Ar 19 Awst 2020, a gyda cefnogaeth hael gan Gyfeillion y Llyfrgelloedd Cenedlaethol, prynodd Llyfrgell Genedlaethol Cymru mewn arwerthiant grŵp sylweddol o lythyrau’r artist, ysgythrwr a’r bardd David Jones (1895-1974) i’w gyfaill Valerie Wynne-Williams (gynt Price).
Roedd Jones yn ei chwedegau cynnar a Price bron deugain yn iau nac ef pan bu’r ddau gyfarfod am y tro cyntaf yn 1958. Er bod eu perthynas yn llwyr blatonig, roedd Jones yn amlwg wedi gwirioni â Valerie ac mae’r llythyrau yn sicr, yn rhannol, yn rai caru. Mae’n cyfeirio ati drwyddi draw fel ‘Elri’, weithiau’n addurno ei henw â blodau neu adar. Parhaodd hyn ymhell ar ôl i Valerie briodi Michael Wynne-Williams yn gynnar yn 1960.
Detholiad o lythyrau gan David Jones at Valerie Wynne-Williams (NLW MS 24167E). Hawlfraint: Stad David Jones.
Mae’r llythyrau yn ymwneud â’i diddordebau arferol megis dirywiad ei iechyd, ei amgylchiadau byw mewn amryw o dai yn Harrow-on-the-Hill a Harrow, a’i frwydrau gyda’i gelf, ond hefyd ei ddiddordeb dwys yng Nghymru, yr iaith Gymraeg a hanes Cymru. Yn hynny o beth, roedd Valerie yn ohebydd delfrydol; roedd yn rhugl yn y Gymraeg ac yn gefnogwr brwd o, a’n hwyrach yn ymgeisydd seneddol dros, Blaid Cymru.
Rhwng y ddau ohonynt, roedd David a Valerie yn adnabod nifer o amlygion gwleidyddiaeth a diwylliant Cymru ac yn y llythyrau mae unigolion megis Saunders Lewis, Gwynfor Evans, Aneirin Talfan-Davies a Keidrych Rhys yn cilwthio am le gyda cyfeillion eraill Jones, gan gynnwys T. S. Eliot, Stephen Spender a Harman Grisewood.
Mae’r llythyrau yn cynnwys sawl darluniad, gan gynnwys moch, merlod a chath yn cysgu, portread o fenyw prydferth, a’r olygfa (wedi’i sgetsio o gof) o Gôr y Cewri o’i babell ar wastatir Gaersallog yn 1915. Mae sawl esiampl o’i arysgrifau nodweddiadol, gan fwyaf yn y Gymraeg. Y mwyaf trawiadol yw fersiwn o’i arysgrifiad yn coffau marwolaeth Llywelyn ap Gruffudd yn 1282.
Nid yw’r llythyrau wedi’u cyhoeddi ond defnyddiwyd hwy ym mywgraffiad diweddar Thomas Dilworth, David Jones: Engraver, Soldier, Painter, Poet (Llundain, 2017).
Mae’r Llyfrgell nid yn unig yn gartref i lyfrgell personol David Jones, ond hefyd i’w brif archif sy’n cynnwys papurau personol, gohebiaeth a gweithiau llenyddol a chelf. Mae ei lythyrau i Valerie Wynne-Williams yn ychwanegiad sylweddol arall i ddaliadau’r Llyfrgell, ac yn ychwanegu at y chwe deg o lythyrau oddi wrthi at Jones, a llond llaw o lythyrau drafft gan Jones mewn ymateb, sydd eisoes yn yr archif. Dyma hefyd yr ail grŵp o bapurau David Jones i ni brynu yn ddiweddar gyda cefnogaeth Cyfeillion y Llyfrgelloedd Cenedlaethol, yn dilyn ein pryniad mewn arwerthiant o’i lythyrau at Morag Owen yn Nhachwedd 2019.
Mae’r Llyfrgell yn parhau yn awyddus i ychwanegu deunydd pellach o ohebiaeth David Jones, yn enwedig y rheiny sy’n ychwanegu at y llythyrau sydd eisoes yn yr archif. Mae diddordeb arbennig gyda ni mewn gohebiaeth sy’n adlewyrchu ei ddiddordeb yng Nghymru a materion Cymreig, nodweddion diddorol ei lythyrau at Valerie a Morag.
Mae’r llythyrau yma bellach wedi’u catalogio (cyfeirnod NLW MS 24167E) ac ar gael i’w gweld yn ystafell ddarllen y Llyfrgell.
Rhys M. Jones
Llyfrgellydd Llawysgrifau Cynorthwyol
Soniodd y diweddar Fred Wedlock mewn cân werin digri, ‘There’s a bit where it changes every chorus; never mind, just guess’. Gellid dweud yr un peth am deulu’r Pryse, Gogerddan, a newidiodd eu cyfenw â phob cenhedlaeth yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg.
Mae modd olrhain y dryswch yn ôl at dri aelod o’r teulu:
Pryse Pryse (1774-1849)
Pryse Loveden (1815-1855)
Sir Pryse Pryse (1838-1906)
Dyma yw sut oedd y tri unigolyn yma yn cael eu hadnabod ar adeg eu marwolaethau. Mae’r newid cyfenw yn ystod eu bywydau wedi drysu sawl ysgolhaig. Bwriad y blog yma yw ceisio datgysylltu’r tri unwaith ac am byth, a hynny gyda cymorth y portreadau teuluol.
Pryse Pryse (1774-1849)
Dechreuodd Pryse Pryse (1774-1849) ei fywyd fel Pryse Loveden. Roedd yn fab i Edward Loveden Loveden o Buscot Park a’i wraig, Margaret Pryse o Ogerddan. Ar etifeddu’r stâd yn dilwyn marwolaeth ei fam yn 1798, penderfynodd Pryse Loveden fabwysiadu cyfenw ac arfbais teulu’r Pryse. Roedd hyn yn unol â dymuniadau ei dad-cu, Lewis Pryse (m. 1779). Mae’r portread cyntaf yma yn dangos Pryse Pryse fel dyn ifanc, yn gwisgo ffasiynau’r ddeunawfed ganrif hwyr.
Mae’r ail bortread yn cynrychioli Pryse Pryse fel dyn dipyn hŷn (52 mlwydd oed). Mae John Steegman yn dyddio’r portread i Mawrth 1826 o argraffiad y Morning Chronicle, sef y papur newydd mae Pryse yn ei ddal.
Portread o Pryse Pryse (1774-1849) yn ddyn ifanc.
Portread o Pryse Pryse (1774-1849) yn 52 mlwydd oed. Mae John Steegman yn dyddio'r portread i Mawrth 1826.
Blaenorol
Nesaf
Pryse Loveden (1815-1855)
Cafodd Pryse Loveden (1815-1855) ei fedyddio yn Pryse Pryse. Ef oedd mab cyntaf Pryse Pryse yr hynaf a’i ail wraig, Jane Cavallier. Fel etifedd Gogerddan a Buscot Park, stâd ei dad-cu, roedd hawl gan y Pryse Pryse ifengach i gymryd y cyfenw Loveden ar ôl marwolaeth ei dad yn 1849.
Mae’r portread cyntaf yn dangos Pryse Loveden fel dyn ifanc mewn dillad Fictorianaidd cynnar. Mae Steegman a chatalog y Llyfrgell Genedlaethol yn dyddio’r portread i 1838.
Mae’r ail, sy’n dwyn y teitl ‘Gentleman in Black Coat’ gan J. Langton Barnard, 1856, yng nghatalog y Llyfrgell, mae Pryse Loveden yn ddym canol oed Yn wir, mae dyddiad y portread ychydig ar ôl ei farwolaeth felly mae’n bosibl mai portread galar ydyw.
Pryse Loveden, 1815-1855 (1838)
'Gentleman in Black Coat’ gan J. Langton Barnard, 1856
Blaenorol
Nesaf
Syr Pryse Pryse (1838-1906)
Pryse Loveden oedd enw gwreiddiol Syr Pryse Pryse (1838-1906). ar ôl ei dad. Ei fam oedd Margaretta Jane Rice o Lwyn-y-brain, Sir Gaerfyrddin. Roedd y Pryse Loveden yma dal yn fachgen ifanc dan oed pan bu farw ei dad heb wneud ewyllys yn 1855. Drwy grant gan Goleg Brenhinol yr Arfau yn 1863, roedd hawl ganddo i ddefnyddio cyfenw ac arfbais teulu’r Pryse ac, ar ôl hynny, cafodd ei adnabod fel Pryse Pryse. Daeth i fod yn Syr Pryse Pryse, Barwnig cyntaf o’r ail greadigaeth yn 1866. Mae’r portread ffotograffig yma yn dangos Syr Pryse Pryse yn 1868.
Mae’r ail bortread yn un o bâr gan Julius Hare sy’n dangos Syr Pryse Pryse a’r Foneddiges Pryse, tua 1901. Cyfrannodd tenantiaid Gogerddan tuag at gost y portreadau yma.
Lithograff o Syr Pryse Pryse gan G.B. Black (1868)
Syr Pryse Pryse gan Julius Hare (tua 1901)
Blaenorol
Nesaf
Enwodd Syr Pryse ei fab hynaf yn Pryse Pryse Pryse, ond bu farw yn ifanc o glwyf heintus o ganlyniad i frathiad gan lwynog yn 1900. Dylai enw mor ddiamwys rhoi’r diwedd i’r dryswch. Byddech yn meddwl hynny, ond cewch gip ar y cofnod ar gyfer Gogerddan yn Francis Jones Historic Cardiganshire Homes and their Families…!
Cyfeiriadau
John Steegman, A Survey of Portraits in Welsh Houses, Volume II: South Wales (Cardiff : National Museum of Wales, 1962)
David T.R. Lewis, The Families of Gogerddan in Cardiganshire and Aberglasney in Carmarthenshire (David T.R Lewis/Y Lolfa, 2020)
Francis Jones, Historic Cardiganshire Homes and their Families (Brawdy Books, 2000)
Er bod adeilad y Llyfrgell wedi bod ar gau mae llawer o waith wedi parhau tu ôl i’r llen ac ers mis Mehefin mae’r eitemau a’r casgliadau a ganlyn ar gael yn ddigidol i bori o adref ar wefan y Llyfrgell a/neu y catalog:
Rhyddhawyd bron i 10,000 o ddelweddau o bapurau personol a phapurau’n ymwneud â gweinyddiaeth gyhoeddus aelodau teulu Wynn o Wedir, Sir Gaernarfon. Mae modd canfod 2,786 eitem o Grŵp Syr John Williams, 1519-1683 (NLW MSS 463-470) a Grŵp Panton, 1515-[c. 1699] (NLW MSS 9051-9069) yn y catalog.
Papurau Syr John Herbert Lewis Papers
Mae 8 o ddyddiaduron ym Mhapurau Syr John Herbert Lewis o’r cyfnod 1925-1933 bellach ar gael:
Mae eleni yn flwyddyn canmlwyddiant geni Marion Eames. Ganed hi ym Mhenbedw ar 5 Chwefror 1921 ac mae nifer yn ei chofio’n arbennig fel awdur Y Stafell Ddirgel, a hynny yn bennaf gan i’r nofel fod yn destun gosod yn yr ysgol rai blynyddoedd yn ôl. Honno oedd ei nofel gyntaf. Gellir darllen mwy am hanes bywyd a gyrfa’r nofelydd ar wefan Y Bywgraffiadur Cymreig.
Mae’r Llyfrgell Genedlaethol nid yn unig yn gartref i weithiau cyhoeddedig Marion Eames, ond hefyd ceir casgliad o recordiadau sain a gweledol, ffotograffau a phenddelw efydd ohoni o waith y diweddar John Meirion Morris (sydd i’w gweld ar wefan Art UK), ynghyd â nifer o’i llawysgrifau a’i phapurau.
Detholiad o ddrafftiau o Seren Gaeth sydd yn perthyn i Bapurau Marion Eames. Sylwer mai ‘Hanna’ yw’r teitl ar frig un o’r teipysgrifau, sef enw’r prif gymeriad yn y nofel; er bod gan yr awdur deitlau posib eraill i’r nofel yn ôl yr hyn a welwn yn y llawysgrif.
Ymhlith y grŵp cyntaf a dderbyniwyd fel rhodd ganddi yn 1988 oedd drafft cyflawn o Y Stafell Ddirgel ac wedi ei marwolaeth yn 2007, derbyniodd y Llyfrgell ychwaneg o’i phapurau trwy ei nai. Ymhlith y rhain yr oedd teipysgrif gynnar o Seren Gaeth, sef nofel a symbylwyd gan ddyfyniad allan o hunangofiant gŵr Morfydd Llwyn Owen, y gyfansoddwraig dalentog a bu farw’n wraig ifanc. Fodd bynnag, teipysgrif anghyflawn ydyw hon, sy’n cynnwys penodau 1 i 8 yn unig – dyna siom i unrhyw un fyddai’n dod ar draws copi ddrafft o hanner cyntaf y nofel!
Ond, trwy gasglu gofalus ac ystyriol ar hyd y blynyddoedd, mae’r Llyfrgell wedi bod yn ffodus iawn o allu ychwanegu eitemau i’w harchif. Ymhlith yr ychwanegiadau a wnaed yn ddiweddarach gan roddwyr gwahanol yn 2016 a 2018, derbyniwyd teipysgrif yn cynnwys hanner olaf (penodau 9 i 15) o’r nofel, ac yn fwy arwyddocaol efallai, derbyniwyd drafft cynnar mewn llawysgrif o’r nofel hefyd.
Trwy ddyfalbarhad ac amynedd, mae hyn wedi gallu sicrhau bod modd i’r Llyfrgell ddarparu darlun mwy cyflawn o yrfa nofelydd y cofiwn amdani ym mlwyddyn canmlwyddiant ei geni.
Wrth greu arddangosfa gerddorol ‘RECORD: Gwerin Protest a Phop’ yn 2018 roeddwn yn ymwybodol iawn taw rai o sêr y sioe oedd y posteri gigs oedd gennym yn y casgliad. Nid yn unig mae’n nhw’n eitemau deniadol a lliwgar ond hefyd yn cofnodi hanes y Sin Roc Gymraeg. Roedden nhw’n ateb yr holl gwestiynau am pwy, ble, a phryd yr SRG. Beth oedd enw’r bandiau? Pwy oedd yn chwarae yn yr un gig? Ym mha neuadd bentref oedd y gig yn cael ei drefnu? Pwy oedd yn trefnu’r gigs? Un o fy hoff ffeithiau ar y poster oedd cost y tocyn e.e. £1.50 i weld Jim O’ Rouke a’r Hoelion Wyth a dawns olaf Meibion Mwnt yn yr Old Quarry Llambed yn 1984. Bargen!
Apêl posteri gigs Cymreig (LlGC)
Lansiwyd yr apêl i gasglu posteri gigs ym mis Chwefror 2019. Mae dros 200 o bosteri wedi dod i mewn erbyn hyn, y rhan fwyaf ohonynt ar lein. Hoffwn ddiolch i’r canlynol am gyfrannu at y casgliad cenedlaethol – mae hi wedi bod yn bleser bod mewn cysylltiad â chi gyd yn ystod yr ymgyrch.
Dan Griffiths, Huw Bebb, Rhodri Davies, Dylan Lewis, Scotch Funeral, Sioned Edwards Eisteddfod, Catrin Morris Clwb Ifor Bach, Rhys Williams Caerdydd, Meirion Wyn Jones, Elizabeth Nerys Bowen, Bedwyr Almon, Efa Lois, Dylan a Neil, Mei Mac, Rhys Mwyn, Emma Daman Tomos, Hayley Jenney, Peter Roberts, Richard Chitty, Rwth Williams, Heledd Parri, Prys Dafydd, Non Jones, Laura Nunez, Blue Amber, Nyree Waters, a Rhiannon Roberts.
Rhys Mwyn Radio Cymru
Mae rhaglen Radio Cymru Recordiau Rhys Mwyn wedi bod yn hysbysebu ac yn hwb mawr i’r ymgyrch. Gwrandewch eto ar y clip 9 munud yma am 4 poster nodedig (Tŷ Gwydr, 3 Hẃr Doeth, Bedlam Eisteddfod Llambed a Manics yng Nghlwb Ifor).
Poster Padarn Roc gan Meirion Wyn Jones / Padarn Roc poster by Meirion Wyn Jones
Poster Padarn Roc gan Meirion Wyn Jones
Dylunwyr
Daeth nifer o bosteri yn uniongyrchol oddi wrth y dylunwyr , gyda’r uchafbwyntiau yn cynnwys casgliadau 24 poster a 7 o gloriau recordiau SAIN o’r 1970 a’r 1980 gan Meirion Wyn Jones; a 27 o bosteri wrth y dylunydd graffig Richard Chitty sy’n cynnwys posteri gigs Nadolig Bubblewrap Collective Caerdydd 2013-2019, a phosteri Gŵyl Sŵn 2011-2019. Derbyniwyd rhai o bosteri TAFWYL gan yr artist Efa Lois, posteri ‘Miri Madog’ gan Bedwyr o gwmni Almonia a phosteri ‘r band Allan yn y Fan gan Hayley Jenney. Bydd oriel o bosteri Meirion Wyn Jones yn ymddangos ar sianel LLGC ar AM Cymru.
Casgliad ffansîns Rhys Williams
Derbyniwyd casgliad ffansîns wrth Rhys Caerdydd / Rhys Williams oedd yn gyfrifol am y wefan Fanzine Ynfytyn. Mae’r Llyfrgell wedi archifo’r wefan ac wedi derbyn y copiau gwreiddiol papur o’r ffansins i’r casgliad cenedlaethol. Mae’r casgliad yn cynnwys ffansîns o’r enw: Amser Siocled, Yn Syth o’r Rhewgell , Llmych / Chymll / Ychmll / Hymllc, Dyfodol Dyddiol, Ish, Groucho neu Marks, Llanast, Rhech, Gwyn Erfyl yn y Glaw, Cen ar y Pen ac ANKST 03.
Casgliad ffansîns Rhys Williams / Rhys Williams' fanzines collection
Cofio Gigs?
Digwyddiad ar Zoom a Facebook LLGC nos Fercher 3ydd Chwefror 2021 am 7. Ymunwch â ni ar gyfer y sgwrs yma i nodi Dydd Miwsig Cymru 2021 pryd y bydd Nia Mai Daniel (Yr Archif Gerddorol Gymreig) yn edrych yn ôl ar yr apêl ac yn trafod trefnu gigs, dylunio posteri a chasglu ffansîns gyda Rhys Mwyn (Radio Cymru), yr arlunydd Efa Lois, a’r casglwr ffansîns Rhys Williams.
Canrif yn ôl, ar ddydd Mercher 26 Ionawr 1921, digwyddodd un o ddamweiniau rheilfforddgwaethaf yn hanes Cymru. Cafodd 36 o bobl eu hanafu ac 17 eu lladd mewn gwrthdrawiad ar brif lein Rheilffordd y Cambrian rhwng y Drenewydd ac Aber-miwl, Sir Drefaldwyn. Cafwyd adroddiadau o’r damwain ar draws y byd ac, o ganlyniad, daeth nifer o newidiadau i weithdrefnau a systemau rheilffyrdd. Mae trychineb Aber-miwl yn achos astudiaeth mewn nifer o lyfrau ar ddiogelwch rheilffyrdd, gan gynnwys Red for Danger gan L. T. C. Rolt, sy’n dilyn y datblygiadau i wneud rheilffyrdd yn fwy diogel o ddechrau’r 19fed ganrif i’r 1960au.
Roedd gan y rheilffordd, oedd yn teithio ar draws canolbarth Cymru, un lein sengl a threnau yn mynd i’r ddau gyfeiriad ar yr un set o gledrau. Roedd system signalau i sicrhau bod trenau yn pasio eu gilydd lle roedd ail set o gledrau a set o reolau pendant i gadw nwyddau a theithwyr yn symud yn ddiogel. Roedd yn rhaid i yrrwr pob trên cario tabled metal penodol ar gyfer pob darn o’r lein fel awdurdod i fynd ar hyd y lein sengl. Roedd peiriannau ym mhob gorsaf ble roedd trenau yn medru pasio’u gilydd oedd yn rheoli’r tabledau metal yma i sicrhau mai dim ond un tabled ar gyfer pob darn o’r lein oedd yn cael eu rhoi allan, ac felly mai dim ond un trên oedd yn cael awdurdod i fynd ar hyd pob darn o’r lein sengl ar yr un pryd.
Royal train passing through Abermule station (Llyfr Ffoto J D K Lloyd Album 33, NLW: https://viewer.library.wales/4826270)
Prif achos y ddamwain yn Aber-miwl oedd bod staff yn yr orsaf yno ddim yn dilyn y rheolau am ddefnyddio’r tabled, gyda’r canlyniad bod 2 gyrrwr yn meddwl bod gyda nhw awdurdod i fod ar yr un lein sengl ar yr un pryd. Roedd trên cyflym o Aberystwyth wedi gadael y Drenewydd yn cario’r tabled cywir am y lein rhwng y Drenewydd ac Aber-miwl, tra roedd trên lleol yn teithio i’r cyfeiriad arall wedi mynd i’r un darn o’r lein yn cario tabled am y lein rhwng Aber-miwl a Threfaldwyn. Nid oedd gyrrwr na thaniwr y trên lleol na’r Orsaf feistr yn Aber-miwl wedi gwirio’r tabled – gyda chanlyniadau erchyll.
Mae llawer o adnoddau ar gael o fewn y Llyfrgell am y ddamwain; oherwydd cyfyngiadau Covid-19, nid oes modd i’w harchwilio neu eu rhannu am y tro, ond mae llawer o adnoddau am y ddamwain, yr ymchwiliad, a’r bobl gafodd eu heffeithio ar gael ar-lein.
Cafodd y drychineb cryn dipyn o sylw yn y cyfryngau, ac mae llawer o adroddiadau ym mhapurau newydd lleol a chenedlaethol am y ddamwain. Er bod gwasanaeth Papurau Newydd Cymru yn gorffen yn 1919, mae rhai erthyglau ar gael ar-lein i ddefnyddwyr y Llyfrgell drwy ein adnoddau allanol. Roedd y Timesa’r Mirroryn cario straeon manwl am y ddamwain y diwrnod wedyn, gyda’r Mirror yn adrodd bod Arglwydd Herbert Vane-Tempest, un o gyfarwyddwyr y cwmni rheilffordd a chyfaill i’r Brenin, ymhlith y meirw, ac yn cynnwys lluniauo’r ddamwain. Roedd y Timeswedi danfon gohebydd i siarad gyda’r staff rheilffordd oedd wedi goroesi yn yr ysbyty a chodi cwestiynau ar sut ddigwyddodd y ddamwain gan fod y system tabledi yn weithredol.Cafwyd llawer o adroddiadau pellach ar yr ymchwiliad ac angladdau’r meirw yn yr wythnoau i ddilyn.
Abermule station (Llyfr Ffoto J D K Lloyd Album 33, NLW: https://viewer.library.wales/4826270)
Mae adroddiad swyddogol y ddamwain, a ysgrifennwyd gan Col. Pringle, Archwilydd swyddogol y Rheilffordd, ymhlith y papurau seneddol yn y Llyfrgell. Mae’r 28 tudalen yn llawn gwybodaeth ac yn dangos manylder ei ymchwiliad. Mae copi digidol o’r adroddiad ar gael gan Archif y Rheilffyrdd ac, wrth gwrs, mae Hansard yn cofnodi’r amryw o gwestiynau codwyd yn y Senedd.
Ymhlith y deunydd nad yw ar gael yn ddigidol, mae Llyfr Ffoto Rheilffyrdd 2 yn cynnwys ffotograffau o’r ddamwain ac mae’r Archif Sgrin a Sain yn cynnwys nifer o raglenni teledu yn adrodd stori’r damwain, gan gynnwys Y Dydd(1967) aYour Century(2003). Mae hyd yn oed cân am y ddamwain yn ein casgliad, The Ballad of Abermule Railway Disaster gan Evan Andrew.
Mae cysylltiad uniongyrchol rhwng trychineb Aber-miwl a’r Llyfrgell Genedlaethol. Roedd cadeirydd cwmni Rheilffordd y Cambrian adeg y ddamwain, Arglwydd Davies Llandinam, wedi cefnogi sefydlu’r Llyfrgell, rhoi tir ar gyfer yr adeilad, a gwasanaethu fel Llywydd y Llyfrgell o 1927 ymlaen. Mae ei archif yntau yn cynnwys gohebiaeth o’r cyfnod a rhai papurau yn ymwneud â’i ddiddordeb yn rheilffyrdd ar draws Cymru.
Canrif yn ôl papurau newydd oedd y ffordd cafodd adroddiadau am drychineb Aber-miwl eu lledaenu. Heddiw, rydym yn medru defnyddio’r technoleg diweddaraf trwy ddigido a’r phori’r Wê i ddarllen yr un adorddiadau yn ein cartrefi.
Cynhyrchodd David Harries, un o gyfansoddwyr blaenaf y 20fed ganrif, catalog amrywiol ac unigryw yn ystod ei gyrfa hir. Roedd ysbrydoliaeth Harries yn dod yn bennol o’i gwreiddiau Cymreig, a adlewyrchir hwn yn ei gyfansoddiadau, sy’n cynnwys agweddau o farddoniaeth a chaneuon gwerin Gymreig yn ogystal â chyfeirio dylanwadau ehangach fel chwedloniaeth Groeg.
Ganwyd David Harries yn 1933 a gafodd ei fagu yn Sir Benfro cyn astudio cerddoriaeth yn Goleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, a graddiodd yn 1954. Aeth ymlaen i ddysgu yn y Coleg Cerdd a Drama Cymru lle ddaeth yn Bennaeth Cyfansoddi yn 1985, a pharhaodd i ysgrifennu cyfansoddiadau tan y 1990au. Mor gynnar â’r 1950au roedd ei waith siambr a cherddorfaol yn dangos amrywiaeth o ddylanwadau cerddorol, yn cynnwys ei Opws 1, ‘Introduction (Quasi Notturno) and Allegro Scherzoso for String Quintet’ (1952) a ymgorfforodd y caneuon gwerin draddodiadol ‘Hun Gwenllian’ a ‘Hela’r ‘Sgyfarnog’. Mae ei diddordeb mewn hanes a chwedloniaeth hefyd yn amlwg yn y cyfansoddiadau cynharach hyn, gyda’i Opws 3, ‘Incidental Music to Antigone’ (1953) yn seiliedig ar y ddrama 1944 ‘Antigone’ gan Jean Anouilh, sef addasiad o waith Sophocles.
Yn ogystal â sgoriau offerynnol, ysgrifennodd Harries nifer o weithiau ar gyfer llais a phiano, a chyfansoddwyd llawer ohonynt fel dehongliadau o gerddi. Yn benodol, mae beirdd Eingl-gymreig yr 20fed ganrif yn ymddangos yn ei waith. Mae ei Opws 10, ‘Canticle for Voice and Piano: Words by Twentieth Century Anglo-Welsh Poets’ (1956-1961) yn cynnwys alawon yn seiliedig ar eiriau o’r cerddi ‘Lie Still, Sleep Becalmed’ gan Dylan Thomas, a ‘When I Was a Child’ gan R. S. Thomas, ymysg eraill. Mae’n amlwg parhaodd y diddordeb hwn trwy gydol gyrfa Harries, ond ni ddefnyddiodd geiriau beirdd Cymreig yn unig. Defnyddiwyd hefyd gweithiau’r bardd Bengali o ddiwedd y 19eg ganrif/dechrau’r 20fed ganrif, Rabindranath Tagore, yn ei Opws 65, ‘Gitanjali Song Offerings: Six Poems of Rabindranath Tagore for Soprano & Chamber Orchestra’ (1993).
Ond o bosib y mwyaf deniadol o weithiau Harries yw’r rhai sy’n dod ag elfennau canoloesol i fywyd. Mae’r casgliad yn cynnwys sawl darn wedi eu cyfansoddi ar gyfer cerddorfa lawn, ond yr amlycaf ohonynt yw’r sgôr cerddorfaol Opws 48, ‘Princes of Gwynedd: Symphonic Impressions’, a chomisiynwyd ar gyfer yr Eisteddfod Genedlaethol Cymru, Caernarfon yn 1979. Mae nodyn sydd wedi’i gynnwys gyda’r casgliad yn esbonio bod y gwaith wedi’i drefni mewn pedwar rhan er mwyn cyfleu argraff gerddorol o bedwar tywysog canoloesol o Wynedd: Maelgwn Gwynedd (a bu farw 547); Cadwaladr Fendigaid (664); Owain Gwynedd (1170); a Llywelyn ap Gruffydd (1282). Fel ysbrydoliaeth, defnyddiodd Harries dyfyniadau o awduron a beirdd canoloesol bron-gyfoes i adeiladu bob darn, yn cynnwys gweithiau Gildas, Sieffre o Fynwy, Gwalchmai ap Meilyr, a Gruffudd ab yr Ynad Coch. Mae’r defnydd dychmygus hwn o destunau canoloesol yn dod â’r tywysogion hynafol hyn i fywyd maen ffordd unigryw a chreadigol.
Darlun o Maelgwn Gwynedd yn y llawysgrif Cymreig 'Brut y Brenhinedd' (NLW Peniarth MS 23, 15fed ganrif hwyr-16eg ganrif cynnar)
Mae creadigrwydd yn rhedeg trwy dudalennau cyfansoddiadau Harries, a adlewyrchir hyn yn ei arddull ysgrifennu. Mae ei ddrafftiau o sgoriau yn llawn sgriblo, nodiadau, a dwdlau sy’n aml yn darlunio pwynt cerddorol – er enghraifft, mae un o’r llawysgrifau Opws 48 (David Harries Music Manuscripts, 5/3) wedi’i addurno gyda braslun o flaidd yn swnio, i arwyddo diwedd y darn.
Mae llawysgrifau cerddorol David Harries yn dangos creadigrwydd ac ehangder cyfansoddi dros bum degawd. Efallai yn fwy na dim arall, mae’r casgliad yn dangos sut mae dylanwadau ac ysbrydoliaeth o lenyddiaeth Gymreig yn gallu cael eu defnyddio i greu darnau o gelf gerddorol.
Llongyfarchiadau mawr i Rhys Iorwerth ar ennill Gwobr Barddoniaeth Mewn Iaith Geltaidd Michael Marks. Dyfarnwyd y wobr iddo ar nos Lun, 14 o Ragfyr, yn ystod achlysur rhithwir o’r Llyfrgell Brydeinig yn Llundain – a nifer o leoliadau eraill – am ei bamffled carthen denau.
Er bod gwobrau barddoniaeth Michael Marks yn adnabyddus ym myd cyhoeddi Saesneg dyma’r ail dro yn unig i’r wobr Geltaidd gael ei dyfarnu. Noddir y gwobrau gan y Michael Marks Charitable Trust a chadeirydd yr ymddiriedolaeth, Marina, Y Foneddiges Marks sydd y tu ôl i’r syniad o wobr am farddoniaeth yn yr ieithoedd Celtaidd. Mae Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn falch o fod yn rhan o drefniadau’r wobr hon.
Rhys Iorwerth, awdur 'carthen denau'
Meddai’r Prifardd Dafydd Pritchard am ddwy o’r cyfrolau: ‘Roedd Dy Galon Ofalus/Your Careful Heart, gan Elinor Wyn Reynolds, a carthen denau, gan Rhys Iorwerth, yn bamffledi o safon uchel o ran cynnwys a diwyg. Gobeithio y bydd cyhoeddiadau o’r fath yn ysgogiad i ragor o feirdd a gweisg fynd ati i gynhyrchu rhagor o ddeunydd yn y cyfrwng cyffrous hwn. Mae Rhys Iorwerth yn enillydd teilwng tu hwnt.
Mae’n dda gweld gwasg Y Stamp yn dod i’r brig unwaith eto eleni. Tybed oes yna feirdd a chyhoeddwyr arloesol eraill sydd am fentro i fyd cyhoeddi pamffledi barddoniaeth yn y flwyddyn newydd? Bydd manylion cystadleuaeth 2020-21 i’w gweld yn Gymraeg ar wefan y Wordsworth Trust cyn bo hir.
Yn Nhachwedd 2020, dathlodd Planet: The Welsh Internationalist, y cylchgrawn gwleidyddol a diwylliannol Cymreig, hanner canrif ers cyhoeddi ei rifyn cyntaf. Sefydlwyd y cylchgrawn yn 1970 gan yr awdur, newyddiadurwr a’r ysgolhaig, Ned Thomas, ac y mae’n parhau hyd heddiw i gynnig fforwm bywiog, unigryw ar gyfer trafodaethau ar wleidyddiaeth a diwylliant Cymreig drwy’r Saesneg.
Cafodd y cylchgrawn ei gyhoeddi yn wreiddiol pob deufis o gartref Ned Thomas yn Llangeithio, cyn symud i Aberystwyth yn y pen draw. Fe’i sefydlwyd yn dilyn y penderfyniad i drosglwyddo ffwythiant The Arts Council of Great Britain in Wales i Gyngor Celfyddydau Cymru yn 1967 i ddarparu gwagle ar gyfer trafodaethau am Gymru yn y Saesneg. Roedd gwleidyddiaeth y cylchgrawn yn goleddfu tua’r chwith, ac y mae wedi darparu llwyfan i weithiau ar amrywiaeth eang o destunau megis annibynniaeth, ecoleg a newid hinsawdd, cymdeithaseg, lleiafrifoedd ac ieithoedd lleiafrifol, a llenyddiaeth Eingl-gymreig. Mae’r cylchgrawn wedi’i gyhoeddi yn rheolaidd ers 1970, ar wahân i seibiant dros dro rhwng 1979 ac 1985 pan gafodd ei ail-lansio. Erbyn hyn, mae 240 rhifyn wedi’i gyhoeddi o dan olygyddiaeth Ned Thomas, John Barnie, Helle Michelson, Jasmine Donahaye a’r golygydd presennol Emily Trehair.
Planet (rhifyn 1, 1970). Atgynhyrchwyd â chaniatad caredig gan Planet: The Welsh Internationalist.
Prev
Next
Cafodd archif Planet ei adneuo i’r Llyfrgell Genedlaethol gan Ned Thomas yn ystod yr 1970au, a chafodd ei droi’n rhodd yn 1991. Derbyniwyd rhoddion pellach yn 2010 a 2015, a phrynwyd casgliad o lythyrau John Tripp o’i gyfnod fel golygydd llenyddol yn 1988. Mae’r archif yn cynnwys copiau argraffu ar gyfer rhifynnau 1-36, gan gynnwys erthyglau teipysgrif, gwaith celf a phroflenni, ynghyd â sawl cyfres o ohebiaeth, gan gynnwys llythyrau gan nifer o lenorion Cymreig ac Eingl-gymreig, megis Dannie Abse, R. S. Thomas, Gwynfor Evans, Meic Stephens, Jan Morris a Kate Roberts, ymysg nifer helaeth o unigolion adnabyddus arall.
Os hoffech glywed mwy am Planet – sut mae’r cyhoeddiad wedi newid, beth sydd heb, a pham bod cylchgrawn â’r isdeitl ‘The Welsh Internationalist’ yn bwysicach ac yn fwy perthnasol heddiw nac erioed o’r blaen – ymunwch â Ned Thomas ac Emily Trehair mewn sgwrs â’r awdur Mike Parker yn nigwyddiad arlein nesaf y Llyfrgell ar ddydd Mawrth 8 Rhagfyr am 5:30pm.
Eleni rydym yn dathlu 400 mlwyddiant un o gerrig milltir cyhoeddi yn y Gymraeg, sef Beibl 1620. Yr argraffiad cyntaf o ran sylweddol o’r Ysgrythur yn yr iaith oedd Testament NewyddWilliam Salesbury, a gyhoeddwyd ym 1567. Dilynwyd hwn gan gyfieithiad William Morgan o’r Beibl cyfan ym 1588. Pam felly cyhoeddi fersiwn newydd mor fuan wedyn? Roedd sawl rheswm am hyn. Doedd William Morgan ddim yn gwbl fodlon gyda fersiwn 1588, a oedd yn cynnwys nifer o wallau argraffu. Hefyd, yn y cyfamser roedd Beibl Awdurdodedig y Brenin Iago wedi’i gyhoeddi yn Saesneg ym 1611. Cafodd y cyfieithiad Saesneg hwn ddylanwad sylweddol yng Nghymru, er nad oedd y cyfieithwyr yn gaeth iddo wrth baratoi Beibl Cymraeg 1620.
Mae Beibl 1620 yn cael ei nabod fel Beibl Richard Parry, Esgob Llanelwy, ond y dyn a oedd yn bennaf gyfrifol am y gwaith oedd Dr. John Davies, Rheithor Mallwyd, ac awdur nifer o lyfrau pwysig, gan gynnwys y gramadeg Cymraeg Antiquae linguae Britannicae … rudimenta a’r geiriadur Cymraeg-Lladin Dictionarium duplex. Cyn symud i Fallwyd roedd John Davies wedi byw yn yr un ty â William Morgan yn Llanelwy a chydweithio ag ef ar fersiwn ddiwygiedig o’r Testament Newydd.
Cerflun o John Davies, Mallwyd, un o gyfieithwyr y Beibl (Llywelyn2000, CC BY-SA 4.0 , drwy Wikimedia Commons)
Prev
Next
Mae Beibl 1620 yn diwygio iaith y fersiwn gynharach, gan ei gwneud yn fwy tebyg i’r ynganiad llafar. Mae hefyd yn cynnwys dros 2,000 o eiriau newydd. Er iddo gael ei gyhoeddi fel Beibl mawr ar gyfer y pulpud, cyhoeddwyd argraffiad llai ohono ddegawd yn ddiweddarach, sef “Beibl Bach” 1630, a oedd yn fforddadwy i bobl cyffredin ei brynu a’i ddarllen yn eu cartrefi. Fersiwn 1620 oedd y Beibl a ddefnyddiwyd gan bobl Cymru tan ail hanner yr ugeinfed ganrif a thu hwnt.
Oherwydd amgylchiadau’r flwyddyn hon nid oedd modd cynnal arddangosfa yn y Llyfrgell Genedlaethol yn 2020 i ddathlu’r 400 mlwyddiant, ond mae yna fwriad i’w chynnal yn 2021. Yn y cyfamser mae’r Llyfrgell wedi cynnal cyfres o ddarlithoedd arlein gan ysgolheigion blaenllaw i drafod gwahanol agweddau ar hanes y Beibl yng Nghymru.
Blog i gyflwyno gwaith a chasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Yn sgil natur bersonol blogiau, polisi'r Llyfrgell yw cyhoeddi postiadau yn yr iaith wreiddiol yn unig. Cyhoeddir yr un faint o bostiadau yn y ddwy iaith, ond nid yr un blogiau ydynt. Am gyfieithiad bras gellir darllen y blog drwy ddefnyddio system gyfieithu megis Google Translate.
![Drych y Prif Oesoedd [1716]](https://blog.llyfrgell.cymru/wp-content/uploads//2021/02/Drych-y-Prif.jpg "Microfilm.")
![Kynniver llith a ban [1551]](https://blog.llyfrgell.cymru/wp-content/uploads//2021/02/Kynniver.jpg "Kynniver llith a ban [1551]")
