Yn Nhachwedd 2020, dathlodd Planet: The Welsh Internationalist, y cylchgrawn gwleidyddol a diwylliannol Cymreig, hanner canrif ers cyhoeddi ei rifyn cyntaf. Sefydlwyd y cylchgrawn yn 1970 gan yr awdur, newyddiadurwr a’r ysgolhaig, Ned Thomas, ac y mae’n parhau hyd heddiw i gynnig fforwm bywiog, unigryw ar gyfer trafodaethau ar wleidyddiaeth a diwylliant Cymreig drwy’r Saesneg.
Cafodd y cylchgrawn ei gyhoeddi yn wreiddiol pob deufis o gartref Ned Thomas yn Llangeithio, cyn symud i Aberystwyth yn y pen draw. Fe’i sefydlwyd yn dilyn y penderfyniad i drosglwyddo ffwythiant The Arts Council of Great Britain in Wales i Gyngor Celfyddydau Cymru yn 1967 i ddarparu gwagle ar gyfer trafodaethau am Gymru yn y Saesneg. Roedd gwleidyddiaeth y cylchgrawn yn goleddfu tua’r chwith, ac y mae wedi darparu llwyfan i weithiau ar amrywiaeth eang o destunau megis annibynniaeth, ecoleg a newid hinsawdd, cymdeithaseg, lleiafrifoedd ac ieithoedd lleiafrifol, a llenyddiaeth Eingl-gymreig. Mae’r cylchgrawn wedi’i gyhoeddi yn rheolaidd ers 1970, ar wahân i seibiant dros dro rhwng 1979 ac 1985 pan gafodd ei ail-lansio. Erbyn hyn, mae 240 rhifyn wedi’i gyhoeddi o dan olygyddiaeth Ned Thomas, John Barnie, Helle Michelson, Jasmine Donahaye a’r golygydd presennol Emily Trehair.
Planet (rhifyn 1, 1970). Atgynhyrchwyd â chaniatad caredig gan Planet: The Welsh Internationalist.
Prev
Next
Cafodd archif Planet ei adneuo i’r Llyfrgell Genedlaethol gan Ned Thomas yn ystod yr 1970au, a chafodd ei droi’n rhodd yn 1991. Derbyniwyd rhoddion pellach yn 2010 a 2015, a phrynwyd casgliad o lythyrau John Tripp o’i gyfnod fel golygydd llenyddol yn 1988. Mae’r archif yn cynnwys copiau argraffu ar gyfer rhifynnau 1-36, gan gynnwys erthyglau teipysgrif, gwaith celf a phroflenni, ynghyd â sawl cyfres o ohebiaeth, gan gynnwys llythyrau gan nifer o lenorion Cymreig ac Eingl-gymreig, megis Dannie Abse, R. S. Thomas, Gwynfor Evans, Meic Stephens, Jan Morris a Kate Roberts, ymysg nifer helaeth o unigolion adnabyddus arall.
Os hoffech glywed mwy am Planet – sut mae’r cyhoeddiad wedi newid, beth sydd heb, a pham bod cylchgrawn â’r isdeitl ‘The Welsh Internationalist’ yn bwysicach ac yn fwy perthnasol heddiw nac erioed o’r blaen – ymunwch â Ned Thomas ac Emily Trehair mewn sgwrs â’r awdur Mike Parker yn nigwyddiad arlein nesaf y Llyfrgell ar ddydd Mawrth 8 Rhagfyr am 5:30pm.
Eleni rydym yn dathlu 400 mlwyddiant un o gerrig milltir cyhoeddi yn y Gymraeg, sef Beibl 1620. Yr argraffiad cyntaf o ran sylweddol o’r Ysgrythur yn yr iaith oedd Testament NewyddWilliam Salesbury, a gyhoeddwyd ym 1567. Dilynwyd hwn gan gyfieithiad William Morgan o’r Beibl cyfan ym 1588. Pam felly cyhoeddi fersiwn newydd mor fuan wedyn? Roedd sawl rheswm am hyn. Doedd William Morgan ddim yn gwbl fodlon gyda fersiwn 1588, a oedd yn cynnwys nifer o wallau argraffu. Hefyd, yn y cyfamser roedd Beibl Awdurdodedig y Brenin Iago wedi’i gyhoeddi yn Saesneg ym 1611. Cafodd y cyfieithiad Saesneg hwn ddylanwad sylweddol yng Nghymru, er nad oedd y cyfieithwyr yn gaeth iddo wrth baratoi Beibl Cymraeg 1620.
Mae Beibl 1620 yn cael ei nabod fel Beibl Richard Parry, Esgob Llanelwy, ond y dyn a oedd yn bennaf gyfrifol am y gwaith oedd Dr. John Davies, Rheithor Mallwyd, ac awdur nifer o lyfrau pwysig, gan gynnwys y gramadeg Cymraeg Antiquae linguae Britannicae … rudimenta a’r geiriadur Cymraeg-Lladin Dictionarium duplex. Cyn symud i Fallwyd roedd John Davies wedi byw yn yr un ty â William Morgan yn Llanelwy a chydweithio ag ef ar fersiwn ddiwygiedig o’r Testament Newydd.
Cerflun o John Davies, Mallwyd, un o gyfieithwyr y Beibl (Llywelyn2000, CC BY-SA 4.0 , drwy Wikimedia Commons)
Prev
Next
Mae Beibl 1620 yn diwygio iaith y fersiwn gynharach, gan ei gwneud yn fwy tebyg i’r ynganiad llafar. Mae hefyd yn cynnwys dros 2,000 o eiriau newydd. Er iddo gael ei gyhoeddi fel Beibl mawr ar gyfer y pulpud, cyhoeddwyd argraffiad llai ohono ddegawd yn ddiweddarach, sef “Beibl Bach” 1630, a oedd yn fforddadwy i bobl cyffredin ei brynu a’i ddarllen yn eu cartrefi. Fersiwn 1620 oedd y Beibl a ddefnyddiwyd gan bobl Cymru tan ail hanner yr ugeinfed ganrif a thu hwnt.
Oherwydd amgylchiadau’r flwyddyn hon nid oedd modd cynnal arddangosfa yn y Llyfrgell Genedlaethol yn 2020 i ddathlu’r 400 mlwyddiant, ond mae yna fwriad i’w chynnal yn 2021. Yn y cyfamser mae’r Llyfrgell wedi cynnal cyfres o ddarlithoedd arlein gan ysgolheigion blaenllaw i drafod gwahanol agweddau ar hanes y Beibl yng Nghymru.
Bob blwyddyn, mae’r Glymblaid Cadwedigaeth Ddigidol yn cynnal Diwrnod Cadwedigaeth Ddigidol y Byd gyda’r nod o dynnu sylw at y materion strategol, diwylliannol a thechnolegol cymhleth sy’n gysylltiedig â sicrhau mynediad parhaus at gynnwys digidol. Mae eleni wedi dwyn sylw yn benodol
at y ddibyniaeth fyd-eang ar wybodaeth ddigidol, seilwaith a chysylltedd ac mae’r thema eleni: Digidau: er Daioni, yn adlewyrchu effaith gadarnhaol cadw a darparu mynediad at gynnwys digidol dibynadwy. Mae’r thema hon yn cyd-fynd yn berffaith ag ymagweddau arloesol y Llyfrgell mewn cadwraeth draddodiadol, digido a chadwraeth ddigidol sy’n integreiddio i sicrhau bod Llawysgrif Boston o Gyfreithiau Hywel Dda yn hygyrch nawr ac yn y dyfodol.
Llawysgrif Boston
Prynwyd Llawysgrif Boston yn 2012 gan y Llyfrgell gyda chymorth Cronfa Dreftadaeth y Loteri, Cyfeillion y Llyfrgelloedd Cenedlaethol a Llywodraeth Cymru. Mae’r llawysgrif, a ysgrifennwyd yn Gymraeg, yn dyddio o tua 1350 ac mae’n cofnodi deddfau brodorol Cymru, y credwyd iddynt gael eu codeiddio gan Hywel Dda. Mae’n destun allweddol yn hanes cyfraith Cymru ac mae’n rhoi cyfle inni dreiddio i fywyd diwylliannol a hunaniaeth Cymru. Fe’i defnyddiwyd fel testun gwaith, gan gael ei anodi gan Farnwr yn Ne Cymru, a’i gariodd o gwmpas yn ei boced. Erbyn y 19eg ganrif, roedd y llawysgrif wedi cyrraedd America ac roedd yng ngofal Cymdeithas Hanesyddol Massachusetts yn Boston, ar ôl cael ei chludo yno gan ymfudwr mae’n debyg.
Datgelodd asesiad cadwraeth fod y llawysgrif yn fregus iawn, gyda llawer o rwygiadau a holltiadau, gan olygu na ellid ei thrafod heb y risg o ddifrod pellach. Penderfynwyd dad-rwymo’r gyfrol a digideiddio’r cynnwys, a fyddai’n galluogi ail-rwymo’r gwreiddiol, creu copïau ffacsimili a mynediad digidol.
Llif gwaith o un pen i’r llall
Mae llif gwaith cymhleth wedi’i ddatblygu i reoli’r broses ddigido, o ddethol i ddarparu mynediad a storio. Sicrhaodd ymarfer meincnodi fod y llawysgrif yn cael ei digido yn unol â’r safonau a’r fethodoleg a sefydlwyd ar gyfer digido deunyddiau llawysgrif. Nodwyd y protocolau ar gyfer sganio, gan gynnwys y wybodaeth hanfodol er mwyn cipio delwedd, sef , priodoli enw ffeil, proses trosi, a phenodi fformatau ffeiliau ar gyfer ffeiliau meistr a deilliadol.
Siart Llif gwaith Llawysgrifau
Prev
Next
Digido’r llawysgrif
Hwyluswyd y broses sganio trwy’r dadrwymo, gan alluogi cipio pob ffolio yn gyfan, heb yr angen i ddad-ystofi (de-warp). Cynorthwyodd hyn gyda’r broses o ymestyn ymylon allanol y memrwn yn ddigidol. Gellid sganio pob ffolio gwastad trwy ddefnyddio system sganio llinell, yn hytrach na’r dull arferol o ddefnyddio camera a chrud un siot . Trwy ddefnyddio’r dull hwn, gellid cipio’r delweddau ar eglurdeb uwch nag y byddai arferion gwaith normal yn ei ganiatáu ac roedd mwy o gysondeb o ran goleuo, a chywirdeb lliw gwell.
Cynhyrchodd y broses sganio ffeiliau meistr TIFF, gyda’r deilliadau JP2 yn cael eu cynhyrchu wrth amlyncu i Fedora, y System Rheoli Asedau Digidol. Cynhyrchwyd y ffeiliau METS, a oedd yn cynnwys metadata disgrifiadol a strwythurol wrth amlyncu. Storiwyd y prif ffeiliau TIFF yn yr Archif Ddigidol. Mae camau cadwraeth, gan gynnwys gwirio checksum , monitro sefydlogrwydd a chynllunio cadwraeth yn sicrhau bod y cynnwys digidol yn cael ei gadw.
Creu’r ffacsimiliau
Budd arall o’r broses dadrwymo a sganio oedd y cyfle i’r Llyfrgell ddangos ei thechnegau arloesol wrth greu ffacsimiliau, sydd bron yr un ffunud â’r rhai gwreiddiol. Cydiwyd copïau printiedig o’r dail wedi’u sganio, ar bapur archifol o ansawdd uchel, a’u pastio gefn wrth gefn i ffurfio ffolios a chydiadau. Sicrhaodd y fformat cefn wrth gefn hwn y byddai’r ffacsimili yr un trwch â’r llawysgrif wreiddiol. Arweiniodd y dechneg arloesol o efelychu memrwn trwy ymestyn y papur â llaw yn anwastad, tra bod y dail yn dal i fod yn llaith, at ymddangosiad crychiog dilys.
Rhwymwyd y ffacsimiliau yn yr un modd â’r gwreiddiol ac fe’u defnyddiwyd at ddibenion addysgu ac allgymorth, gan ganiatáu mynediad am gyfnod estynedig i’r llawysgrif, gan ddiogelu’r gwreiddiol.
Prev
Next
Allwch chi weld y gwahaniaeth!
Gellir gweld y llawysgrif ddigidol ar wefan y Llyfrgell. Mae’r delweddau’n cael eu gweini trwy faniffest IIIF, wedi’i gysylltu â’r ffeiliau deilliadol a gedwir yn Fedora, sy’n cyflenwi’r Gwyliwr Cyffredinol (Universal Viewer). Gellir newid y delweddau, gyda’r gallu i chwyddo rannau o’r llawysgrif, troi’r tudalennau a chael amrywiaeth o olygfeydd. Mae’r metadata disgrifiadol ar gael gyda’r delweddau er mwyn ddarparu gwybodaeth gyd-destunol.
Trwy ei dull integredig o warchod ac ymestyn mynediad i un o drysorau mwyaf arwyddocaol Cymru, mae’r Llyfrgell yn sicr wedi defnyddio ei digidau, yn ffigurol ac yn llythrennol, er lles ac i bawb.
Sally McInnes, Pennaeth Gofal Casgliadau a Chasgliadau Unigryw
Wrth bori casgliad print Llyfrgell Genedlaethol Cymru sydd wedi’i ddigido, yr oedd diddordeb gennyf i weld cofnod yn dwyn y teitl ‘Six Concertos for Keyboard’. Ar ôl agor y cofnod catalog, gwelais sawl delwedd o sgôr cerddorol gan ‘Jean Bach’, wedi’i ddyddio’n betrus 177[u].
Roedd yr enw ‘Bach’ yng nghyd-destun cyfansoddwr wedi dechrau canu clychau wrth i mi feddwl am bwysigrwydd posibl yr eitem. Fe wnaeth y cyflwyniad ar y dudalen rhwymo gadarnhau fy nhybiaeth bod hwn yn haeddu ymchwil bellach. Yn wir, cadarnhaodd chwiliad cyflym ar y We mai’r cyfansoddwr oedd Johann Christian Bach.
Teitl y gwaith llawn [sydd ar goll o’r sgôr yn y Llyfrgell] yw Six concerti pour le clavecin, deux violons & une violoncelle, oevre [sic] premier / composées par Jean Bach (Six concertos for harpsichord, two violins and violincello, first opus, composed by Jean Bach) a gyhoeddwyd gan Peter Welcker yn Llundain, 1763. Debyg bod y sgôr yn y Llyfrgell ond yn cynnwys y rhan ar gyfer yr harpsicord. Nid yw’r catalog ar hyn o bryd yn darparu unrhyw gliwiau o darddiad y gwaith.
Cafodd J.C. Bach, mab ieuengaf yr enwog Johann Sebastian Bach, ei eni yn Leipzig yn 1735. Derbyniodd ei addysg gerddorol o’i dad hyd nes ei farwolaeth yn 1750. Gwariodd J.C. Bach sawl blwyddyn yn Yr Eidal, yn cyfansoddi cerddoriaeth eglwysig yn bennaf, ac yn 1760 cafodd ei apwyntion yn organydd yn eglwys gadeiriol Milan. Yn 1762, symudodd i Lundain a bu’n ymwneud â’r byd cerddorol cyfoes. Diolch i’w enw da, cafodd ei apwyntio fel meistr cerdd i’r Frenhines Charlotte, sef gwraig ifanc Siôr III.
Y Frenhines Charlotte gan Thomas Gainsborough (engrafiad, casgliadau LlGC)
Prev
Next
Mae’n debyg bod Bach a’r Frenhines, a chafodd ei eni yn Yr Almaen ac oedd yn hoff iawn o gerddoriaeth, yn dod ymlaen yn dda. Yn ystod ei yrfa broffesiynol, dysgodd Bach ei phlant hefyd, gan gynnwys y brenhinoedd Siôr IV a William IV. Nid yw’n syndod felly iddo gyflwyno’i Opus I, y chwe concerto i’r harpsicord, i’w noddwraig brenhinol. Mae’r dynged raslon yn y Ffrangeg, sef iaith diplomyddiaeth a diwylliant. Mae’r geiriad yn gonfensiynol a gellid ei gyfieithu, yn fras, fel y ganlyn:
‘Gan fy mod wedi fy nerbyn yn raslon i roi fy ngwasanaeth i’ch Mawrhydi yn y grefft o ganu, yr wyf yn ei gwneud yn ddyletswydd arnaf i ymroi’n llwyr i’w hastudiaethau a’i difyrrwch. Yng ngoleuni hyn, yr wyf wedi mentro cynnig i’ch Mawrhydi’r ymgais wan hon. Mae’r gras a’r caredigrwydd y mae Eich Mawrhydi wedi dangos wrth wrando ar berfformiad y gerddoriaeth yma wedi f’annog i’w gyhoeddi; ac mae’r caniatâd graslon y mae Eich Mawrhydi wedi rhoi imi i’w hargraffu dan ei gofal gogoneddus yn fy sicrhau yr hoffai dderbyn y deyrnged hon o fy mrwdfrydedd â’r un caredigrwydd a chymwynasgarwch brenhinol sy’n dwyn edmygedd y deyrnas, llawenydd y llys, dedwyddwch ei gweision a’i deiliaid, ac hapusrwydd yr un sy’n cael yr anrhydedd o fod, gyda’r parch mwyaf, Madame Eich Mawrhydi, eich ufudd was, Jean Bach.’
Mae WorldCat yn rhestri sawl esiampl o’r un gwaith, gan gynnwys sgôr printiedig lawn yn Y Llyfrgell Brydeinig. Ni does sôn am y sgôr yn y Llyfrgell Genedlaethol, a hynny mwy na thebyg oherwydd nad oedd wedi’i hadnabod hyd yma. Er bod y gerddoriaeth yn adnabyddus, mae prinder cymharol y sgôr cynnar hwn yn ei gwneud hi’n haeddiannol o gael ei chynnwys.
Gallwch wrando ar sampl o’r gerddoriaeth ar wefan Presto Classical. Mae symudiad olaf Concerto Rhif 6 yn adlewyrchu perthynas Johann Christian Bach gyda’r teulu brenhinol, yn cynnwys amrywiaethau arbennig o dôn dra gyfarwydd.
Gellid chwilio am gerddoriaeth i’r allweddell gan gyfansoddwyr arall o’r deunawfed ganrif, megis Johann Christian Fischer, Johann Samuel Schroeter a Johann Anton Filtz, ymysg y gerddoriaeth sydd wedi’u digido yn y Llyfrgell Genedlaethol o dan y pennawd ‘Deunyddiau Print eraill sydd ar gael i’w gweld’.
Diolch i Heini Davies a Menna Morgan am eu cymorth gyda’r blog yma ac am ddiweddaru’r cofnodion catalog perthnasol.
Prosiect torfol newydd sy’n anelu at gofnodi treftadaeth adeiladau Cymru trwy gyfrwng ffotograffiaeth ac erthyglau Wikipedia.
Mae Llyfrgell Genedlaethol Cymru unwaith eto yn cydweithio gyda Menter Iaith Môn, ynghyd ag arian oddi wrth uned iaith Llywodraeth Cymru, i gyflwyno a chyhoeddi’r prosiect gyffrous newydd yma.
Mae gan Gymru miloedd o adeiladau cofrestredig, sy’n amrywio o’r cestyll ysblennydd a adeiladwyd gan y Tywysogion Cymreig i eglwysi, plastai a thai teras. Ar un adeg, roedd mwy o seddi yng nghapeli Cymru nag oedd o boblogaeth i eistedd arnynt ond bellach mae’r capeli hyn yn diflannu’n gyflym. Mae gennym hefyd fel gwlad, adeiladau modern sydd angen eu cofnodi, er enghraifft, ysbytai a chanolfannau iechyd, ysgolion, llyfrgelloedd a chyfleusterau chwaraeon.
Ar gyfer y prosiect yma, rydym yn gofyn i chi weld beth ydych chi’n meddwl sydd angen cael ei gofnodi’n ffotograffig. Os ydych yn cerdded y ci, rhedeg, seiclo neu’n mynd allan am dro ar ôl cinio dydd Sul blasus, jyst cydiwch yn eich ffôn neu gamera a chymerwch ambell ffotograff ar hyd y ffordd.
Bydd y delweddau hyn yn ffurfio rhan o gasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru a bydd mynediad cyhoeddus ac am ddim iddynt wedyn i gael eu hail-ddefnyddio ar Wikimedia Commons, fel eu bod yn medru gwella erthyglau Wikipedia. Mae Wikipedia yn llwyfan gwych inni gofnodi’n gymunedol a rhannu ein hanes lleol. Mae astudiaethau diweddar wedi dangos bod erthyglau Wikipedia safonol yn help sylweddol i hybu twristiaeth.
Nid ydym yn disgwyl ffotograffau proffesiynol eu safon, na lluniau sydd wedi eu steilio mewn arddull neu ffordd arbennig. Yr hyn sy’n bwysig yw delweddau sy’n cofnodi’n glir. Medrwch dynnu llun ar unrhyw beth, o gamera DSLR i ffôn symudol, felly mae pawb yn medru cyfrannu, o mamgu/nain a dadcu/taid i‘r wyrion.
Mae angen lluniau o tua 6000 o capeli
Bydd amrhywaith o adeiladau hanesyddol pwysig yn eich ar chi sydd cofnodi
Fel rhan o’r prosiect rydym yn bwriadu gweithio’n uniongyrchol (o bell) gydag ysgolion er mwyn annog disgyblion i dynnu ffotograff o’r adeiladau yn eu hardaloedd hwy ac yna byddwn yn eu hyfforddi ar sut i ddefnyddio’r delweddau hyn i wella safonau erthyglau Wikipedia.
Mae cyfrannu i’r prosiect yn rhwydd. Bydd map rhyngweithiol yn dangos I chi yr holl leoedd sydd angen eu cofnodi/tynnu ffotograff ohonynt yn eich ardal chi ac yna bydd ein tiwtorial fideo yn eich cyfarwyddo ar y camau syml ynghylch y broses llwytho’r ffotograffau. Felly, cewch i weld beth sydd angen cael ffotograff ohono yn eich ardal chi a chofnodwch heddiwi sicrhau bod eich delweddau yn cael eu cynnwys yn ein harchif ddigidol newydd.
Yn 1944 dechreuodd yr Eglwys yng Nghymru adneuo cofnodion pob esgobaeth yn y Llyfrgell Genedlaethol, er budd i’r genedl. Roedd hyn yn cynnwys y pedair esgobaeth hynafol, sef Bangor, Llandaf, Llanelwy a Thyddewi, a’r ddwy esgobaeth fodern, Mynwy, ac Abertawe ac Aberhonddu. Cafodd dogfennau, llawysgrifau, mapiau a darluniau eu hadneuo, ac mae’r Llyfrgell yn parhau i dderbyn adneuon rheolaidd hyd heddiw.
Eglwys Santes Fair, Ystrad Fflur (Hawlfraint: William Troughton)
Eglwys Santes Fair, Ystrad Fflur (Hawlfraint: William Troughton)
Prev
Next
Mae mwyafrif y cofnodion esgobaethol yn ymwneud â systemau gweinyddol a chyfreithiol yr Eglwys. Mae’r cofnodion yn adrodd hanes yr Eglwys a’r esgobaethau, adeiladau eglwysig, a gwaith yr esgobion, llysoedd, a’r clerigwyr. I’r rheiny sy’n ymddiddori yn hanes eglwysig neu hanes teulu neu leol, mae’ casgliad yn cynnwys ffynonellau gwybodaeth hollbwysig. Mae’r casgliad yn un sylweddol o ran maint – un o’r casgliadau mwyaf o gofnodion corfforaethol yn y Llyfrgell. Yn ffodus i ymchwilwyr, mae’r casgliad wedi’i drefnu’n dda, sy’n gwneud mynediad i’r deunydd yn weddol rwydd.
Os nad ydych wedi defnyddio’r casgliad o’r blaen a’ch bod yn ansicr o ble i ddechrau, efallai bydd yr awgrymiadau yma o gymorth:
1. Adnabod eich esgobaeth: Mae cofnodion pob esgobaeth wedi’u rhannu i gategorïau bras, megis Adysgrifau’r Esgob, Papurau’r Llys Consistori, Cofnodion y Cabidwl ayyb. Yn gyffredinol, gallwch ddisgwyl chwilio’r un mathau o gofnodion yng nghasgliad pob esgobaeth, er efallai bydd gwahaniaethau yn hyd y cofnodion a’u dyddiadau.
2. Porwch y prif ddisgrifiad ar gyfer yr esgobaeth: Bydd y prif dudalen catalog ar gyfer yr esgobaeth yn cynnwys pa gofnodion sydd ar gael – mae’r meysydd ‘Natur a Chynnwys’ a ‘System o Drefniant’ yn enwedig o ddefnyddiol. Bydd y prif dudalen hefyd yn dangos y categorïau o gofnodion sydd ar gael.
Tudalen sy'n dangos cynnwys sy'n ymwneud â chapeli anghydffurfiol yn Aberhonddu
Prev
Next
3. Chwilio cyflym: Mae nifer o deitlau’r cyfresi a’r cofnodion yn chwiliadwy drwy ddefnyddio allweddeiriau, felly rhowch dro ar chwilio am dermau penodol sy’n berthnasol i’ch ymchwil. Cofiwch drio sillafiadau gwahanol i wella eich canlyniadau chwilio. Fe welwch fod modd i chi wneud chwiliad cyflym o fewn casgliad penodol drwy ddefnyddio’r blwch chwilio ar ochr chwith y sgrin yng Nghatalog Archifau a Llawysgrifau’r Llyfrgell.
4. Adnoddau print: Os ydych yn ceisio chwilio gwybodaeth am aelod o’r glerigiaeth, man cychwyn da ar gyfer eich ymchwil yw Crockford’s Clerical Directory. Mae’n cynnwys manylion apwyntiadau clerigol ers 1858.
5. Llefydd annisgwyl: Er efallai nad yw’n ymddangos yn berthnasol ar yr olwg gyntaf, byddwch yn barod i dreulio peth amser yn archwilio rhannau arall o’r casgliad. Ni chafodd rhai dogfennau swyddogol eu rhoi mewn i’r categorïau cyffredinol. Er enghraifft, mae cyfres Amrywiol (Miscellaneous) yng Nghofnodion Esgobaethol Tyddewi yn cynnwys deunydd yn ymwneud â chapeli anghydffurfiol yn Aberhonddu.
Mis Hydref y llynedd bu’r Llyfrgell yn hynod falch o’i llwyddiant wrth ddiogelu gwaith eiconig ‘Salem’ o 1909 gan Sidney Curnow Vosper (1866-1942) ar gyfer y genedl. Mae’r gwaith mewn dyfrlliw yn darlunio’r olygfa o oedfa yng Nghapel Salem, Cefncymerau, Llanbedr ger Harlech, gyda’r cymeriad Siân Owen yn ei gwisg draddodiadol Gymreig yn dal llyfr emynau yn ganolog i’r llun. Ar hyd y degawdau daeth ‘Salem’ yn symbol eiconig o hunaniaeth Gymreig a’r traddodiad anghydffurfiol yng Nghymru.
Cartrefi Cymru a’r Cof Gwerinol
Creodd Vosper ddau fersiwn o ‘Salem’ yn ystod ei oes. Cafodd y cyntaf ei greu ym 1908, a’i arddangos yn Llundain lle fe’i prynwyd gan y diwydiannwr William Hesketh Lever a’i defnyddiodd er mwyn hyrwyddo gwerthiant ei gynnyrch ‘Sunlight Soap’. Yn sgil hyn daeth y ddelwedd yn un eiconig ar draws Prydain. Fel y nododd yr hanesydd celf Peter Lord yn ei lyfr ‘The Tradition’ yn 2016: ‘In the wake of a nationwide religious revival in 1904, the picture itself and its associated mythology entered Welsh homes and folk memory’. Un o’r rhesymau eraill hefyd dros lwyddiant y llun oedd na chynhyrchwyd ond ychydig iawn o ddelweddau Cymreig cyn y Rhyfel Byd fel printiau lliw rhad a deniadol. Ym 1937 prynodd Ifan ab Owen Edwards printiau o’r darlun er mwyn eu gwerthu yn adrannau’r Urdd. Atgynhyrchwyd y darlun hefyd ar gyfer ei ddefnydd yng nghalendr ‘Cymru Fydd’ ym 1950, 1956 a 1957. Fe fanteisiodd nifer o Gymry ar hyn drwy ei dorri allan o’r cylchgrawn a’u fframio ar gyfer eu cartrefi. Fe grëwyd yr ail fersiwn o ‘Salem’, a brynwyd gan y Llyfrgell Genedlaethol, sydd ond ychydig yn wahanol i’r gwreiddiol ar gyfer Frank Treharne James, cyfreithiwr o Ferthyr, a brawd-yng-nghyfraith yr artist yn 1909.
Cyferbyniadau
Fel y dywed Peter Lord mae yna wrthgyferbyniad cryf o fewn y llun rhwng symlrwydd yr adeilad, gostyngeiddrwydd yr oedfa a siôl chwaethus y prif gymeriad. Credai nifer eu bod yn medru gweld delwedd o’r diafol ym mhlyg siôl Siân Owen, a greodd dipyn o gynnwrf ynglŷn ag ystyr y llun. Tybier rhai bod y ddelwedd o’r diafol yn rhybudd i bobl yn erbyn pechod balchder, a bod Siân Owen yn euog o’r fath pechu drwy wisgo ei siôl Baisli gorau i fynychu’r gwasanaeth. Tybier hefyd fod Siân Owen yn cynrychioli’r ffigwr o’r ‘Fam’ yng Nghymru’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Adnabyddwyd Siân Owen yn lleol fel Siân Owen, Tŷ’n y Fawnog . Roedd hi dros 70 mlwydd oed pan grëwyd y paentiad, ac yn dorcalonnus rhai blynyddoedd wedi i Vosper beintio’r llun fe gollodd hi dau o’i wyrion yn y Rhyfel Byd Cyntaf. Rhoddai hyn ystyr hyd yn oed yn ddwysach i’w symbolaeth hi fel Mam Gymreig, wrth ystyried y miloedd o famau yng Nghymru a gollodd meibion ar faes y frwydr yn ystod y Rhyfeloedd Byd.
Cymeriadau lleol
Cymeriadau lleol a bortreadir yn y llun ac fe wnaethant eistedd ar gyfer yr artist o fewn y capel. Eithriad i hyn oedd y ddelw teiliwr a enwodd yn Leusa Jones a roddodd i eistedd yn y sêt blaen. Mae’n ddiddorol i nodi mai wyneb Siân Owen a benderfynodd ei roi ar gyfer wyneb Leusa Jones hefyd. Mae’n annhebygol fod yr het dal Gymreig yn boblogaidd yn 1908, ac felly fel dywed Tal Williams yn ei lyfr ar Salem yn 2010 nid oedd gan un o’r gwragedd a bortreadir o fewn y llun ei het ei hun. Benthyciwyd felly’r un het a wisgir gan Siân Owen, Laura Williams, Mary Rowlands a Leusa Jones y ddelw teiliwr, gan Elin Edwards, Tŷ’r Capel, nain y Parch. Evan Rowlands. Mrs Williams, gwraig Ficer Harlech, a roddodd fenthyg y siôl i Siân Owen. Rhoddodd yr artist bocs ‘Quaker Oats’ i Evan Lloyd y bachgen bach 6 mlwydd oed i’w ddal a eisteddai gyda’i fodryb Mary Rowlands. Ofnai Vosper y byddai’r bachgen bach yn dechrau troi tudalennau’r llyfr pe bai ganddo lyfr emynau iawn i’w ddal, fel yr hyn a’i portreadir ef yn dal yn y llun gorffenedig. Wiliam Siôn a Rhobet Williams, Cae’r Meddyg ydy enwau’r ddau ddyn o fewn yr olygfa.
Mynegiant o deyrngarwch at Gymru
Ysbrydolwyd yr artist dyfrlliw Vosper i greu gweithiau wedi eu selio ar ddiwylliant Llydaweg a Chymreig yn ystod ei oes, ond heb os ‘Salem’ yw ei waith mwyaf adnabyddus heddiw. Fel y nododd Peter Lord: ‘Yn y pen draw, mater o fynegi teyrngarwch a pherthyn i Gymru yw poblogeiddrwydd Salem’.
Morfudd Bevan Curadur Celf Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Rhan 2: Cofnodion a chymhorthion chwilio o fewn archif y Sesiwn Fawr
Y cofnodion mwyaf defnyddiol i ymchwilwyr yn archif y Sesiwn Fawr yw’r Rholiau Pledion (y dosbarth mwyaf), y Ffeiliau Carchar (y mwyaf diddorol) a’r Pledion, sy’n cynrychioli achosion sifil, achosion y Goron ac achosion ecwiti yn y drefn honno. Nid oes dim mynegeion go iawn, ond mae llawer o gofnodion y llys yn gyflenwol a gellir eu defnyddio fel cymhorthion chwilio. Nid yw’r rhain yn gynhwysfawr, ond dyma’r lle i gychwyn oni bai eich bod chi’n gwybod pryd y cafodd achos arbennig ei glywed. Yn Saesneg mae’r dogfennau o 1733 ymlaen, a hefyd yr achosion ecwiti, tystiolaethau troseddol a chofnodion y Werinlywodraeth, tra bod y rhan fwyaf o’r deunydd cyn 1733 yn Lladin.
Dyma beth allwch chi ddisgwyl ei ddarganfod yn y cofnodion a’r cymhorthion chwilio mewnol
Ochr Sifil
Mae Rholiau Pledion(Plea Rolls) yn cynnwys pledion yn bennaf mewn achosion a gyrhaeddodd prawf, gan gofnodi enwau a phledion pob plaid, galwedigaethau a mannau preswyl diffynyddion, a manylion pwnc y ddadl ac unrhyw ymgais blaenorol i ddod â’r achos o flaen llys (gan nodi dyfarniadau’r llys ac enwau rheithwyr). Maen nhw hefyd yn cynnwys adferiadau (ymddiriedolathau eiddo a wnaethpwyd fel arfer ar gyfer cytundebau priodas neu dadentaeliadau), achau herio (a dynnwyd gan achwynyddion i brofi perthynas teuluol â swyddogion y Goron fel na allai diffynyddion herio panelu rheithgorau), rhestrau o dwrneiod, gwysion a gwritiau proses eraill (yn aml yn nodi rheithfarnau ac iawndaliadau a wobrwywyd).
Cymhorthion Chwilio
Mae Rhestri Cynnwys (Docket Rolls and Books) a Llyfrau Praecipe(Praecipe Books ar gyfer cylchdaith Caerfyrddin) yn cofnodi manylion pob achos a gyflwynwyd, yn cynnwys mathau o achosion, enwau’r pleidiau, yr eiddo dan sylw ac enwau’r twrneiod. Fe’u trefnir naill ai fesul enw twrnai’r achwynydd neu yn ôl pa mor bell yr oedd pob achos wedi mynd.
Mae Ffeiliau’r Protonotari (Prothonotary’s Files)yn cynnwys pledion achwynyddion a diffynyddion, copïau o ddogfennau cynorthwyol, siedylau o gostau, ac erfyniadau i aswyno unigolion rhag wasanaethu ar reithgorau. Y cynnwys mwyaf defnyddiol yw achau herio (gweler uchod) ac achosion athrod (y clywid y rhan fwyaf ohonynt gan lysoedd eglwysig).
Mae Rhestri Cynnwys Cytgordau ac Adferiadau (Docket Books of FinesandRecoveries),Rhestri Cynnwys Pledion a Chytgordau (Docket Books of Pleas and Fines ar gyfer cylchdaith Aberhonddu) a Rholiau Coffa Adferiadau(Remembrance Rolls of Recoveries ar gyfer cylchdaith Caerfyrddin) yn cynnwys cytgordau terfynol a phledion mewn adferiadau cyffredin, y ddau ohonynt yn achosion cydgynllwyniol ffug. Yn aml, mae’r cofnodion yma yn fwy niferus mewn archifau ystadau, sydd hefyd yn cynnwys gweithredoedd sy’n datgelu gwir ddiben y gweithrediadau.
Mae Llyfrau Rheolau (Rule Books) a Llyfrau Gorchmynion(Order Books) yn cynnwys dyfarniadau a chyfarwyddiadau yn ymwneud â sut y dylai achosion fynd yn eu blaenau. Yn aml, maen nhw wedi cael eu talfyrru yn llym.
Mae Llyfrau Gohiriadau (Imparlance Books) yn cofnodi achosion a drosglwyddwyd i’r sesiwn nesaf.
Erfyniad Jane Humphreys, 1702, o ffeiliau carchar Sir Drefaldwyn, yn datgan ei bod hi a’i gŵr wedi cael eu carcharu gan ‘riotous p[er]sons’ a fynasant eu bod nhw’n diarddel eu priodas (Sesiwn Fawr 4 168/2)
Prev
Next
Ochr y Goron
Mae Ffeiliau Carchar (Gaol Files) yn cynnwys cofnodion yn ymwneud ag achosion troseddol, sef:
Calendrau o garcharorion yn aros i sefyll eu prawf, yn cynnwys enwau, troseddau honedig, galwedigaethau, mannau preswyl, mechniwyr, pwy a gyflwynodd carcharorion i’r carchar, carcharorion yn pledio eu boliau, a rhai rheithfarnau a dedfrydau. Mae calendrau diweddarach hefyd yn enwi’r sawl a ddyfarnwyd yn euog. Mae calendrau wedi cael eu talfyrru yn llym, ac yn aml wedi cael eu treulio.
Rhestrau o swyddogion y llys a rheithwyr y rheithgorau gwahanol a alwyd i fynychu’r llys (yn cynnwys y sawl a esgusodwyd, neu a wrthwynebwyd neu a ddirwywyd am beidio mynychu), gydag enwau diffynyddion a brasluniau o achosion.
Cyhuddiadau yn cofnodi troseddau honedig, ymhle a phryd y digwyddon nhw, enwau a galwedigaethau a mannau preswyl diffynyddion, pryd y cawsant eu dal, enwau achwynyddion a dioddefwyr eraill, a drwgdybiedigion yn derbyn braint clerigwyr. Yn aml, cafodd manylion nad oeddynt yn allweddol i lwyddiant neu fethiant prawf eu hasio neu eu cofnodi yn amhenodol neu yn anghywir, a newidwyd cyhuddiadau yn rheolaidd oherwydd bargeinio pledion neu’r awydd i osgoi’r gosb eithaf. Cofnodir pledion diffynyddion yn aml, a rheithfarnau a dedfrydau hefyd.
Biliau yn dynodi a oedd rheithgorau yn ystyried bod achos i’w ateb.
Ymrwymiadau i sicrhau presenoldeb erlynwyr, diffynyddion a thystion yn y llys, gydag enwau, cyfeiriadau a dyddiadau troseddau. Yr oedd gweithredu’r ymrwymiadau yn dibynnu ar gywirdeb y wybodaeth hon.
Erfyniadau, fel arfer ar ffurf cwynion diffynyddion am sut yr oedd achosion yn cael eu trafod.
Deponiadau a chroesholiadau tystion a dioddefwyr a gymerwyd cyn mynd i brawf, fel arfer yn Saesneg (yn aml wedi eu trosi o’r Gymraeg) ac weithiau yn Gymraeg, yn cynnwys gwybodaeth fanwl am bob agwedd o fywyd bob dydd. Mae’r rhain yn ffynhonnell eithriadol o werthfawr, mwy felly oherwydd na chofnodid tystiolaeth a roddid ar lafar yn y llys, ond dinistriwyd y rhan fwyaf ohonynt oherwydd nad cofnodion swyddogol y llys oeddent.
Siedylau o garcharorion, gyda chrynodebau o achosion i gynorthwyo rheithwyr.
Cyflwyniadau gan gwnstablau a’r Rheithgor Mawr o droseddau y tybiwyd eu bod wedi cael eu cyflawni. Yr oedd y rhain yn aml yn cynnwys esgeuluso cynnal ffyrdd.
Gwritiau i sicrhau presenoldeb y cyhuddiedig, yn ymestyn o’r ŵys wreiddiol hyd at atafaeliad a herwriaeth. Dibynnodd y math o writ a ddefnyddiwyd ar y drosedd a faint o writiau a gyhoeddwyd o’r blaen.
Biliau o gostau, yn dangos (ymhlith pethau eraill) sut y dalwyd drwgdybiedigion a sut y defnyddid cyfieithwyr yn y llys.
Gwritiau yn trosglwyddo achosion o’r Sesiwn Chwarter i’r Sesiwn Fawr, gan nodi gwybodaeth fras am yr achosion.
Cwestau’r Crwner ynghylch materion megis marwolaethau annisgwyl neu trwy drais, trysorau cudd a llongddrylliadau. Canolbwynt y cwest oedd penderfynu a oedd trosedd wedi cael ei chyflawni yn hytrach na chadarnhau’r ffeithiau yn llawn.
Cymhorthion Chwilio
Mae Llyfrau’r Goron (Crown Books – dim ond ar gyfer Sir Fflint 1564-1666) a Llyfrau Duon(Black Books – dim ond ar gyfer cylchdaith Aberhonddu 1726-1830) yn cynnwys enwau carcharorion, manylion troseddau a phledion, a rheithfarnau a dedfrydau. Ni chynhwysir pob achos. Mae Llyfrau’r Goron hefyd yn darparu gwybodaeth am lawer o’r cofnodion eraill a geir yn y Ffeiliau Carchar.
Mae Rholiau Calendr (Calendar Rolls)yn darparu mynegeion i galendrau cynnar Sir Faesyfed, Sir Forgannwg, Sir Aberteifi a Sir Benfro.
Mae Llyfrau Gorchmynion (Order Books),Llyfrau Rheolau(Rule Books) a Llyfrau Cofnodion(Minute Books)yn perthyn yn bennaf i achosion sifil, ond rheithfarnau a dedfrydau troseddol yw eu cynnwys mwyaf defnyddiol. Mae’r cofnodion yn fylchog ac wedi cael eu talfyrru yn llym. Mae gan Lyfrau Gohiriadau(Imparlance Books)wybodaeth debyg am gylchdaith Aberhonddu.
Ochr Ecwiti
Mae PLEDION (PLEADINGS) yn cynnwys datganiadau ac atebion gan achwynyddion a diffynyddion, gyda deponiadau tystion. Mae’r cofnodion memrwn a’r rhai papur ar wahân, felly gall manylion am un achos ymddangos mewn mwy nag un lle.
Cymhorthion Chwilio
Mae Llyfrau Bil (Bill Books) yn cofnodi pryd y derbynwyd pob achwyniad yn wreiddiol.
Mae Llyfrau Dyfarniadau (Decree Books) yn cynnwys manylion achosion, crynodebau o bledion, a dyfarniadau’r llys.
Mae Llyfrau Gorchmynion (Order Books) yn cynnwys gorchmynion y llys, yn cynnwys dyfarniadau.
Gobeithiwn y bydd yr adroddiad cryno hwn yn cynorthwyo ac ysbrydoli ymchwilwyr.
Mae cofnodion Llys y Sesiwn Fawr yn adnodd eithriadol o werthfawr ar gyfer hanes cymdeithasol, economaidd a chyfreithiol Cymru o 1542 hyd 1830, a maen nhw’n llawnach na chofnodion cyffelyb yn Lloegr. Maen nhw wedi cael eu tanddefnyddio gan ymchwilwyr, er eu bod nhw’n un o archifau pwysicaf y Llyfrgell. Mae hyn yn rhannol oherwydd bod defnyddio cofnodion llys yn gallu bod yn anodd, ond bydd y blog hwn yn ceisio rhoi cymorth i ddarllenwyr i ddarganfod eu ffordd i mewn i’r cofnodion. Ceir brasolwg yn Rhan 1 ar waith y Sesiwn Fawr a’r cymhorthion chwilio eilaidd sydd ar gael, a bydd Rhan 2 yn edrych yn fanylach ar y cofnodion llys eu hunain, beth sydd ynddyn nhw, a sut y gallen nhw eich helpu chi i chwilio’r archif.
Y llys a’i waith
Sefydlwyd Llys y Sesiwn Fawr yng Nghymru ym 1542 fel rhan o’r ‘Deddfau Uno’, a estynnodd cyfraith gyffredin Lloegr i Gymru gyfan am y tro cyntaf. Rhoddwyd hawl i’r llys newydd glywed yr achosion mwyaf difrifol, a trefnwyd deuddeg o’r llysoedd sirol yng Nghymru yn bedair cylchdaith o dair sir yr un, sef Caer (Sir Ddinbych, Sir Fflint a Sir Drefaldwyn), Gogledd Cymru (Sir Fôn, Sir Gaernarfon a Sir Feirionnydd), Aberhonddu (Sir Frycheiniog, Sir Forgannwg a Sir Faesyfed) a Chaerfyrddin (Sir Aberteifi, Sir Gaerfyrddin a Sir Benfro). Byddai barnwyr crwydrol yn ymweld â phob cylchdaith dwywaith bob blwyddyn, gan eistedd mewn sesiynau chwech diwrnod yn y gwanwyn ac yn hwyr yn yr haf, er mwyn clywed achosion sifil, achosion y Goron, ac achosion ecwiti.
Achosion sifil oedd y rhai rhwng ddeiliaid lle nad oedd buddiant gan y Goron. Rhain oedd asgwrn cefn gwaith y llys, yn ymwneud yn bennaf ag anghydfodau ynghylch eiddo (yn cynnwys eiddo tiriog, nwyddau a chelfi) a dyledion, yn ogystâl â,thorri cytundebau, athrodion, tresbasiadau, talu dirwyon, adferiadau cyffredin, rhai iawndaliadau yn deillio o ymosodiadau corfforol, a materion eraill. Gellir cymharu gallu’r Sesiwn Fawr mewn achosion sifil ag eiddo’r Llys Pledion Cyffredin yn San Steffan.
Achosion y Goron oedd y rhai a gyffyrddai â buddiannau’r Goron. Achosion troseddol oedd y rhan fwyaf ohonynt, a mae’r cofnodion yn arbennig o gyfoethog. Mae’r achosion yn cynnwys ffeloniaethau (troseddau dihenydd) – llofruddiaeth, dynladdiad, bradwriaeth, llosgi bwriadol, trais rhywiol, lladrata, lladrad o nwyddau yn werth mwy nag un swllt (lladrad mawr), dewiniaeth a throseddau difrifol eraill – a chamymddygiadau megis tresbasu, terfysga, codi cynnwrf, ymgynnull yn anghyfreithlon, mynediadau, dadfeddiannu, cribddail, dirmyg, reciwsantiaeth, a lladrad o nwyddau yn werth llai nag un swllt (mân-ladrad), y gellid eu cosbi trwy ddirwy, carchar, chwipio, y stociau neu anafu. Ymgymerwyd â rhai materion anhroseddol hefyd, yn cynnwys cynnal y ffordd fawr a chwestau’r Crwner, er nad oedd rhain i gyd yn perthyn i fusnes y llys yn swyddogol. Gellir cymharu gallu’r Sesiwn Fawr mewn achosion y Goron ag eiddo brawdlysoedd Lloegr a llys Mainc y Brenin/Frenhines yn San Steffan.
Achosion ecwiti oedd y rhai na ellid eu hateb gan lys y gyfraith gyffredin, naill ai oherwydd nad oedd y gyfraith gyffredin yn adnabod y fater wrth law (megis buddiannau ecwitïol mewn tir), neu oherwydd nad oedd gan y llys awdurdodaeth (mewn anghydfodau a godai ar y môr, er enghraifft), neu oherwydd nad oedd cynsail ar gael. Dilynid egwyddorion ecwiti a chydwybod, felly, yn hytrach na’r rheolau caeth arferol. Dyma oedd gwaith lleiaf pwysig y Sesiwn Fawr, ond mae’r cofnodion yn werthfawr i achyddion oherwydd bod y rhan fwyaf o achosion ecwiti yn ymwneud â materion o ymddiried a chytundeb, megis cytundebau priodas, cytundebau ar lafar, ewyllysiau, morgeisi ac ymddiriedolaethau, y codai llawer ohonynt o drefniadau teuluol. Gellir cymharu gallu’r Sesiwn Fawr mewn achosion ecwiti ag eiddo’r Canghellys yn San Steffan; ymddengys mai dyma oedd y drefn trwy gydol bodolaeth y llys, er na soniwyd am ecwiti yn benodol yn statud 1542.
Parhaodd y trefniadau hyn nes i’r llys gael ei ddiddymu ym 1830, a fe’u hadlewyrchir yn y cofnodion a strwythur catalog y Llyfrgell. Dosbarthwyd Sir Fynwy i gylch brawdlysoedd Rhydychen, a mae ei chofnodion hi yn yr Archifdy Gwladol.
Clywid achosion llai yn Llysoedd Chwarter y siroedd, a hefyd mewn llysoedd maenorol, yn ogystâl â’r Sesiwn Fach o’r ddeunawfed ganrif ymlaen. Nid oedd gan y Sesiwn Fawr fonopoli dros yr achosion mwy difrifol, ychwaith. Bu raid iddi fyw ar y cyd gyda nifer o lysoedd eraill ag awdurdodaethau tebyg, yn enwedig llys Cyngor Cymru a’r Gororau (llys uchelfraint a eisteddai yn Llwydlo tan 1689), yn ogystâl â llysoedd eglwysig, llys Mainc y Brenin, y Canghellys, brawdlysoedd Lloegr, ac eraill; ni ddaeth y rhan fwyaf o achosion ecwiti yng Nghymru erioed o flaen y Sesiwn Fawr, er enghraifft. Dros amser, sefydlwyd cynseiliau bod mwy o achosion yn gallu cael eu clywed mewn llysoedd yn Lloegr, ac yn raddol fe danseiliwyd y Sesiwn Fawr. Beirniedid gymhlethdodau, anghysonderau a chyfyngiadau’r llys yn eang, yn ogystâl â safon ei farnwyr. Y tyb ym 1830 oedd bod y llys yn ddarfodedig ac yn ddianghenraid, er iddo gael ei ystyried gan lawer yn sefydliad cenedlaethol Cymreig.
Siaced lwch arweinlyfr Glyn Parry, yn dangos darn o hysbysiad printiedig yn cynnig gwobr am wybodaeth yn ymwneud â chaseg a ladratwyd ym Mhontypwl, 1795 (LlGC Kemeys-Tynte Papers G17 f.3)
Prev
Next
Dechrau ymchwil yng nghofnodion y Sesiwn Fawr – cymhorthion chwilio eilaidd
Hefyd, mae Murray Chapman wedi calendro a mynegeio Ffeiliau Carchar cynnar Sir Drefaldwyn, gan ddarparu ffordd lawer rhwyddach i mewn i’r cofnodion hyn ar gyfer ymchwilwyr. Cyhoeddwyd wyth gyfrol gan y Llyfrgell hyd yn hyn, yn cwmpasu’r cyfnodau 1541-1613 a 1650-1660.
Os ydy darllenwyr am ddarganfod mwy, bydd angen iddynt wneud eu chwiliadau eu hunain. Mae’r Llyfrgell wedi cynhyrchu nifer o gymhorthion chwilio i gynorthwyo gyda hyn, yn cynnwys:
catalog llawn a rhwydd i’w bori arlein o gofnodion y Sesiwn Fawr
Arweinlyfr Glyn Parry, A guide to the records of Great Sessions in Wales, sef y gwaith mwya gynhwysfawr dan un clawr am gofnodion, gweithdrefnau a datblygiad y llys; mae e hefyd yn cynnwys nodiadau llyfryddol helaeth
Taflen i ddarllenwyr, ‘Cofnodion Llys y Sesiwn Fawr’, ar gael yn yr Ystafell Ddarllen
Bydd Rhan 2 o’r blog hwn yn edrych ar sut y gall y cofnodion llys eu hunain fod yn gymorth i’ch hymchwil.
Er bod llawer o Etholiadau Cyffredinol wedi cael eu galw’n ‘hanesyddol’, ychydig all ddod yn agos at yr etholiad a gynhaliwyd ar 5 Gorffennaf 1945.
Roedd y DU wedi cael ei reoli gan lywodraeth glymblaid ers 1940 ond yn dilyn ildiad yr Almaen, tynnodd y Blaid Lafur yn ôl o’r glymblaid, gan orfodi etholiad tra bod y rhyfel yn dal yn mynd ymlaen yn y dwyrain pell. Roedd trefnu i aelodau’r lluoedd arfod bleidleisio yn dipyn o gamp ac o ganlyniad nid oedd modd datgan y canlyniadau tan 26 Gorffennaf. Pan ddaeth y canlyniad, roedd yn dipyn o sioc.
Fel y Prif Weinidog a oedd wedi arwain Prydain drwy’r rhyfel, roedd disgwyl i Winston Churchill ennill ond, yn lle hynny, roedd y canlyniad yn fuddugoliaeth sylweddol i’r Blaid Lafur gyda 47.7% o’r bleidlais a 393 sedd. Roedd yn fandad aruthrol ac wedi galluogi’r llywodraeth newydd, dan arweiniad Clement Attlee, i gychwyn ar chwildroad gan gynnwys sefydlu’r Gwasanaeth Iechyd Gwladol, gwladwriaeth les gynhwysfawr, cymorth cyfreithiol, diwygiadau addysg a gwladoli diwydiannau allweddol gan gynnwys glo, dur, rheilffyrdd, a chludiant llongau a ffyrdd. Dechreuodd y broses ddadwaddoli yn araf gyda rhaniad India a rhoddwyd lefel ddatganoli i Gymru trwy sefydlu Cyngor Cymru a Sir Fynwy.
Pamffled etholiad Plaid Lafur Sir Aberteifi, 1945 (Parliamentary Election addresses and leaflets 1941-1949, LLGC)
Prev
Next
Oherwydd cryfder y mudiad llafur yng Nghymru, roedd llawer o ddynion a menywod o Gymru wrth galon y llywodraeth newydd, ac mae llawer o archifau sy’n taflu goleuni ar ddrama a dadleuon y cyfnod yn rhan o’r Archif Wleidyddol Gymreig yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Gweinidogion
Roedd Aneurin Bevan yn Weinidog Iechyd a Thai. Er bod cytundeb trawsbleidiol ar ddarparu gofal iechyd, Bevan creodd y model o wasanaeth a reolir yn ‘genedlaethol’ ac a ariennir yn ganolog. Tra bod llawer o bapurau Bevan yn cael eu dal gan y Brifysgol Agored ac Amgueddfa Hanes y Bobl, mae papurau asiant Bevan, y Cynghorydd Ron Evans, yn cynnwys llawer iawn o ddeunydd diddorol.
Aneurin Bevan yng Nhorwen, 3 Hydref 192 (Casgliad Geoff Charles, LLGC)
Jim Griffiths yn agor gorsaf niwclear Trawsfynydd, 18 Hydref 1968 (Casgliad Geoff Charles, LLGC)
Prev
Next
Roedd Jim Griffiths yn Weinidog Yswiriant Gwladol, darn allweddol arall yn rhaglen ddiwygio’r llywodraeth. Yn ogystal â diwygio’r systemau diweithdra a phensiynau cyflwynodd Griffiths lwfans teulu a diwygiadau sylweddol i system iawndal anafiadau diwydiannol.
Roedd David Rees-Williams a gafodd ei ddyrchafu yn ddiweddarach yn Arglwydd Ogmore, yn dal i wasanaethu yn y fyddin pan drechodd yr Aelod Seneddol Ceidwadol yn Ne Croydon. Fe’i penodwyd yn Weinidog yn Swyddfa’r Trefedigaethau a theithiodd yn eang, gan gynghori ar ddiwygiadau a arweiniodd at fwy o hunan-lywodraeth ac annibyniaeth i wledydd yn ne Asia.
Mae’r Llyfrgell hefyd yn cadw papurau nifer o ASau a oedd yn rhan o grŵp Llafur 1945-50 yn y Senedd. Etholwyd Elwyn Jones yn AS dros Plaistow ym 1945 a gweithredodd fel Is-Gwnsler Prydeinig yn ystod Treialon Nuremberg, a bu’n arwain yr erlyniad yn erbyn Marshal Erich von Manstein ym 1948. Gwasanaethodd yn ddiweddarach fel Twrnai Cyffredinol Cymru a Lloegr ac Arglwydd Ganghellor Lloegr a Cymru.
Etholwyd George Thomas hefyd yn ystod tirlithriad etholiadol 1945 dros Orllewin Caerdydd. Yn ddiweddarach daeth yn Ysgrifennydd Gwladol Cymru a Llefarydd Tŷ’r Cyffredin cyn cael ei ddyrchafu yn Arglwydd Tonypandy
Cynrychiolodd Tudor Watkins etholaeth wledig Aberhonddu a Sir Faesyfed rhwng 1945 a 1970 ac yn ystod y 1950au roedd yn gefnogwr cryf i Ymgyrch Senedd Cymru.
Roedd Goronwy Roberts yn un arall a enillodd ei sedd, Sir Gaernarfon, ym 1945. Roedd hefyd yn gefnogwr cryf i Ymgyrch Senedd Cymru ac yn ddiweddarach gwasanaethodd fel Gweinidog Gwladol yn Swyddfa Cymru ac yn nifer o rolau gweinidogol eraill.
Pamffled etholiad Tudor Watkins, Rhanbarth Seneddol Aberhonddu a Maesyfed, 1945 (Parliamentary Election addresses and leaflets 1941-1949, LLGC)
Pamffled etholiad Goronwy O. Roberts, 1945 (Parliamentary Election addresses and leaflets 1941-1949, LLGC)
Prev
Next
Ni etholwyd D Emlyn Thomas yn 1945 ond mewn isetholiad yn Etholaeth Aberdâr ym 1946. Yn ei araith gyntaf, siaradodd am iawndal i lowyr a anafwyd; pwnc y byddai rhaglen nawdd cymdeithasol y llywodraeth yn mynd i’r afael ag ef.
W. H. Mainwaring oedd AS Dwyrain Rhondda, ac yn wahanol i lawer o ASau Llafur yn etholiad 1945, dimond ennill o drwch blewin wnaeth oherwydd her gref gan y Comiwnyddion
Robert Richards oedd AS Wrecsam; yn ystod yr Ail Ryfel Byd roedd yn Bennaeth y Gwasanaeth Amddiffyn Sifil yng Ngogledd Cymru ac ym 1946, arweiniodd ddirprwyaeth seneddol i India.
Mewn ymateb i alwadau am sefydlu Ysgrifennydd Gwladol i Gymru sefydlodd llywodraeth Attlee bwyllgor ymgynghorol i Gymru. Ei gadeirydd cyntaf oedd swyddog undeb llafur Huw T Edwards, a ddaeth yn adnabyddus fel ‘Prif Weinidog answyddogol Cymru’ ac a roddodd gasgliad sylweddol o bapurau i’r Llyfrgell. Mae cofnodion swyddogol y cyngor hefyd yn cael eu cadw gan y Llyfrgell, ac maent yn cynnwys dogfennau sy’n ymwneud â’r penderfyniad i ddynodi Caerdydd fel Prifddinas Cymru ym 1955
Roedd Gordon MacDonald wedi bod yn AS Llafur dros Ince ond ymddiswyddodd ym 1942 i ddod yn Rheolwr Tanwydd a Phwer ar gyfer Swydd Gaerhirfryn, Swydd Gaer a Gogledd Cymru. Fodd bynnag, roedd ganddo rôl allweddol yn y llywodraeth o 1946, ond nid yn y DU. Fe’i penodwyd gan Atlee yn Llywodraethwr Newfoundland, a oedd ar y pryd yn wlad yn yr Ymerodraeth Brydeinig o dan fath o reol uniongyrchol. Roedd e’n gyfrifol am oruchwylio’r broses o gydffederasiwn â Chanada cyn dychwelyd i’r DU, gan gael ei ddyrchafu yn Arglwydd MacDonald o Gwaenysgor a gwasanaethu fel Tâl-feistr Cyffredinol. Mae’r papurau wrthi’n cael eu catalogio.
Deunydd Eraill
Mae casgliad y Llyfrgell o Cartwnau Illingworth yn cynnwys llawer yn ymwneud ag Etholiad Cyffredinol 1945 a Llywodraeth Lafur 1945-50, a rhai o ddaliadau effemera etholiadau’r Llyfrgell wedi’u digideiddio’n ddiweddar. Gellid pori anerchiadau Llafur, Y Ceidwadwyr, Y Rhyddfrydwyr, Plaid Cymru ac Ymgeiswyr Annibynnol ar ein gwefan.
Blog i gyflwyno gwaith a chasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Yn sgil natur bersonol blogiau, polisi'r Llyfrgell yw cyhoeddi postiadau yn yr iaith wreiddiol yn unig. Cyhoeddir yr un faint o bostiadau yn y ddwy iaith, ond nid yr un blogiau ydynt. Am gyfieithiad bras gellir darllen y blog drwy ddefnyddio system gyfieithu megis Google Translate.
![Erfyniad Jane Humphreys, 1702, o ffeiliau carchar Sir Drefaldwyn, yn datgan ei bod hi a’i gŵr wedi cael eu carcharu gan ‘riotous p[er]sons’ a fynasant eu bod nhw’n diarddel eu priodas (Sesiwn Fawr 4 168/2)](https://blog.llyfrgell.cymru/wp-content/uploads//2020/07/Petition-of-Jane-Humphreys-2-2.jpg "Erfyniad Jane Humphreys, 1702, o ffeiliau carchar Sir Drefaldwyn, yn datgan ei bod hi a’i gŵr wedi cael eu carcharu gan ‘riotous p[er]sons’ a fynasant eu bod nhw’n diarddel eu priodas (Sesiwn Fawr 4 168/2)")
