Ymhlith y casgliad o bamffledi Gladstone sydd yn y Llyfrgell Genedlaethol mae cannoedd o bapurau o gasgliad y Parchedig Bartholomew Price, mathemategydd a ddaliodd gadair Athro Athroniaeth Naturiol Sedleian ym Mhrifysgol Rhydychen. Pamffledi ydyn nhw yn bennaf a anfonwyd at Price gan wyddonwyr eraill ym Mhrydain Fawr. Fe’u cyflwynwyd i’r Llyfrgell gan ei fab, W.A. Price, yn 1939.
Mae’n amlwg o’r nodiadau mewn llawysgrifen ar nifer o’r taflenni hyn fod gan y gymuned wyddonol feddwl uchel o Price ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ymhlith awduron y pamffledi mae enwau nodedig fel James Clerk Maxwell, Charles Lutwidge Dodgson (Lewis Carroll), Sir George Stokes a William Thomson (yr Arglwydd Kelvin). Mae llawer o’r pamffledi hyn yn rhai prin, a rhai ohonynt yr unig gopiau sydd mewn bodolaeth. Mae’r pamffledi, ynghyd â’r ysgrifen sydd arnynt, yn rhoi tystiolaeth o sut ‘roedd gwyddonwyr y cyfnod hwnnw yn cyfnewid eu syniadau.
Mae pamffled James Clerk MaxwellGweld Mewn Lliw (On Colour Vision) yn ddiddorol. Ceir yma ddarlith arddangosiadol a gyflwynwyd gan yr awdur yn 1871 yn Sefydliad Brenhinol Prydain Fawr. Mae’n arsylwi bod gwyddoniaeth lliw yn wyddoniaeth feddyliol, lle mae ein natur ni‘n pennu rheolau arsylwi lliw a hefyd yn wyddoniaeth ffisegol lle gellir cymhwyso deddfau clir natur.
Tudalen gyntaf 'On Colour Vision' gan James Clarke Maxwell
Tudalennau 8-9 o 'On Colour Vision'
Pamffled a gyflwynwyd gan Sir George Stokes i Bartholomew Price
Llawysgrif yn dangos cyflwyniad y pamffled i Bartholomew Price gan yr awdur
Prev
Next
Mae Maxwell yn dechrau drwy ddangos sut mae deddfau Newton yn cael eu cymhwyso i arsylwi lliw. Wrth basio golau drwy brism, dangosodd Newton nad golau gwyn yw’r golau mwyaf pur, fel y tybiwyd yn wreiddiol, yn hytrach, ei fod yn cynnwys holl liwiau’r sbectrwm. Mae gwrthrychau rydyn ni’n eu galw’n lliw wrth gael eu goleuo â golau gwyn yn gwneud detholiad o’r pelydrau hyn ac mae ein llygaid yn canfod rhan yn unig o’r golau sy’n disgyn arnyn nhw. Er enghraifft, mae gwrthrych coch yn amsugno pob rhan o’r sbectrwm ar wahân i’r rhan goch y mae’n ei gwasgaru. Fodd bynnag, os byddant yn derbyn pelydrau pur o un lliw o’r sbectrwm byddant yn ymddangos yn y lliw hwnnw. Er enghraifft, bydd unrhyw wrthrych yn ymddangos yn goch pan fydd golau coch yn cael ei ddisgleirio arno – oni bai ei fod yn amsugno coch, ac os felly, bydd yn ymddangos yn ddu.
Mae’n disgrifio sut mae cymysgu paent coch a phaent gwyrdd yn cynhyrchu lliw melyn budr, ond pan cymysgir golau coch a golau gwyrdd ceir lliw melyn disglair. Mae’r paent coch, wrth ei wasgaru, yn colli ei ddisgleirdeb wrth gael ei gymysgu â gronynnau o baent gwyrdd ac i’r gwrthwyneb. Fodd bynnag, mae’r golau melyn sydd wedi’i gynhyrchu gan olau gwyrdd a choch yn liw pur ac nid yw wedi ei rannu’n ddwy gyfran fel y cymysgedd.
Mae Maxwell yn cymharu ein canfyddiad o liw i’n canfyddiad o gordiau cerddorol. Ymddengys i’n hymwybyddiaeth fod pob lliw yn unffurf ond gallwn yn hawdd glywed y cydrannau ar wahân sydd mewn cord cerddorol.
Mae’r pamffled hefyd yn disgrifio agweddau eraill o wyddoniaeth lliw, fel y cyflwr lliwddallineb a’r smotyn melyn ar y retina. Er enghraifft, oeddech chi’n sylweddoli fod rhan eithafol y retina yn ansensitif i’r lliw coch? Yn ôl Maxwell, os daliwch flodyn coch a blodyn glas yn eich llaw mor bell yn ôl ag y gallwch chi weld eich llaw, fe gollwch olwg ar y blodyn coch tra gallwch ddal i weld blodyn glas. Hefyd os yw’r golau’n lleihau, bydd gwrthrychau coch yn ymddangos yn dywyllach o’u cymharu â gwrthrychau glas. Tybed a allwch chi, y darllenydd, gadarnhau a yw’r arsylwadau hyn yn wir? Y trydydd sylw diddorol, na ddylid rhoi cynnig arno gartref, yw bod modd profi math o liwddallineb drwy gymryd y cyffur Santonin. Fel diweddglo i’r pamffled, mae Maxwell yn ymddiheuro i’r darllenwyr am beidio â chymryd y cyffur i gadarnhau a yw hyn yn wir!
Ar ddiwedd mis Mai 2019, agorodd arddangosfa o gelf werinol Gymreig o’r enw ‘Meddygon, Swynion a Melltithion / Curers, Charms and Curses’ yng Nghanolfan Celfyddydau Monongalia yng nghanol Morgantown, Gorllewin Virginia, yn cynnwys gwaith wyth artist, sef darlunwyr, ffotograffwyr, artistiaid sain, gwneuthurwyr doliau a gwneuthurwyr crancis. ‘Roeddwn i wedi cludo’r gwaith celf ar hyd un o hen lwybrau ymfudo Ewropeaid y bedwaredd ganrif ar bymtheg, dros gefnau mynyddoedd yr Allegheny i Pittsburgh, dinas dur a glo, ac i lawr afon Monongahela i gyrraedd Appalachia. Er nad oeddwn ar fwrdd sgwner o Aberaeron yn brwydro stormydd yr Iwerydd, nac wedi clymu fy holl eiddo ar gefn wagen do a mul yn ei thynnu, yn hytrach yn cario gwarbac mawr ar 747 nad oedd yn gyfeillgar i’r amgylchedd, ac yna ar y Megabus dros nos.
Poster
Prev
Next
Wrth gyrraedd Morgantown, fe gefais fy nghyfweld yn drwyadl am gelf werin Cymru ac Appalachia gan Caitlin Tan, gohebydd bywyd gwerin dros West Virginia Public Broadcasting. Yng nghanol hyn, cynigiodd Larry, y dyn camera, sylw annisgwyl ar y Mabinogi. Esboniodd ei fod wedi astudio ieithyddiaeth ganoloesol yn y coleg, lle roedd yn arbenigo yn yr hen chwedlau Cymreig. Ar noson agoriadol yr arddangosfa, ffilmiodd Jesse Wright, pennaeth newyddion WVPB, y digwyddiad cyfan. Dywedodd wraig wrthyf bod ei mam wedi trefnu eisteddfod Gymraeg ym Morgantown tan y 1960au cynnar; rhoddodd JoAnn Evans o’r St David’s Society of Pittsburgh lond bag i fi o recordiau finyl Cymraeg a gasglwyd gan ei thad; darganfu amgueddfa’r ddinas bod ganddynt bamffledyn gyda’r teitl Mining A career for Welsh Boys; perfformiodd y Gweinidog Bob Dayton o Bennsylvania, Gadwaladr a’r Afr, stori o Eryri, gyda llond bag o bypedau defaid. ‘Roedd rhywbeth ar droed.
Nid oedd hyn yn syndod i mi. Mae gennyf deulu yn Appalachia ac roeddwn yn gwybod bod olion y Cymry yno yn nhalaith y mynyddoedd. Sefydlwyd Morgantown gan Zackquil Morgan, mab Morgan Morgan o Forgannwg, a gyrhaeddodd yn y 1730au yn yr hyn a ddaeth yn nes ymlaen yn Orllewin Virginia. Mae mynwent y ddinas yn llawn beddfeini yn dwyn yr enwau Davies, Griffith, Evans, Jones, Williams, Price, ac wrth gwrs Morgan, ond eto ychydig iawn o dystiolaeth ysgrifenedig sydd am eu cyndeidiau. Ymddengys i’r Cymry angof ddiflannu i’r coedydd mawr tywyll a dod yn Appalachiaid coll.
Mynwent Morgantown
Prev
Next
Yn yr 1800au cynnar, roedd comins Ceredigion wrthi’n cael eu prynu gan foneddigion cefnog, a doedd gan y gweithwyr tlawd, y buont yn ffermio yno ers cenedlaethau, ddim llawer o ddewis ond i ymadael. Cyrhaeddasant Appalachia fel ymfudwyr, gan ymsefydlu ar dir lle roedd y bobl gynhenid yn byw ac yn gweithio, a hwythau yn eu tro yn cael eu gorfodi i ymadael o ganlyniad. Erbyn 1830, roedd ‘Deddf Allgludo Indiaid’ yr Arlywydd Jackson yn gyfraith, gan arwain at allgludo’r Cherokee o ddeheubarth Appalachia. Bu farw hanner y boblogaeth ar ‘Drywydd y Dagrau’ wrth iddynt gael eu tywys ymaith i Oklahoma o dan olwg gwarchodwyr arfog. Wrth i ddagrau’r gwragedd drwytho’r pridd sych, fe dyfodd flodeuyn hardd. Rhosyn y Cherokee.
Rhyw gan mlynedd yn ddiweddarach, daeth glowyr a golygianwyr i weithio yn Osage a Scott’s Run yn ymylon Morgantown, lle siaradwyd y Gymraeg ochr yn ochr a’r Almaeneg, Sbaeneg, Romaneg, Groeg, Eidaleg a llawer o ieithoedd eraill. Golyga’r sustem sgrip a’r tai cwmni nad oedd y glowyr a’u teuluoedd ond yn ychydig mwy na gwrthrychau’n perthyn i berchenogion y glofaoedd – anghyfiawnder roedden nhw’n meddwl eu bod nhw wedi ei adael ar eu holau yng Nghymru.
Enw’r Cherokee ar gyfer y glowyr Cymreig oedd ‘Y Bobl a’r Lleuad yn eu Llygaid’, oherwydd eu gallu i weld mewn tywyllwch a’u bod yn byw o dan y ddaear.
Cyn agor yr arddangosfa, ychydig o atgof o’r Cymry a barhaodd yng Ngorllewin Virginia. Wedi tair neu bedair genhedlaeth, ‘roedd sŵn y llyffaint yn crawcian yn y corsydd a’r cychod glo yn pwffian ar hyd afon Monongahela wedi boddi sŵn yr iaith Gymraeg. Mae pobl yn ystyried eu hunain yn Appalachiaid Americanaidd erbyn hyn.
Eto mae eu lleisiau tawel wedi gadael atgof, nid yn unig yn niwydiant y glofaoedd, ond mewn straeon a chelf werin a gydrennir. Dathlodd yr arddangosfa leisiau colledig mamguod Appalachia a Chymru fel ei gilydd, a allai swyno, iachau a melltithio, a feddai ar feddyginiaeth ar gyfer pob gwaeledd, ac a ystyrid a drwgdybiaeth a pharch yn gydradd o fewn eu cymunedau.
Roedd Beti Grwca, Cei Newydd, yn fawr ei bri oherwydd ei dognau serch, fel yr oedd Nancie Gore, Cherokee o fynyddoedd yr Ozark, a garai ceffylau, a gasaodd meddygon, ac a oedd wedi dysgu meddyginiaeth gan yr hen swyngyfareddwyr roedd hi’n eu hadnabod. Gallai Agnes Dolan o Orllewin Virginia iachau twymynau a melltithion trwy ddarlunio calon ar ddarn o bapur a dodi piniau trwyddo, tra y gallai Anna Ddu, Llanfairfechan, fwrw melltith trwy dyllu doli glai gyda phin het ei mam faeth. Saethodd ddyn yn Clay County racoon yn ei goes a bu hen Martha Pringle yn hercian byth a beunydd wedi hynny, tra y saethodd ffermwr yn Nhregaron ysgyfarnog gyda bwled arian a fe dynnodd meddyg yr un bwled allan o goes hen wraig a drigai gerllaw.
Mae Appalachia a Chymru yn cydrannu traddodiad o wneud cwiltiau. Yn yr arddangosfa y mae cwilt glas a gwyn a wnaethpwyd yn Oak Hill, Ohio, ym 1894 ar gyfer y Parch. a Mrs J. Mostyn Jones, sydd wedi’i frodio â llofnodion rhyw chwe deg o wragedd Cymreig o’r bron.
Mae chwedlau gwerin a chelf werin yn archifo atgofion y rhai a fu’n dwyn gwybodaeth a doethineb. Nhw yw ein cysylltiad ni â’r meirw.
Un prynhawn Gwener, mewn ysgol fechan yn Nyffryn Teifi, cafodd crwtyn ifanc ei wahodd i ddosbarth y plant mawr er mwyn clywed y prifathro yn darllen darn o stori. Roedd y stori yn un gyffrous. Roedd hi’n sôn am noson stormus, dywyll ac am dollborth unig yn y wlad. Dyma geidwad y tollborth yn clywed sŵn carnau ceffyl yn agosáu o’r pellter, ac yna’r marchog yn gweiddi ‘Gêt’. Wrth fentro mas i agor y gât, dyma’r marchog yn estyn rhywbeth iddo – rhyw barsel wedi ei lapio mewn clogyn – cyn gyrru i ffwrdd i’r tywyllwch. A beth oedd yn y parsel? Daeth y ceidwad i wybod ar ôl dychwelyd i’r tŷ – baban.
Y crwtyn ifanc a oedd yn gwrando’n gegrwth ar y stori hon oedd neb llai na T. Llew Jones. Ni chafodd glywed rhagor ohoni am ryw reswm, ond fe adawodd argraff ddofn ar ei ddychymyg am yn hir wedyn. Daeth i wybod yn ddiweddarach yn ei oes mai Y Golud Gwell (1910) gan Anthropos (Robert David Rowland; 1853?-1944) oedd y stori, ond nid cyn ysgrifennu ei fersiwn ei hun a’i chyhoeddi o dan y teitl Un Noson Dywyll (1973).
Cyffro, rhamant, dirgelwch – dyna’r hyn sy’n nodweddu’r hanesyn uchod. Dyma hefyd nodweddion a ymddengys yn aml yn llenyddiaeth plant T. Llew – yn ei farddoniaeth a’i ryddiaith. Y gŵr hwn a ddefnyddiodd gymeriadau hanesyddol a lled-hanesyddol fel y môr-ladron, Harry Morgan a Barti Ddu, a’r lleidr pen-ffordd, Twm Siôn Cati, fel ei ddeunydd crai. Y gŵr hwn hefyd a greodd fabinogi o’i fywyd ei hun, gyda photswyr Pentre-cwrt, sipsiwn y ‘Pishyn Padis’ ac anturiaethau Beirdd y Cilie yn rhan o un saga amryliw a ddefnyddiwyd i ddiddanu cynulleidfaoedd o blant ac oedolion fel ei gilydd.
Mae’n hawdd rhamantu T. Llew. Rhamantydd oedd e. A’r un mor rhamantus ar yr un olwg yw’r teitl anrhydeddus ac arwrol hwnnw y cysylltir T. Llew ag ef, sef ‘Brenin Llenyddiaeth Plant Cymru’. Ond eto i gyd, mae tadogi teitl o’r fath arno yn dangos cymaint yw ei gyfraniad i’r maes.
Cadeirio T Llew Jones yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru yng Nglyn Ebwy, 1958
Cadeirio T Llew Jones yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru yng Nglyn Ebwy, 1958
Prev
Next
Yn y cyfnod wedi’r Ail Ryfel Byd, roedd y diwydiant cyhoeddi Cymraeg mewn cyflwr truenus. Yn 1950, o’r can llyfr a gyhoeddwyd yn Gymraeg, dim ond 13 oedd yn gyhoeddiadau i blant. Gŵr a oedd yn effro i’r argyfwng hwn oedd y llyfrgellydd o Geredigion, Alun R. Edwards. Ym mis Medi 1951, trefnodd y gynhadledd gyntaf o blith nifer yn ystod yr 1950au ym mhlas y Cilgwyn ger Castellnewydd Emlyn, gyda’r nod o annog darpar ysgrifenwyr i greu deunydd darllen Cymraeg ar gyfer plant. Gwahoddwyd 48 o athrawon yr hen sir Aberteifi i’r gynhadledd arbennig hon, ac yn eu plith roedd T. Llew – bardd lled-ifanc ac ysgolfeistr Tre-groes ar y pryd.
Yn ei hunangofiant, Yr Hedyn Mwstard (1980), mae Alun R. Edwards yn cyfeirio at T. Llew fel “y pysgodyn mwyaf a ddaliwyd gan y Cilgwyn.” Roedd yn ysgrifennu’r geiriau hyn ar ddiwedd ei yrfa, ac ar adeg pan oedd T. Llew eisoes wedi ymsefydlu fel un o brif awduron plant Cymru. Bu farw T. Llew bron i dri degawd yn ddiweddarach yn 2009, a rhwng hynny a chynhadledd gyntaf y Cilgwyn yn 1951, fe gyhoeddodd tua hanner cant o gyfrolau – a’r rhan fwyaf ohonyn nhw’n rhai ar gyfer plant.
Fel athro – yn ysgolion Tre-groes (1951-1957) a Choed-y-bryn (1958-1976) – gwyddai T. Llew am yr angen i ddenu plant at ddarllen, ac i ddarparu deunydd cyffrous ar eu cyfer a fyddai’n eu haddysgu a’u diddanu ar yr un pryd. Yn y categori hwn y gosodir straeon fel Trysor y Môr-ladron (1960), Corn, Pistol a Chwip (1969) a Cri’r Dylluan (1974), sy’n cymryd darnau o hanes Cymru a’u troi’n anturiaethau cyffrous llawn arwyr a dihirod. Mae ei farddoniaeth i blant wedyn – a gyhoeddwyd yn Penillion y Plant (1965) a Cerddi Newydd i Blant (1973) – yn mentro mas o’r stafell ddosbarth i’r awyr agored, ac yn ceisio agor llygaid y darllenydd i ryfeddod y byd o’i gwmpas.
Mewn cyfweliad yn y cylchgrawn Llais Llyfrau yn 1968, dywed T. Llew iddo deimlo “mai’r hyn oedd eisiau fwyaf ar blant Cymru oedd arwyr.” Mae arwyr yn cael eu creu ar adeg o angen. Ac yn y Gymru Gymraeg ynghanol yr ugeinfed ganrif, roedd yna angen am awdur fel T. Llew Jones ar lenyddiaeth plant.
Mae ateb bron i bob cwestiwn nawr o fewn ychydig o gyffyrddiadau i’ch sgrin, neu gallwch siarad yn uniongyrchol â’ch dyfais. Gofynnwch i Google ‘beth mae llyfrgelloedd yn ei wneud’ ac fe ddywed (gyda chymorth Wikipedia) mai ‘yn ogystal â darparu deunyddiau, [maen nhw] hefyd yn darparu gwasanaeth llyfrgellwyr sy’n arbenigwyr mewn darganfod a dehongli angenion gwybodaeth.’
Er syndod, efallai, nid oes sôn am ‘lyfrau’. Byddai well gan rai weld gweithgareddau neu wasanaethau eraill yn cael eu crybwyll; yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, rydym yn ‘casglu, cadw a rhoi mynediad i bob math o wybodaeth gofnodedig, yn arbennig yn ymwneud â Chymru a’r Cymry a phobloedd Geltaidd eraill’. Yn bwysicaf oll, fodd bynnag, mae diffiniad Google a Wikipedia o waith y llyfrgell mor ddilys heddiw ag oedd y myd cyn-ddigidol yr ugeinfed ganrif.
Thema ‘Wythnos Llyfrgelloedd’ eleni yw ‘Dathlu Llyfrgelloedd mewn Byd Digidol’ ac mae’n gyfle i amlygu’r modd y mae llyfrgelloedd yn defnyddio technolegau newydd i ymestyn a gwella ein gweithgareddau a gwasanaethau. Gydag enghreifftiau o Lyfrgell Genedlaethol Cymru, dyma wyth ffordd y mae technolegau digidol yn galluogi llyfrgelloedd i gyflawni ein gorchwyl yn fwy effeithiol heddiw.
1. Ehangu mynediad
Dros gyfnod o ugain mlynedd a mwy, mae Llyfrgell Genedlaethol Cymru wedi bod yn digido casgliadau i roi mynediad iddynt y tu hwnt i’n hadeilad yn Abertystwyth. Mae dros 5 miliwn o eitemau wedi eu digido hyd yma, gan gynnwys papurau newydd a chylchgronau, mapiau, llawysgrifau, gweithiau celf a ffotograffau. Gallwch bori trwy bigion o gasgliadau’r Llyfrgell yn o dan ‘Darganfod’ ar wefan y Llyfrgell neu weld rhestr o’n adnoddau digidol.
The fo
Prev
Next
Ymhlith adnoddau ar-lein mwyaf poblogaidd y Llyfrgell mae gwefan Papurau Newydd Cymru, sy’n rhoi mynediad i dros 1.1 miliwn o dudalenau papurau newydd a gyhoeddwyd rhwng 1805 a 1919, a’i chwaer wefan Cylchgronau Cymru sy’n cynnwys 1.4 miliwn o dudalennau o gylchgronau a chyfnodolion. Mae poblogrwydd y gwefannau hyn yn seiliedig i raddau helaeth ar allu defnyddwyr i chwilio eu cynnwys – lefel o fynediad sydd wedi’i wneud yn bosibl trwy ddefnyddio meddalwedd i ddarllen y testun print a chynhyrchu ffeiliau testun y gellir ei chwilio yn ogystal â chreu delweddau o’r tudalennau.
2. Darganfod mwy
Gellir chwilio holl ddaliadau’r Llyfrgell, y ffisegol a’r digidol, trwy ein Catalog, gan alluogi i chi wybod mewn byr amser a ydyw yn y casgliadau.
Os ydych ymhlith y miliynau o bobl sydd o fewn diwrnod o deithio i ac o Aberystwyth, gallwch ddefnyddio’r Catalog i wneud cais i weld eitem yn adeilad y Llyfrgell. Os nad, gallwch wneud cais am gopi, defnyddio’r Catalog i greu rhestr o ffynonellau, neu hidlo eich canlyniadau i ddangos y rhai sydd ar gael yn ddigidol yn unig.
3. Agor meysydd ymchwil newydd
Mae dulliau a fformatiau digido a chreu data yn galluogi ychwilwyr i ofyn cwestiynau newydd ac i wneud darganfyddiadau a fyddai cyn hynny wedi bod yn amhosib i bob pwrpas.
Ar wefannau Papurau Newydd Cymru a Cylchgronau Cymru, er enghraifft, gellir chwilio corff enfawr o destun mewn eiliadau. Defnyddiodd Duncan Brown, un o sylfaenwyr y prosiect amgylcheddol Lln Natur, y papurau newydd i ddod o hyd i gyfeiriadau hanesyddol at gân yr eos, ac at y pysgodyn brwyniad Conwy yn cael ei ddal yn Afon Conwy ar ôl tywydd gwlyb.
Dau wyneb ar dudalen o Lyfr Du Caerfyrddin. Credir iddynt gael eu dileu yn y 16eg ganrif.
Prev
Next
Rai blynyddoedd yn ol, cafodd dau wyneb eu canfod ar dudalennau Llyfr Du Caerfyrddin, y llawysgrif o’r 13eg ganrif. Credir iddynt gael eu dileu yn y 16fed ganrif hyd nes iddynt gael eu darganfod gan yr Athro Paul Russell o Brifysgol Caergrawnt and PhD student Myriah Williams gan ddefnyddio dulliau dadansoddi delweddau.
Ymchwil yw un o’r meysydd mwyaf cyffrous lle gwelir defnydd y Llyfrgell o dechnolegau digidol yn gwneud gwahaniaeth.
4. Cyfleon i gydweithio
Mae datblygiadau digidol wedi arwain at gyfleon i gydweithio o fewn i GYmru ac yn rhyngwladol, gan weithio gyda chyrff eraill i ddarparu adnoddau ar y cyd ac i wella ein gwasanaethau i ddefnyddwyr.
I goffáu canmlwyddiant y Rhyfel Byd Cyntaf, daeth prosiect a ariannwyd gan Jisc â ffynonellau cynradd o 11 o lyfrgelloedd, casgliadau arbenning ac archifau ynghyd i’w digido a’u cyflwyno ar wefan Cymru1914.
Bu prosiect Cynefin dan arweiniad Cyngor Archifau a Chofnodion Cymru yn digido mapiau, y rhan fwyaf ohonynt o gasgliadau’r Llyfrgell Genedlaethol ond rhai hefyd o archifau eraill yng Nghymru a Lloegr, a’u cyfuno gyda rhestrau pennu o The National Archives yn Kew. Defnyddiwyd llwyfan arbennig i alluogi i wirfoddolwyr i alinio ac i drawsgrifio’r mapiau a’r dogfennau cyn eu cyflwyno fel un adnodd ar-lein o’r enw Lleoedd Cymru.
Yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, rydym wedi gweithio mewn partneriaeth â 12 o sefydliadau treftadaeth ddiwylliannol eraill ar draws Ewrop i ddod â chasgliadau at ei gilydd ar lwyfan digidol Europeana i adrodd hanes ‘Twf Llythrennedd yn Ewrop’. Ar ôl dewis deunydd ar gyfer y prosiect, bu unigolion o’r sefydliadau hyn yn gweithio gyda’i gilydd i drafod eu hanes ar y cyd a’i gyflwyno trwy’r casgliadau ar ffurf arddangosfeydd digidol, blog ac orielau.
Yn fwyaf diweddar, rydym yn cydweithio gyda Llyfrgell Genedlaethol yr Alban, The Hathi Trust yn yr Unol Daleithiau, Y Llyfrgell Brydeinig, Prifysgol Glasgow ac RLUK fel rhan o brosiect sydd wedi’i ariannu gan yr AHRC i archwilio’r posibilrwydd o greu catalog byd-eang o destunau sydd wedi’u digido a fyddai’n galluogi cyrff i gynllunio rhaglenni a strategaethau digidol ar y cyd, ac ymchwilwyr i chwilio’r holl weithiau sydd wedi’u digido o un man.
5. Galluogi cyfranogiad
Mae cynnydd diweddar mewn technoleg ddigidol wedi galluogi defnyddwyr i greu, cyfoethogi a dehongli treftadaeth ddiwylliannol mewn ffyrdd newydd. Mae cyfranogiad yn rhoi cyfleon i ddatblygu sgiliau newydd, hybu cydlyniad cymunedol ac yn cyfrannu at iechyd a lles y cyfranogwyr.
Yn dilyn llwyddiant prosiect Cynefin a’r cydweithio gyda phrosiect Cymru Dros Heddwch i drawsgrifio Llyfr Cofio Cenedlaethol Cymru, rydym wedi datblygu torf.llyfrgell.cymru, llwyfan torfoli i gynnal prosiectau sy’n galluogi defnyddwyr i gyfranogi yng waith y Llyfrgell trwy drawsgrifio ac anodi casgliadau digidol y Llyfrgell. Mae’r prosiectau hyn yn cynnwys trawsgrifio Cofnodion Tribiwnlys y Rhyfel Byd Cyntaf, tagio ffotograffau Gwilym Livingstone Evans o gymuned Blaenau Ffestiniog, a thrawsgrifio dyddiaduron yr arlunydd Kyffin Williams.
Grwp cymunedol yn defnyddio llwyfan torfoli y Llyfrgell i drawsgrifio Cofnodion Tribiwnlys Rhyfel Byd Cyntaf.
Prev
Next
Ers penodiad Wicipediwr Preswyl yn 2015, mae’r Llyfrgell wedi gweithio mewn partneriaeth â Wikimedia UK ac wedi, gyda chefnogaeth Uned y Gymraeg Llywodraeth Cymru, cynnal tri phrosiect thematig (WiciPop, Wici-Iechyd, WiciPobl a’r prosiect diweddaraf WiciLlên) i gynyddu cynnwys digidol sydd ar gael yn yr iaith Gymraeg. Yn unol ag ethos Wicipedia, roedd gan y prosiectau hyn elfen gref o gyfranogiad, gan wahodd Wicipedwyr newydd a phrofiadol i fod yn rhan o’r fenter a mynychu golygathonau, cyfieithathonau neu hacathon.
Mae Casgliad y Werin Cymru yn rhoi hyfforddiant digido i grwpiau cymunedol, prosiectau a chyrff fel eu bod yn gallu digido a rhannu eu casgliadau a hanesion ar-lein. Ers ei lawnsio yn 2010, mae Casgliad y Werin Cymru wedi hyfforddi cannoedd o grwpiau ledled Cymru a thu hwnt ac yn rhoi mynediad i dros 120,000 o wrthrychau trwy’r wefan.
6. Rhannu a hyrwyddo casgliadau
Gall casgliadau digidol eu Digital collections gael eu rhannu mewn sawl man ar yr un pryd, a’u cyflwyno mewn amrywiol gyd-destunau a chyrraedd gwahanol gynulleidfaoedd. Gellir dod o hyd i gasgliadau’r Llyfrgell Genedlaethol ar Art UK, Casgliad y Werin Cymru, Europeana, Wicicomin a Flickr Commons. Mae nifer o’r delweddau hyn ar gael i’w hail-ddefnyddio dan drwyddedau agored.
Gan ddefnyddio’r cyfryngau cymdeithasol – Facebook, Twitter, Youtube ac Instagram – rydym yn mynd â chasgliadau at ein defnyddwyr, a gallant ein helpu yno rannu a hyrwyddo ein casgliadau ddigidol. Mae’r cyfryngau hyn yn fodd o ymgysylltu â’n dilynwyr a defnyddwyr yn ogystal â hyrwyddo’r casgliadau.
7. Realiti estynedig
Defnyddir technolegau digidol i wella profiad ymwelwyr i adeilad y Llyfrgell. Gan ddefnyddio’r ap Smartify, gallwch gael mynediad at wybodaeth ychwanegol am eitemau sy’n cael eu harddangos yn arddangosfeydd y Llyfrgell. Digital technologies are used to enhance visitor experience to the Library building. Cafodd hwn ei ddefnyddio fel rhan o arddangosfa’r Llyfrgell yn yr Eisteddfod Genedlaethol yn Llanrwst eleni.
Mae'r ap Smartify
Prev
Next
Gan ddefnyddio llwyfan realiti rhithwir Google Expeditions, gallwch hefyd gymryd taith dywys rithiol o’r Llyfrgell. Mae’r daith yn mynd â chi y tu ôl i’r llen yn ogystal â’r gofodau cyhoeddus, gan gyflwyno gwybodaeth am y Llyfrgell a’i chasgliadau.
8. Cadw ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol
Sicrhau mynediad tymor hir i’r cofnod o ddiwylliant heddiw ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol yw un o’r heriau mawr yn y byd digidol wrth i lyfrgelloedd fynd i’r afael â chwestiynau ynghylch storio, hawlfraint a mesurau i reoli hawliau digidol, fformatiau niferus a darfodedig, gwybodaeth sy’n gaeth i feddalwedd neu ddyfeisiau penodol, heb sôn am natur newidiol a thros dro y wybodaeth sydd y We Fyd Eang. Llyfrgell Genedlaethol Cymru yw’r unig lyfrgell yng Nghymru sydd â statws ‘adnau cyfreithiol’ sy’n caniatau i rai llyfrgelloedd i gasglu a chadw cyhoeddiadau electronig ac archifo gwefannau fel bod defnyddwyr yn gallu cael mynediad at gyhoeddiadau digidol ac astudio hanes y We.
Mae’r tasgau o gasglu, cadw a rhoi mynediad i wybodaeth yn parhau. Nid a oes rôl i lyfrgelloedd mewn byd digidol yw’r cwestiwn, ond sut i barhau gyrraedd y safon o wasanaeth a fydd nid yn unig yn gwneud y mwyaf o’r cyfleon mae’r technolegau hyn yn eu cynnig, ond yn sicrhau bod cenedlaethau’r dyfodol yn cael mynediad i wybodaeth sydd wedi’i digido neu nad yw eto ar gael yn ddigidol, a hynny’n ddi-rwystr ac yn ddi-dâl. Dathlu llyfrgelloedd mewn byd digidol yw datgan pwysigrwydd eu rôl yng nghymdeithas heddiw ac am flynyddoedd i ddod.
Mae’r cofnod hwn yn rhan o gyfres Stori Cymru sy’n edrych ar elfennau gwahanol o hanes Cymru, a sut mae’r Gymru fodern yn cofio ei hanes ac yn ei siapio. Tanysgrifiwch i’r blog ar y dde i osgoi colli unrhyw gofnodion.
Fel rhan o raglen Estyn Allan y Gwasanaeth Addysg, bob blwyddyn cynhelir Diwrnod Campweithiau Mewn Ysgol pan fydd eitem wreiddiol o gasgliad celf y Llyfrgell yn cael ei gludo i ysgol rhywle yng Nghymru i fod yn ganolbwynt i weithdy addysgol. Yn ystod y dair blynedd diwethaf aethpwyd â phaentiad William Turner o Gastell Dolbadarn i ysgol yn Llanberis, a chludwyd cyfres o ddarluniau gan Kyffin Williams i ysgolion Dyffryn Nantlle a Bro Lleu yn Mhenygroes. Mae’r achlysuron yma’n bwysig gan eu bod yn enghreifftiau gwŷch o sut gall casgliadau’r Llyfrgell Genedlaethol ysbrydoli cynulleidfa iau, a’i chynorthwyo i ddysgu am, a dehongli gweithiau celf a’r hanes sy’n gysylltiedig â hwy.
Dolbadarn, Turner
Kyffin Williams
Cofeb Tryweryn 1
Cofeb Tryweryn 2
Prev
Next
Eleni, dan arweiniad rhaglen Sculpture Masterpieces in Schools Art UK (elusen sy’n ceisio amlygu gweithiau celf ym meddiant cyrff cyhoeddus ym Mhrydain) , gwahoddwyd Ffederasiwn Cysgod y Foel – sy’n cynnwys Ysgol Bro Tryweryn, Frongoch ac Ysgol Ffridd y Llyn, Cefnddwysarn – i gymryd rhan mewn prosiect a oedd yn canolbwyntio ar un o gerfluniau mwyaf arwyddocaol y Llyfrgell, Cofeb Tryweryn gan John Meirion Morris. Crëwyd y cerflun gyda’r bwriad o gomisiynu fersiwn maint llawn (30 troedfedd o uchder) ar lan Llyn Celyn i goffáu boddi Cwm Tryweryn yn y 1960au.
Penderfynwyd gwahodd Iola Edwards, artist lleol a merch John Meirion Morris, i arwain sesiwn ar gyfer disgyblion Blwyddyn 5 a 6, a bu hi’n ymweld â’r Llyfrgell Genedlaethol i chwilio’r casgliadau am ddarnau o waith a ysbrydolwyd gan stori Capel Celyn, yn ogystal â cherflun ei thad, wrth baratoi a darparu gweithgareddau addas ar gyfer y gweithdy.
Ar ddydd Iau, Medi 12fed, cludwyd y cerflun i ardal y Bala i’w ddefnyddio am ddiwrnod yn ganolbwynt i weithdy celf. Cychwynwyd y diwrnod gyda chyfle i ddisgyblion y ddwy ysgol weld y gofeb yn ystod gwasanaeth y bore.
Iola Edwards
Gwasanaeth
Gweld y cerflun
Iola Edwards a'r cerflun
Iola Edwards a'r disgyblion
Prev
Next
Er mwyn rhoi ychydig o gefndir i hanes y gofeb, dangosodd Iola ffotograffau a dynnwyd gan Geoff Charles i’r disgyblion. Maent yn adrodd stori boddi pentref Capel Celyn, a’r protestio brwd a fu’n cymryd lle mewn gwrthwynebiad i’r cynllun.
Tasg gyntaf y disgyblion oedd astudio ffurf y cerflun a chreu brasluniau ohono, er mwyn iddynt werthfawrogi siap deinamig yr aderyn yn ymestyn o’r dŵr. Roeddynt yn gweithio mewn golosg er mwyn gadael marc cryf sy’n llifo’n hwylus.
Rhoddwyd cyfle i’r plant edrych yn agos iawn ar y gofeb, a gweld manylder yr wynebau ym mhlu yr aderyn. Cafwyd trafodaeth am deimladau’r pentrefwyr y mae’r wynebau yma yn eu cynrychioli, eu tristwch a’u pryder, oll yn protestio yn erbyn yr hyn a oedd yn digwydd iddynt. Ar ôl cinio aeth y plant ymlaen i siapo ffigyrau 3D allan o bapur yn dangos wynebau yn bloeddio a sgrechian am yr anghyfiawnder a ddioddefwyd.
Disgyblion yn gweld y cerflun
Disgyblion yn gweithio 2
Disgybl yn gweithio
Wynebau
Disgyblion yn gweithio
Wynebau papur
Prev
Next
Roedd rhan o’r gweithdy yn bwrw golwg ar bentref Capel Celyn a’r gymuned a gollwyd o dan y dŵr. Gan ymarfer eu sgiliau dylunio, bu’r disgyblion yn creu darlun o adeiladau’r pentref, ac yn creu gludwaith o olygfeydd yr ardal a’r bobl sy’n ymddangos yn ffotograffau Geoff Charles.
Yn ystod rhan olaf y gweithdy bu’r disgyblion yn trafod sut rydym yn cofio am hanes Tryweryn, a’r wal eiconig sy’n sefyll ger Llanrhystud yng Ngheredigion. Trwy ddefnyddio proses argraffu â sgrîn, bu’r plant yn ail greu y graffiti sydd bellach wedi cael ei ailadrodd mewn nifer o leoliadau ar draws Cymru.
Roedd Diwrnod Campweithiau Mewn Ysgol eleni yn gyfle i ddisgyblion ddysgu a chofio am yr hyn a ddigwyddodd dafliad carreg o Ysgol Bro Tryweryn dros hanner canrif yn ôl, ac i wneud hynny ym mhresenoldeb cerflun arbennig a grëwyd i goffáu yr hanes. Dan arweiniad Iola Edwards, ysbrydolodd y cerflun griw o blant i ymarfer dulliau celf newydd a chreu murlun fel eu cofeb eu hunain i ddigwyddiad hynod bwysig yn hanes fodern Cymru.
Mae’r cofnod hwn yn rhan o gyfres Stori Cymru sy’n edrych ar elfennau gwahanol o hanes Cymru, a sut mae’r Gymru fodern yn cofio ei hanes ac yn ei siapio. Tanysgrifiwch i’r blog ar y dde i osgoi colli unrhyw gofnodion.
Datblygu llinell amser ryngweithiol
Mae Cymru’n genedl fach ond un balch iawn, cenedl sydd wedi cyfrannu mwy na’i siâr o ddiwygwyr, dyfeiswyr ac arloeswyr i gymdeithas. O Wasanaeth Iechyd Aneurin Bevan, i ddatblygiad Radar gan Edward George Bowen, ni ddylid tanbrisio cyfraniad Cymru i dechnoleg a gwareiddiad yn ei gyfanrwydd. A pheidiwch anghofio, mae Cymru hefyd wedi ein diddanu gyda mawrion chwaraeon, actorion fel Richard Burton a llu o dalent gerddorol.
Mae’r Bywgraffiadur Cymreig wedi cofnodi bywydau ein henwogion ers blynyddoedd, fel na fyddwn yn anghofio eu cyfraniad i Gymru a’r byd. Ers 2004, mae’r holl gofiannau wedi bod ar gael yn ddwyieithog ar wefan y Bywgraffiadur Cymreig, ac mae’n cael ei diweddaru’n rheolaidd gyda chofnodion newydd – dros 5000 erbyn hyn.
Portreadau o bobl yn y Bywgraffiadur o Wikidata
Er mwyn gwneud y wefan mor agored a defnyddiol â phosib, dros y blynyddoedd diwethaf, mae’r Llyfrgell Genedlaethol wedi bod yn rhannu’r data sy’n gyrru wefan gyda Wikidata. Dyma chwaer llai adnabyddus y Wikipedia enwog, ac fe’i dyluniwyd er mwyn rhannu gwybodaeth yn agored fel data, yn hytrach na rhyddiaith. Fel efo Wikipedia gall unrhyw un olygu a gwella’r data yn Wikidata ac erbyn hyn mae gennym adnodd cyfoethog o ddata am ein 5000 o unigolion pwysig. Mae Wikidata yn caniatáu inni nodi lleoedd geni pawb ar fap, mae’n caniatáu inni gysylltu data am addysg pobl â data ar gyfer yr ysgolion a’r prifysgolion a fynychwyd, a gallwn weld pa sefydliadau eraill sydd â chofnodion perthnasol, fel portreadau neu archifau.
Lleoliad geni pawb yn y Bywgraffiadur. Archwilio – Map yndangos teithiau a gymerwyd gan genhadon Cymreig. Crëwyd efo Wikidata.
Mae ein tîm o wirfoddolwyr hefyd wedi bod yn brysur yn defnyddio’r Bywgraffiadur i greu erthyglau Wikipedia ar gyfer y bobl, fel bod gennymi bob pwrpas, ddau fersiwn o bob erthygl – un yn gofnod hanesyddol wedi’i adolygu a’i reoli’n ofalus gan arbenigwyr, a’r llall yn gofnod cymunedol a reolir gan bawb, erthygl sy’n esblygu’n gyson y gall unrhyw un gyfrannu ati a’i hailddefnyddio at unrhyw bwrpas.
Yn dilyn lansiad gwefan newydd y Bywgraffiadur llynedd, llwyddom i sicrhau cyllid i weithio gyda datblygwyr i ychwanegu nodwedd newydd a chyffrous. Gan ddefnyddio’r data cyfoethog o Wikidata, a miloedd o ddelweddau digidol o gasgliadau’r Llyfrgell, rydym yn datblygu llinell amser rhyngweithiol fydd yn caniatáu i ddefnyddwyr archwilio pob un o’r 5000 person yn y geiriadur yn gronolegol. Cliciwch ar berson yn y llinell amser a gallwch weld y cofnod Bywgraffiadur perthnasol a’r erthygl Wikipedia.
Fersiwn cynnar o’r llinell amser sy’n cael ei ddatblygu
Yn fwy na hynny, bydd y llinell amser yn caniatáu i ddefnyddwyr hidlo’r cofnodion yn seiliedig ar ble cawsant eu geni, lle cawsant eu haddysgu, eu galwedigaeth a mwy. A gellir defnyddio’r hidlwyr yma mewn cyfuniad, felly os hoffech chi weld yr holl bêl-droedwyr a anwyd yn Aberdâr yn unig, mae hynny’n iawn! Mae’r Llyfrgell hefyd wedi curadu llinell amser o ddigwyddiadau pwysig yn hanes Cymru y gellir ei gweld dros y linell amser i roi mwy o gyd-destun i fywydau’r bobl hyn.
Bydd y lefel hyn o ryngweithio ac addasu yn helpu i ddod â’r Bywgraffiadur Cymraeg yn fyw. Bydd yn haws nag erioed i chwilio a darganfod bywydau ein dinasyddion pwysicaf – y bobl a helpodd i lunio stori Cymru.
Dylai’r llinell amser fod yn fyw cyn diwedd y flwyddyn.
Rhannu data a gwybodaeth am lenyddiaeth Gymraeg gyda’r byd
Mae Llyfrgell Genedlaethol Cymru mewn partneriaeth â Menter Iaith Môn am yr ail dro, wedi sicrhau grant gan Lywodraeth Cymru ar gyfer prosiect WiciLlên, er mwyn cyflwyno prosiect uchelgeisiol sy’n canolbwyntio ar rannu gwybodaeth yn agored am lenyddiaeth Cymru ar brosiectau Wikimedia.
Bydd y prosiect yn cynnwys dau brif linyn. Yn gyntaf, bydd y Llyfrgell Genedlaethol yn dechrau rhannu set data enfawr o’r holl lyfrau o ddiddordeb Cymreig a gyhoeddwyd erioed yng Nghymru. Mae’r set data hwn yn cynnwys gwybodaeth am bron i hanner miliwn o lyfrau.
Delwedd yn dangos data agored am lyfrau Cymreig a gyhoeddwyd gan Wasg Prifysgol Cymru
Fel rhan o brosiect WiciLlên bydd y 50,000 cyntaf o’r cofnodion hynny’n cael eu cyfoethogi a’u rhannu fel data agored cysylltiedig ar Wikidata. Bydd modd chwilio’r data a’i ailddefnyddio mewn nifer o ieithoedd, gan gynnwys y Gymraeg, a’r gobaith yw y gellir defnyddio hwn i wella dyfyniadau ar Wicipedia a chreu cyfleoedd i ddatblygwyr ac ymchwilwyr sy’n dymuno ail defnyddio’r data.
Bydd ail linyn y prosiect yn canolbwyntio ar wella cynnwys ar y Wicipedia Cymraeg. Bydd y Llyfrgell Genedlaethol yn cyflwyno digwyddiad Hacathon a chyfres o olygathonau Wicipedia, tra bod Wicipediwr Preswyl Menter Iaith Môn yn cyflwyno digwyddiadau i blant ysgol o wahanol oedrannau.
Digwyddiadau i olygu Wicipedia a gynhaliwyd yn ddiweddar gan Menter Iaith Môn a Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Dywedodd Nia Wyn Thomas, sy’n arwain Menter Iaith Môn: “Braint, fel pob tro, yw cael cydweithio gyda WiciMedia UK a’r Llyfrgell Genedlaethol i gyfoethogi cynnwys agored yn y Gymraeg a hynny drwy ddwylo medrus plant Ynys Môn. Dros gyfnod y cydweithio, rydym yn ymfalchio yn y gwaith sydd wedi ei gyflawni, ac effaith y gwaith ar ddatblygiad cymhwysedd digidol y plant drwy gyfrwng y Gymraeg, bod yn eu hiaith gyntaf, neu yn ail iaith. Gwych hefyd ydi dylanwad y gwaith ar ddatblygiad y Gymraeg mewn maes, lle nad ydy’r iaith yn cael ei gweld yn flaengar bob tro.”
Mae’r prosiect eisoes wedi cychwyn a bydd yn rhedeg tan fis Mawrth 2020.
Mae’r cofnod hwn yn rhan o gyfres Stori Cymru. Cliciwch ar Stori Cymru o dan y categorïau i weld gweddill y cofnodion. Gallwch hefyd danysgrifio i’r blog i dderbyn ebyst am yr holl gofnodion.
Safai torf o dros 150 o bobl, yn oedolion a phlant, ar fwrdd llong yn craffu ar y wlad a fyddai’n gartref newydd iddyn nhw. Dydd Iau 27 Gorffennaf 1865 oedd hi. Roedd y Mimosa wedi bwrw ei hangor o’r diwedd a’r ymfudwyr yn disgwyl yn eiddgar i osod troed ar dir Patagonia.
Aeth bron i ddeufis union heibio ers iddynt gychwyn eu mordaith o ddociau Lerpwl, ac roedd yn rhyfeddod i’r fenter ddod mor bell â hyn. Wedi blynyddoedd o drafodaethau gyda Llywodraeth Buenos Aires, y bwriad gwreiddiol oedd iddyn nhw deithio i Batagonia ar fwrdd yr Halton Castle, llong ddwywaith maint y Mimosa. Methodd honno ddychwelyd yn brydlon o’i mordaith flaenorol a bu’n rhaid gwneud trefniadau newydd. Bu’r ymfudwyr – unigolion, cyplau a theuluoedd o leoedd fel Aberpennar, Aberdâr, Rhosllanerchrugog, Ffestiniog yn ogystal â Lerpwl a Phenbedw – yn aros am fis tra oedd y Mimosa yn cael ei haddasu ar gyfer y daith.
O ran y fordaith ei hun, dechreuodd gyda thywydd stormus wrth adael Lerpwl, cafwyd gwyntoedd cryfion ar y ffordd a dyddiau eraill pan oedd y môr yn dawel a’r haul yn grasboeth. Bu farw tri o blant ar y llong a ganwyd dau, a chafwyd priodas hefyd. Roedd cyrddau gweddi yn cael eu cynnal yn ddyddiol.
Roedden nhw wedi cyrraedd Patagonia er gwaethaf popeth, a dau o arweinwyr y fenter, Lewis Jones ac Edwin Cynrig Roberts, yno i’w cyfarch. Mae Joseph Seth Jones, argraffydd i20 oed o Ddinbych oedd ar fwrdd y llong, yn nodi yn ei ddyddiadur bod Lewis Jones wedi dod atynt mewn cwch a’i fod wedi’i groesawu â llawenydd mawr. ‘Yr oedd ei adroddiad yn bodloni yn gyffredinol a thu hwnt i’n disgwyliadau o lawer.’ ysgrifennodd, ‘Dywedai mai trwy rwystrau anghyffredin yr oedd wedi llwyddo.’ Mae’r dyddiadur yn gofnod gwerthfawr o’r fordaith trwy lygaid un o’r teithwyr, ac mae ar gadw yn y Llyfrgell Genedlaethol.
Dyddiadur Joseph Seth Jones
Dechreuodd pennod newydd yn hanes y fenter gyda’r glanio ar dir Patagonia; byddai’n rhaid iddynt wynebu taith arall o tua 40 milltir i gyrraedd dyffryn yr afon Chupat (a ddaeth i’w adnabod wedyn fel Dyffryn Camwy), heb sôn am yr her fawr o wneud cartref newydd i’w hunain ar dir mor sych a diffaith. Bu adegau wedyn pan y bu bron iawn i’r fenter ddod i ben yn llwyr, ond, er syndod i lawer, mae’r iaith Gymraeg yn dal i gael ei siarad ym Mhatagonia heddiw.
O ran y nifer y Cymry a aeth yno (cyfanswm o tua 4,000 erbyn 1900), darn bach yn unig yw’r Wladfa yn holl hanes yr ymfudo o Gymru yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Aeth llawer mwy i’r Unol Daleithiau ac Awstralia, er enghraifft, a symudodd rhai o’r bobl hynny eto er mwyn ymuno â’r Wladfa. Ond mae’r swyn sy’n perthyn i Batagonia yn parhau hyd heddiw ac wedi rhoi amlygrwydd i’r bennod hon yn hanes y genedl. Mae’n deillio o’r darlun rhamantus o’r wlad a’i thirwedd, o ddewrder a dyfalbarhad yr ymfudwyr eu hunain, ac wrth gwrs o’r freuddwyd a ysgogodd y fenter: y dyhead i sefydlu gwladwriaeth annibynnol ble byddai’r iaith Gymraeg yn brif gyfrwng i bob agwedd o fywyd, gan gynnwys cyfraith, gwleidyddiaeth, addysg a masnach. Roedd uchelgais y fenter, yn ymarferol ac yn ideolegol, yn ddadleuol a rhyfeddol bryd hynny fel ag y mae heddiw.
Digwyddodd arwyddo cyntaf Cytundeb Versailles 100 mlynedd yn ôl i heddiw, yn yr ‘Hall of Mirrors’ yn Versailles, ger Paris. Er fod ymladd y Rhyfel Byd Cyntaf wedi dod i ben gydag arwyddo’r cadoediad ar 11 Tachwedd 1918, fe gymerodd 6 mis o drafodaethau yng Nghynhadledd Heddwch Paris i gytuno ar Gytundeb Versailles. Roedd y cytundeb yn amlinellu telerau’r heddwch rhwng yr Almaen a’r Pwerau Cynghreiriol.
Yn y fideo hwn, dysgwch fwy am y Gynhadledd Heddwch a’r trafodaethau a ffurfiodd Gytundeb Versailles, gyda’n harbenigwr, Rob Phillips, fydd yn eich tywys trwy’r dogfennau gwreiddiol sy’n taflu goleuni ar denysiynnau’r trafodaethau.
Roedd Prif Weinidog Prydain, David Lloyd George yn un o’r ‘Big Three’ a lywiodd Cytundeb Versailles, a gallwch ddysgu mwy amdano yn ein harddangosfa ddigidol, David Lloyd George.
Gallwch hefyd ddarllen llythyrau ei ysgrifennydd personol ar y pryd, Frances Stevenson, a ddanfonwyd o Baris at ei theulu. Maent yn cynnig cipolwg ar ddigwyddiadau’r Gynhadledd, ond hefyd i feddyliau David Lloyd George ei hun. Mae’n ysgrifennu fod y Prif Weinidog yn meddwl fod y Cytundeb yn ddogfen ofnadwy, ‘terrible document’, roedd ef wrth gwrs yn teimlo’n gryf na ddylid cosbi’r Almaen yn eithafol.
Mae’r cofnod hwn yn rhan o gyfres Stori Cymru sy’n edrych ar elfennau gwahanol o hanes Cymru, a sut mae’r Gymru fodern yn cofio ei hanes ac yn ei siapio. Tanysgrifiwch i’r blog ar y dde i osgoi colli unrhyw gofnodion.
Fe ddisgrifir Cymru yn aml fel gwlad y gân. Ond ym mha le dechreuodd ein traddodiad cerddorol, a sut y datblygodd?
Mae ein harddangosfa newydd – ‘Record: Gwerin, Protest a Phop’ yn archwilio traddodiad cerddorol Cymru ar hyd y canrifoedd; o’r crwth i’r Cyrff, drwy ddefnyddio amrywiol eitemau o’r Archif Gerddorol Gymreig a’r Archif Sgrin a Sain.
Dyma Nia Mai Daniel o’r Archif Gerddorol i esbonio ymhellach …
Gwreiddiau
Er bod Cymru’n cael ei hadnabod fel ‘Gwlad y Gân’, does gennym ni ddim cof arbennig o weithiau cerddorol cynnar. Traddodiad llafar yw’n traddodiad gwerin, gyda thelynorion a baledwyr yn teithio ar hyd a lled y wlad, yn difyrru’r werin mewn marchnadoedd a thafarndai, gan gadw’r alawon ar eu cof.
Erbyn y ddeunawfed ganrif cofnodwyd alawon ar bapur, ac aeth nifer o bobl amlwg ati i gasglu’r rhain yn ddiweddarach; dim ond trwy waith diflino unigolion fel Nansi Richards, J Lloyd Williams a Meredydd Evans yr achubwyd a gofalwyd am ein traddodiad gwerin.
Mae sefydlu Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru yn 1906 a’r adfywiad yn y traddodiad gwerin yn yr 1970au, pan bu i ganu gwerin gyd-fyw ochr yn ochr â chanu poblogaidd, hefyd wedi cyfrannu’n fawr at ddiogelu’r traddodiad.
Merêd
Roedd Meredydd Evans, neu Merêd, yn ffigwr hollbwysig yn natbylgiad cerddoriaeth yng Nghymru . Treuliodd ei fywyd yn cyfrannu at fywyd a diwylliant Cymru fel casglwr, hanesydd, cerddor, golygydd, cenedlaetholwr ac ymgyrchydd brwd dros yr iaith.
Casglodd Merêd a’i wraig Phyllis Kinney ganeuon a oedd wedi bod mewn perygl o ddiflannu, a chredai nad oedd modd i’r traddodiad dyfu ac addasu heb roi bywyd i’r caneuon hynny a ddarganfyddodd yn y llawysgrifau a’r sgorau hynafol.
Yn ogystal â’i waith fel casglwr, roedd Merêd hefyd yn berfformiwr talentog, a recordiodd ddetholiad pwysig o ganeuon i label Folkway Records yn Efrog Newydd yn 1954. Am ddegawd o 1963 ef oedd pennaeth adloniant ysgafn BBC Cymru, a gweithiodd yn ddiflino i greu rhaglenni adloniant ysgafn Cymreig hynod boblogaidd.
Chwyldro
“Mae’n hen bryd cael mwy o ganu eithafol yng Nghymru heddiw, mwy o sgrechfeydd a drwmiau gwyllt…” oedd geiriau un o aelodau’r grwp roc Cymraeg cyntaf, Y Blew, a ffurfiwyd yn 1967.
Roedd Cymru’r 60au a’r 70au yn wlad a welodd gyffro gwleidyddol yn ogystal â cherddorol. Daeth canu gwerin a phop ysgafn yn boblogaidd iawn, a sefydlwyd y label recordio Cymraeg cyntaf, Sain, ym 1969. Ond yr hyn a wthiodd cerddoriaeth bop Cymraeg yn ei blaen oedd y gân brotest. Yn lle cyfansoddi caneuon serch roedd artistiaid ifainc yn mynd a’u gitârs i’r dafarn a chanu caneuon dychanol a gwleidyddol.
Erbyn yr 1980au daeth to newydd o fandiau a labeli recordio i’r wyneb, rhai a oedd yn creu sŵn gwahanol iawn i’r pop a arferwyd ei glywed ar lwyfannau a thonfeddi radio’r wlad. Roedd bandiau fel Anhrefn, Datblygu, Llwybr Llaethog a’r Cyrff yn arbrofol ac yn chwyldroadol.
Gorwelion
Yn ystod yr 1990au roedd llawer o fandiau yn canu caneuon yn yr iaith Gymraeg yn ogystal â chynhyrchu cerddoriaeth yn Saesneg, fel Catatonia, Super Furry Animals a Gorky’s Zygotic Mynci. Cafodd eu cerddoriaeth ei glywed gan gynulleidfa ehangach, a arweiniodd at ddiddordeb cynyddol yn yr iaith Gymraeg a’r diwylliant Cymreig ar draws y byd.
Erbyn yr 1990au hwyr a dechrau’r unfed ganrif ar hugain, roedd yr iaith Gymraeg yn cael ei chyfleu trwy sawl arddull gwahanol, o hip hop, reggae a ska ac yn ôl i wreiddiau’r traddodiad gwerin.
Heddiw, mae’r sîn gerddoriaeth yng Nghymru yn fyw ac yn iach, gyda thoreth gyfoethog o artistiaid talentog yn ysgrifennu, recordio a pherfformio yn y Gymraeg a mwy nag erioed o labeli annibynnol yn gweithio i ryddhau recordiau Cymreig.
Blog i gyflwyno gwaith a chasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Yn sgil natur bersonol blogiau, polisi'r Llyfrgell yw cyhoeddi postiadau yn yr iaith wreiddiol yn unig. Cyhoeddir yr un faint o bostiadau yn y ddwy iaith, ond nid yr un blogiau ydynt. Am gyfieithiad bras gellir darllen y blog drwy ddefnyddio system gyfieithu megis Google Translate.
