydynt. Am gyfieithiad bras gellir darllen y blog drwy ddefnyddio system gyfieithu megis Google Translate.
