Roedd cydsyniad y Frenhines i Fesur Diogelwch Tân Domestig (Cymru) 2011 yn ddigwyddiad hanesyddol. Roedd Cynulliad Cenedlaethol Cymru wedi cael yr hawl i ddeddfu mewn meysydd penodol ac o dan amgylchiadau penodol dan Ddeddf Lywodraeth Cymru 2006, ac roedd nifer o fesurau’r llywodraeth wedi pasio ar faterion fel addysg, iechyd a gwastraff. Mesur Diogelwch Tân Domestig (Cymru) 2011 oedd y ddeddf gyntaf i’w basio gan y Cynulliad oedd wedi cael ei chyflwyno gan Aelod Cynulliad meinciau cefn. Ann Jones, AC dros Ddyffryn Clwyd, oedd yn gyfrifol am y ddeddf ac fel cyn swyddog tân, roedd ganddi ddiddordeb tymor hir ac arbenigedd yn y maes.
Cyflwynodd Ann Jones archif diddorol o bapurau yn olrhain hanes pasio’r ddeddf i Lyfrgell Genedlaethol Cymru trwy Archif Menywod Cymru fel rhan o brosiect Gwir Gofnod o Gyfnod. Mae’r prosiect yn gweithio gydag Aelodau a chyn Aelodau Cynulliad benywaidd i recordio eu hanes llafar a threfnu bod eu papurau yn cael eu trosglwyddo i archifdai priodol. Dyma’r casgliad archifol cyntaf i ddod i archifdy fel rhan o’r prosiect ac es i â Rhian James, Pennaeth Archifau a Llawysgrifau, i gasglu’r papurau o’r Senedd yng Nghaerdydd ym mis Tachwedd.
Prif Gopi Ardystiedig
Ann Jones AC yn trosglwyddo'r papurau i Archif Menywod Cymru a Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Prev
Next
Mae stori’r ddeddf yn ddiddorol, ac mae’r papurau yn dilyn pob cam o’r broses yn drwyadl – yr ymchwil, sicrhau Gorchymyn Cymhwysedd Deddfu, y dadleuon yn y Cynulliad, pasio’r mesur, a gweithredu’r rheoliadau newydd. Ymysg y papurau ceir drafftiau o areithiau ble mae Ann yn gwneud yr achos dros y ddeddfwriaeth yn effeithiol iawn; drafftiau o’r ddeddfwriaeth; a gohebiaeth gyda gweinidogion Llywodraeth Cymru, Aelodau Seneddol ac Arglwyddi, a phrif swyddogion gwasanaethau tân. Ceir hefyd copïau o ymchwil i fesuriadau tebyg yn Toronto a Scottsdale Arizona, papurau cynadleddau diogelwch tân, a chasgliad o ohebiaeth ddiddorol rhwng Ann Jones a gweinidogion Llywodraeth Prydain, gan gynnwys David Jones, a oedd yn feirniadol iawn o’r deddf oedd, yn eu tybiant nhw, yn faich afresymol ar y diwydiant adeiladu. Mae atebion Ann Jones yn dangos ei meistrolaeth o’r dadleuon a’i arbenigedd yn y maes, a’i ewyllys i gymodi i gyrraedd y nôd o leihau’r nifer o bobl fyddai’n marw mewn tanau domestig.
Mae deddf y ‘sprinklers’ yn un o weithgareddau mwyaf adnabyddus Cynulliad Cenedlaethol Cymru felly mae’n briodol iawn bod y dogfennau sy’n dweud stori’r ddeddf ac yn cofnodi rôl y gwleidydd tu ôl i’r ddeddf wedi’u diogelu. Yr ydym yn falch iawn eu bod bellach yn rhan o gasgliad yr Archif Wleidyddol Gymreig ac Archif Menywod Cymru yma yn y Llyfrgell Genedlaethol, a’u bod yn helpu ni i sicrhau gwir gofnod o’r cyfnod hwn yn ein hanes gwleidyddol. Gellir pori’r archif ar ein catalog ar-lein.
Diffinier ‘traddodiadol’ fel bwyd cafodd ei goginio mewn bwthyn Cymreig neu gegin tŷ fferm yn defnyddio pot neu lechen bobi ar dân agored neu, yn hwyrach, ar ffwrn haearn bwrw. Byddai’r ryseitiau yn dueddol o gael eu pasio lawr drwy’r teulu ar lafar am genedlaethau, yn aml heb eu cofnodi yn ysgrifenedig, hyd nes i Mati Thomas eu cynnwys yn ei thraethawd a enillodd gwobr yn Eisteddfod 1928.
Picture 683
Cottage Interior - North Wales, James Digman Wingfield [c1850] (Llyfrgell Genedlaethol Cymru | National Library of Wales)
Prev
Next
Oherwydd y tebygrwydd rhwng cynhwysion neu o ganlyniad i ddryswch ieithyddol, mae Freeman yn cydnabod pa mor anodd ydyw i ganfod ryseitiau traddodiadol Cymreig yn hytrach na rhai Saesnig neu rhai o dramor. Un esiampl yw’r cawl o gig a llysiau a elwir ‘lobsgóws’ yng ngogledd Cymru, neu ‘cawl’ yn y de. Er bod y cynhwysion yn debyg, mae gan yr enwau darddiadau gwahanol iawn. Mae’n debyg bod ‘cawl’ yn dod o darddiad Cymraeg, tra bod ‘lobsgóws’ yn dod o’r gair Almaeneg ‘labskaus, a ddaeth yn ‘lobscouse’ yng ngogledd Lloegr. I’r gwrthwyneb, mae enwau bwydydd Cymreig hefyd wedi pasio i repertoire coginio traddodiadol Lloegr. Daeth y pwdin a elwir yn ‘llymru’, wedi’i wneud o flawd ceirch yng Nghymru, ei adnabod fel ‘flummery’ yn Lloegr ac ymddangosodd rysáit sylfaenol ar ei gyfer yn Countrey contentments, or The English husvvife gan Gervase Markham (Llundain 1623). Erbyn canol yr ail ganrif ar bymtheg, datblygodd amrywiadau mwy ffansi oedd yn cynnwys siwgr, hufen, dŵr blodyn-oren neu gyflasynnau ffrwyth gwahanol. Cyhoeddwyd rysáit, er enghraifft, yn The Closet of the eminently learned Sir Kenelme Digbie Kt. opened (Llundain 1669), sy’n debycach i rysáit cogydd modern ar gyfer llymru.
Ymysg y llyfrau coginio astudiodd Bobby Freeman yn y Llyfrgell Genedlaethol ar gyfer ei ymchwil oedd The First Principles of Good Cookery illustrated and Recipes communicated by the Welsh Hermit of the Cell of St. Gover (Llundain 1867) gan Augusta Hall, Arglwyddes Llanofer. Er ei fod wedi’i ysgrifennu yn y Saesneg a bod dilysrwydd rhai o’r eitemau ‘Cymreig’ yn amheus, mae’r rysait am hwyaden hallt (tud. 408) yn un go iawn yn ôl y sôn. Gallwch weld copi digidol o’r fersiwn cynnar ar wefan y Llyfrgell.
Ceir ffynonellau diddorol arall yn ymwneud â bwyd a diod yng nghasgliadau stadau’r Llyfrgell. Mae Freeman yn cysylltu ryseitiau o’r ‘plas’ yn agosach â thraddodiad coginio Saesnig. Er hyn, maent yn ‘Gymreig’ yn yr ystyr bod y ryseitiau yma wedi’u hysgrifennu gan wragedd y plastai ac yr oedd mwyafrif y cynhwysion ffres yn dod yn uniongyrchol o’u stadau. Un esiampl hardd yw llawysgrif Peniarth 513D, llyfr ryseitiau crynhowyd yn yr ail ganrif ar bymtheg gan Meryell Williams (1629-1703), gwraig fedrus John Williams o Ystumcolwyn, sir Trefaldwyn. Mae’r llawysgrifen daclus yn ei gwneud hi’n ffynhonnell eithaf defnyddiol ar gyfer cogyddion heddiw. Mae’r llyfr wedi’i rannu yng nghategorïau megis potes, cig a physgod, pwdinau, bisgedi, cacennau, cyffeithiau, gwinoedd, a moddion, oll wedi’u mynegeio yng nghefn y gyfrol. Cafodd nifer o’r ryseitiau eu cyfieithu i’r Gymraeg gan Dr Enid Pierce Roberts yn Gwraig orau o’r Gwragedd (Gwasg Pantycelyn, 2003).
Roedd stad Gogerddan, ger Aberystwyth, yn berchen i deulu’r Pryse a Loveden. Dim ond un llyfr rysait sydd wedi goroesi ymysg y casgliad, ynghyd â rhai eitemau rhydd megis bwydlen Cymraeg o 1796 pan oedd y stad yn nwylo Pryse Pryse (gynt Loveden). Mae’n cynnwys Brithyll ffrio, math o’r pysgodin berw yn Saesneg enw Turbot, oen coes berw gyda y llwin ffrio, pwding crynu, cig eidion rhost…pastai afal ffrwythau).
Cafodd mwyafrif y bwyd a’i gynhyrchwyd ar y stad ei ddefnyddio yn y plasty, fel a ddengys yng nghofnodion gweinyddol y stad a’r tŷ. Mae’r rhestrau o hadau ymysg cyfrifon y stad yn dangos beth oedd yn cael ei dyfu yn ardd y gegin rhwng 1767 a 1919: winwns gwyn, cennin, moron oren, pannas, had rêp, mathau amrywiol o letys, seleri Eidalaidd, tri math o flodfresych, ffa Ffrengig, bresych, ciwcymbrau, ac afalau. Roedd cnydau’r tŷ gwydr yn cynnwys grawnwin a thomatos. Mae’r llyfr cyfrifon yn cofnodi pris danfon parseli o gynnyrch i Aberystwyth ac, yn anffodus, pris cynnyrch mygdarthu a gwenwyn ar gyfer llygod ffyrnig. Ymysg y casgliad, ceir hefyd cyfres hyfryd o gyfrifon y fferm, sy’n cofnodi’r anifeiliaid prynwyd a’u gwerthwyd, y cnydau a werthwyd a chyflogai’r fferm, 1813-1919; a chyfrifon y llaethdy, sy’n cofnodi faint o laeth, hufen a menyn cynhyrchwyd yn wythnosol rhwng 1881 ac 1919. Cafodd nifer o’r bwydydd fel siwgr a the eu prynu yn lleol yn Aberystwyth.
Ceir rhai o’r cofnodion cadw tŷ gorau yn archif Brogyntyn o gyfnod Mrs Mary Owen yng nghanol y ddeunawfed ganrif. Roedd Mary (gynt Godolphin) yn briodferch amharod i William Owen, ysgwier Brogyntyn. Fel Mrs Owen, ymgyfarwyddodd â’i bywyd newydd fel meistres plasty. Ymysg papurau’r tŷ mae yna gyfarwyddiadau ysgrifennodd i’w morwynion:
The Cook’s Business. She must be able to get a dinner of fiveteen dishes of meat; four or five things when the family is alone is sufficient…..She must salt all the meat……fatten the poultry…….keep the scullery and larders and kitchen clean, and the utensils belonging to them……dress the wheat flower……make the parlour bread……rise with the other maids to wash, till her own business requires her elsewhere……She has help from the other maids to scour, which is once in four weeks, but I expect her to scour the pewter plates every fortnight……She is to carve for the lower servants at dinner…..When she has time I expect her to iron her own cloaths……
Mae’r tasgau llafurus roedd yn rhaid i’r gweision a’r morwynion eu cwblhau yn gwneud i ni feddwl am y problemau roedd rhaid i gogyddion y bwthyn a’r plas eu hwynebu canrifoedd yn ôl. Mae Bobby Freeman a Mati Thomas yn cydnabod pa mor anodd byddai wedi bod i goginio i safon gyson ar dân agored neu ffwrn haearn bwrw, yn dibynnu ar y math o danwydd, y tywydd ac effeithlonrwydd y simnai. Maent yn nodi’r ymdrech gorfforol a fyddai wedi’i hangen i drin offer trwm cegin draddodiadol Gymreig ac i gadw’r lle yn lan. Ceir tystiolaeth o offer coginio traddodiadol ymhlith y miloedd o restrau eiddo sydd wedi goroesi yn yr ewyllysiau Cymru cyn 1858, y rhan fwyaf ohonynt ar gael yn electronig drwy wefan y Llyfrgell.
Rhestr eiddo/Inventory Thomas
Prev
Next
Esiampl dda yw rhestr eiddo Thomas Lewis, Llan-gors. Roedd ei gegin yn cynnwys amrywiaeth eang o ddysglau, basnau a phlatiau, selerau halen, canwyllbrennau a fflagenni pewter; sgiledi, canwyllbrennau pres, dysglau twymo a phedyll tân, padellau pres, llestri metal, padellau toddion, padellau ffrio ac offer haearn arall; un pâr o gypyrddau, un pêr-droell, un plât haearn o flaen y tân a nwyddau haearn arall; cafnau, casgenni, hocsidiau, cwpwrdd arall, un gadair a dwy stôl (Ewyllysiau LlGC, BR1680/103).
Mae bywyd Phyllis Kinney yn daith o America i Aberystwyth, ac o fod yn gantores operatig i fod yn un o’r awdurdodau mwyaf blaenllaw ar gerddoriaeth draddodiadol Cymru.
Ganed Phyllis Kinney (sydd bellach yn 97 mlwydd oed) ym Mhontiac, Michigan ger Detroit ar 4 Gorffennaf 1922 – diwrnod Annibyniaeth yr UDA. Addysgwyd hi yn Ysgol Uwchradd Pontiac ac yna yng Ngholeg Talaith Michigan, East Lansing lle bu’n arbenigo mewn cerddoriaeth gan raddio ym 1943. Cymaint oedd ei thalent lleisiol fel iddi sicrhau cymrodoriaeth yn Ysgol Gerdd Juilliard, Efrog Newydd lle bu’n astudio am dair blynedd. Yn 1947 daeth yn brif soprano gyda chwmni opera Carl Rosa, ac wrth deithio ym Mangor cyfarfu â Meredydd Evans (1919-2015) a ddaeth yn ŵr iddi. Priododd ar 10 Ebrill 1948 a ganed eu merch Eluned yn ystod haf 1949. Treuliwyd eu bywyd priodasol yng Nghymru yn bennaf, ar wahân i gyfnod o wyth mlynedd rhwng 1952 a 1960 a dreuliasant yn America – gyda’i rhieni ym Mhontiac, yn Princeton ac yn Cambridge Mass. Parhaodd â’i gyrfa gerddorol, gan berfformio mewn opera gan y cyfansoddwr Americanaidd Roger Sessions yn Princeton ym 1955, a bu’n dysgu cerddoriaeth mewn ysgolion cynradd ac uwchradd.
Ar ôl dychwelyd i Gymru cyfrannodd at raglenni adloniant ysgafn y BBC fel cantores, a daeth hefyd yn gyflwynydd ac ymchwilydd arbenigol ar gyfer rhaglenni teledu. Mae ei diddordeb cerddorol yn amrywio o sioeau cerdd Americanaidd i ganeuon gwerin Cymraeg ac mae hi wedi treulio’r ychydig ddegawdau diwethaf yn ymchwilio i lawysgrifau a chyhoeddiadau cerddorol yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Sain Ffagan a Phrifysgol Bangor. Dyma oedd cefndir ei gwaith nodedig, Welsh Traditional Music (Gwasg Prifysgol Cymru, 2011), sef y llyfr awdurdodol ar gerddoriaeth draddodiadol Cymru o’r dechrau hyd heddiw. Mae hi hefyd wedi cyfrannu nifer o erthyglau i gyfnodolion (yn enwedig yn ‘Canu Gwerin’ a Hanes Cerddoriaeth Cymru: Welsh Music History) ac wedi cyhoeddi sawl llyfr ar gerddoriaeth werin Gymraeg, a llyfrau caneuon i blant, rhai wedi’u hysgrifennu ar y cyd â Meredydd Evans. Dyfarnwyd gradd M Mus anrhydeddus iddi gan Brifysgol Cymru ym 1991 a daeth yn gymrawd anrhydeddus Prifysgol Bangor ochr yn ochr â’i gŵr ym 1997.
Ceir trysorfa o wybodaeth am gerddoriaeth draddodiadol Cymru ymysg archifau Meredydd Evans a Phyllis Kinney, a gyflwynwyd fel rhodd hael i’r Llyfrgell Genedlaethol. Mae ffeiliau Phyllis Kinney (dros 30 bocs) yn cynnwys nodiadau manwl, rhestrau a dadansoddiad o alawon, gyda gwybodaeth am gerddorion a chasglwyr cerddoriaeth. Roedd ei dull systematig o weithio, wrth edrych ar rythm, diweddeb, ffurf, harmoni a moddau yn golygu y gallai hi nodi’n hyderus mewn llythyr at y bardd Keith Bosley mai’r mesur gwerin mwyaf poblogaidd yng nghân werin Cymru yw’r ‘trochaic tetrameter quatrain’; ac ysgrifennu erthygl ar y cysylltiad rhwng ‘Migldi Magldi’ a theulu o alawon Gwyddelig / Cymraeg penodol. Dengys ei gohebiaeth ei haelioni wrth ateb ymholiadau a darparu cefnogaeth i fyfyrwyr, ymchwilwyr a cherddorion ledled y byd. Mae’r archif yn adlewyrchu’r modd y cofleidiodd Gymru, ei phobl a’i diwylliant, gan ddod yn siaradwr Cymraeg rhugl a dyrchafu cerddoriaeth draddodiadol Gymreig trwy ei hastudiaethau cerddolegol.
Heddiw rydyn ni’n dathlu Diwrnod y Llyfr a lansiad yr ymgyrch ‘Rhannu Stori’. Mae gan Gymru draddodiad hir o rannu storïau, a’r gwaddol mwyaf enwog o hyn mae’n siŵr yw’r casgliad rhyddiaith Gymraeg canoloesol a adnabyddir fel y Mabinogi – a pha storïau gwell sydd yna i’w rhannu na’r rhain?
Cymysgedd cyfareddol o straeon dramatig a dirgel am hudoliaeth, trasiedi, rhamant, ffantasi, hiwmor, brad, gwrthdaro, cyfiawnder, antur, moesoldeb, natur ddynol a’r Arallfyd yw’r rhain, sy’n cyfuno elfennau o lên werin, mytholeg, ffughanes, chwedlau ac athroniaeth, gydag ambell i sylwad ar faterion cyfoes yr Oesoedd Canol.
Mae yna un stori ar ddeg i gyd, gan gynnwys y rhyddiaith gynharaf ym Mhrydain. Ystyrir bod y pedair cyntaf – ‘Pwyll Pendefig Dyfed’, ‘Branwen ferch Llŷr’, ‘Manawydan fab Llŷr’ a ‘Math fab Mathonwy’, a adnabyddir ar y cyd fel y Pedair Cainc – yn gysylltiedig â’i gilydd, er yn eithaf amwys i olwg llygaid modern. Fe’u hysgrifennwyd i lawr am y tro cyntaf rhwng 1060 a 1200 yn ôl pob tebyg, yn gyfamserol ag ymosodiadau ar Gymru o Loegr a dinistrio penarglwyddiaethau gwleidyddol cryfion cynhenid Cymreig, ond mae llawer o’r storïau eu hunain yn hŷn o lawer, wedi iddynt gael eu hadrodd, eu hailadrodd a’u haddasu dros ganrifoedd.
Un arall o’r storïau hynaf yw ‘Culhwch ac Olwen’, sy’n cyflwyno Brenin Arthur gwahanol iawn i’r hyn a geir yn y rhamantau a ffug-hanesion Eingl-Ffrengig a wnaethpwyd yn boblogaidd gan Sieffre o Fynwy a Chrétien de Troyes yn y ddeuddegfed ganrif, tra bod ‘Breuddwyd Macsen Wledig’ yn adleisio gwaith Sieffre ond yn cynnwys llawer o elfennau gwahanol hefyd. Fodd bynnag, dylanwadwyd yn gryf ar rai o’r storïau eraill gan ramantau Eingl-Ffrengig, yn arbennig ‘Breuddwyd Rhonabwy’, yr ymddengys iddi fod yn greadigaeth lenyddol pur. Mewn sawl ffordd, gellir gweld y storïau fel cynnyrch y byd ôl-drefedigaethol lle y cawsant eu hysgrifennu i lawr am y tro cyntaf.
Eto mae hanesion y Mabinogi yn llawer mwy dyledus i’r traddodiad llafar Cymreig y tyfon nhw allan ohono, yn ogystal â dawn hanesiol y bobl a’u hysgrifennodd i lawr. Mae’r technegau adrodd a ddefnyddir yn y rhan fwyaf o’r storïau – yr ailadrodd, yr ymddiddan helaeth a’r penodau cofiadwy ar wahân – yn awgrymu iddynt gael eu cyfansoddi er mwyn cael eu perfformio a’u clywed, yn hytrach na’u darllen, ond ni wyddom lawer am bwy a’u cyfansoddodd na phwy fyddai wedi eu hadrodd. Roedd beirdd y tywysogion a’r uchelwyr yn adnabod llawer o hanesion traddodiadol ac yn disgwyl y byddai eu cynulleidfaoedd yn deall y cyfeiriadau atynt, a dywed y storïau eu hunain yr oedd disgwyl i bencerdd adrodd stori wrth iddo dderbyn lletygarwch, a bod pobl eraill yn adrodd straeon hefyd. Mae hi’n gyffredin hyd heddiw mewn cymunedau traddodiadol i rannu straeon o bob math wrth ymgasglu yn gymdeithasol. Gellir meddwl am y Mabinogi, felly, fel mynegiant o gof torfol y gymdeithas a’i cynhyrchodd.
Mae’r llawysgrifau cynharaf sy’n cynnwys darnau o’r storïau ac sydd wedi goroesi hyd heddiw yn dyddio o’r drydedd ganrif ar ddeg, ond y casgliad mawr cynharaf – ac un o drysorau mawrion y Llyfrgell – yw Llyfr Gwyn Rhydderch, sy’n cynnwys deg o’r un stori ar ddeg. Fe’i hysgrifennwyd tua 1350 gan fynachod Ystrad Fflur yn ôl pob tebyg; camgymeriad gan ysgrifydd canoloesol a arweiniodd at adnabod y casgliad fel y Mabinogion erbyn y ddeunawfed ganrif. Rhannwyd y Llyfr Gwyn yn ddwy gyfrol (Llawysgrifau Peniarth 4 a 5 erbyn hyn) cyn 1658, gyda storïau’r Mabinogi ym Mheniarth 4, tra bod yr unfed stori ar ddeg, sef ‘Breuddwyd Rhonabwy’, ond yn ymddangos ond yn Llyfr Coch Hergest, llawysgrif ddiweddarach sydd erbyn hyn yn Rhydychen (Llawysgrif Coleg yr Iesu 111).
White Book of Rhydderch, contents page
Gwnaeth ysgolheigion yr unfed ganrif ar bymtheg a’r ail ganrif ar bymtheg dipyn o ddefnydd o’r Llyfr Gwyn, ond ymddengys nad oedd llawer o wybodaeth am y storïau yn y byd tu hwnt i astudiaethau llawysgrifol. Nid oes tystiolaeth i adroddwyr straeon enwog fel Thomas Edwards (Twm o’r Nant, 1739-1810), er enghraifft, adrodd yr un hanesyn o’r Mabinogi. Ond daeth tro ar fyd pan gyhoeddodd William Owen Pughe storïau’r ‘Mabinogion’ yn Saesneg rhwng 1795 a 1829, ac aethant yn fyd-enwog pan gyhoeddodd yr Arglwyddes Charlotte Guest y casgliad llawn cyntaf rhwng 1838 a 1877, yn ddwyieithog yn Gymraeg a Saesneg. Atgyfodwyd diddordeb yr ysgolheigion, ac erbyn yr ugeinfed ganrif yr oedd y Mabinogi wedi ennill ei le mewn ymwybyddiaeth ddiwylliannol yr oes, gan ysbrydoli gwaith creadigol ar bob ffurf a chyfrwng yn Gymraeg a Saesneg fel ei gilydd: nofelau, cerddi, dramâu, celf weledol, adrodd straeon, operâu, cerddoriaeth bop a gwerin, ffilmiau, a llyfrau plant, ac yn cynnwys gwaith gan unigolion blaenllaw megis Saunders Lewis, Alan Garner, Anthony Conran, Gwyneth Lewis, Margaret Jones, Geraint Jarman, Robin Williamson a Michael Harvey, ymhlith llawer o eraill. Mae’r Llyfrgell yn gartref i hyn i gyd.
Branwen, Margaret D. Jones 1918- (Casgliad Gweithiau Celf Mewn Ffrâm LlGC - NLW Framed Works of Art Collection
Fel y chwedlau Arthuraidd, mae hanesion y Mabinogi yn ganoloesol ond eto’n ddiamser. Maen nhw wedi cael eu hail-ddychmygu dros amser gan genedlaethau gwahanol wrth iddynt ymdrechu i ddatguddio eu hanes eu hunain, i wneud synnwyr o’r byd o’u cwmpas, ac i edrych i mewn i ddyfodol ansicr. Maen nhw mor berthnasol heddiw ag erioed.
Felly beth am ddarllen storïau’r Mabinogi ar Ddiwrnod y Llyfr? Gwrandewch arnynt. Perfformiwch nhw. Rhannwch nhw. Straeon i’w clywed yw’r rhain. Ac felly y terfyna’r gangen yma o flog y Llyfrgell.
Dydd Gwener 28ain Chwefror bydd na ddigwyddiad arbennig yn y Drwm, sef GIG: ATGYFODI’R HEN GANEUON gydag Arfon Gwilym a Sioned Webb. Tocynnau ar gael yma.
Mae’r ddau yn adnabyddus yng Nghymru fel perfformwyr amryddawn a phrofiadol ym maes cerddoriaeth draddodiadol, yn gantorion a hefyd yn chwarae’r ffidil a’r delyn. Gwahoddwyd hwy i wneud noson yn y Drwm yn dilyn llwyddiant eu sesiwn ‘O’r Archif’ yn y Tŷ Gwerin yn Eisteddfod Genedlaethol Llanrwst, pan wnaethon nhw berfformio caneuon a wnaethon nhw ddarganfod wrth ymchwilio yn archif J. Lloyd Williams.
Pwy oedd J. Lloyd Williams?
Roedd J Lloyd Williams (1854 – 1945), yn fotanegydd a cherddor a aned yn Llanrwst. Enillodd radd D.Sc. (Cymru) am ei waith ar algâu morol yn 1908, a chafodd radd anrhydeddus D.Mus. (Cymru) yn 1936. Roedd yn un o brif gasglwyr cerddoriaeth gwerin Cymru, bu iddo ran bwysig yn sefydlu Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru, yn 1906, a bu’n olygydd cylchgrawn y gymdeithas.
Golygodd hefyd y cylchgrawn cerddoriaeth cyffredinol ‘Y Cerddor’ rhwng 1931 a 1939 ac, ar y cyd ag Arthur Somerville, lluniodd ddwy gyfrol Sixteen Welsh Melodies, 1907 a 1909. Gellir darllen mwy amdano yn Y Bywgraffiadur
Beth sydd yn archif J. Lloyd Williams?
Llawysgrifau a phapurau cerddorol, 1750 -1945, gan gynnwys cannoedd o ganeuon gwerin a gasglwyd gan Dr J. Lloyd Williams yn ei rôl fel Golygydd Cylchgrawn Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru, a phapurau yn ymwneud â’i ymchwil i hanes cerddoriaeth Gymraeg; deunydd yn ymwneud â’i ddiddordeb a’i alwedigaeth ym maes botaneg, a phapurau personol. (53 bocs) Ceir manylion pellach yn y catalog.
Mae’r archif yn cynnwys caneuon a gasglodd J Lloyd Williams ei hun, caneuon a gasglwyd gan grŵp o’r enw’r ‘Canorion’, a gan Ruth Herbert Lewis, Mary Davies a Grace Gwyneddon Davies. Mae’n bwysig hefyd am ei fod yn cynnwys casgliadau hŷn o ganeuon yn llawysgrifau Ifor Ceri, Llywelyn Alaw, a Mari Richards Darowen. Fel telynores tynnwyd sylw Sioned Webb yn arbennig at gyfrol o alawon a chaneuon Cymraeg a Saesneg yn llaw Evan Jones (‘Ifan y Gorlan’), telynor o Gorlan, ger Llanrwst. (AH1/46)
Mae rhai o’r llawysgrifau pwysicaf wedi cael eu digido gan y Llyfrgell, sef:
Cyfrol o alawon, [c. 1815], sef y gwreiddiol o ‘Melus Geingciau [sic] Deheubarth Cymru neu ‘The Melodies of South Wales’, yn cynnwys 56 o alawon, rhai â geiriau, a gasglwyd gan Ifor Ceri ac eraill.
Cyfrol gyfansawdd yn cynnwys dau draethawd yn Gymraeg ar bysgota a theori gerddorol, tair rhestr o deitlau alaw, a chasgliad mawr o alawon, a luniwyd gan John Thomas ar gyfer y ffidil, rhai o ffynonellau printiedig ac eraill wedi’u hysgrifennu i lawr o draddodiad llafar. Cyhoeddwyd yr alawon, gyda nodiadau cysylltiedig, yn Cass Meurig (gol.), Alawon John Thomas: A Fiddler’s Tune Book from Eighteenth-Century Wales (Aberystwyth, 2004).
Pobl mordwyol oedd y Llychlynwyr a ddaeth i Ynysoedd Prydain rhwng tua’r 8fed a’r 11eg ganrif, yn bennaf o Norwy a Denmarc yn Sgandinafia. Daethant a thrais a dinistr, ond hefyd daethant a’u diwylliant – eu sgiliau, eu crefydd, a’u iaith. Daethant yn rhan o lenyddiaeth Gymraeg ganoloesol, gan gynnwys sawl llawysgrif sydd ar gadw yma yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Beth a ddenodd y Llychlynwyr o Sgandinafia i Gymru? Mae’n bosib fod y Llychlynwyr a ddaeth i Gymru yn chwilio am dir ffrwythlon a nwyddau i’w masnachu. Roedd arfordir Cymru yn ran o lwybr arfordirol o Sgandinafia, gan deithio drwy Ynysoedd Shetland, Ynysoedd Erch, Yr Alban, Iwerddon, gogledd-ddwyrain Lloegr ac Ynys Manaw i Gymru. Roedd cyrchoedd cyntaf y Llychlynwyr yng Nghymru yn targedu lleoedd amlwg ar yr arfordir, a daeth canolfannau eglwysig yn dargedau poblogaidd. Disgrifiwyd y cyrchoedd hyn ar ddiwedd y 13eg/dechrau’r 14eg ganrif ym Mrut y Tywysogion, sy’n rhoi darlun apocalyptaidd o ddinistrio Tyddewi (Mynyw) mewn cyrch yn 810.
‘Deg mlynedd ac wythcant oed oet Krist pan duawd y lleuad duw Nadolic. Ac y llos[get] Mynyw. Ac y bu varwolaeth ar yr ysgrubyl yn holl ynys Brydein.’
‘Wyth cant a deg oedd blwyddyn oed Crist pan dywyllodd y lleuad ar Ddydd Nadolig. A llosgwyd Mynyw. A bu marwolaeth ar holl anifeiliaid Prydain.’
Dros y ddwy ganrif nesaf, daeth ymosodiadau’r Llychlynwyr o’r môr yn fwyfwy cyffredin wrth i Gymru gael ei rhoi ar fap y Llychlynwyr a sefydlwyd treflannau Llychlynnaidd parhaol yn Iwerddon. Roedd y Llychlynwyr hefyd yn awyddus i hawlio tiroedd yng Nghymru. Dywed yr Annales Cambriae, a ysgrifennwyd yn gynnar yn y 12fed ganrif, i Llychlynnwr o’r enw Ingimundr ddod i Ynys Môn a meddiannu tir mewn lle o’r enw Maes Osfeilion; mae Liber Landavensis (Llyfr Llandaf) o’r 12fed ganrif yn disgrifio sut bu’r brenin Cymreig Gruffudd ap Llywelyn yn gwrthsefyll ymosodiadau Llychlynnaidd o Denmarc, Ynysoedd Erch, ac Iwerddon. Erbyn diwedd yr 11eg ganrif roedd cysylltiadau Gwyddelig-Llychlynnaidd mor sefydledig nes fod un arall o arweinwyr Cymru yn medru ymdrechu i hawlio tras Llychlynnaidd. Mae Historia Gruffud vab Cynan o’r 13eg ganrif a’i ragflaenydd Lladin Vita Griffini filii Conani yn ymgais i olrhain achres y brenin Cymreig Gruffudd ap Cynan (m.1137) yn ôl i hen frenhinoedd Norwy. Dioddefodd Gruffudd ei hun fwy na’i siâr o drafferth gyda’r Llychlynwyr; yn 1098 fe’i fradychwyd gan ei lynges Wyddelig-Lychlynnaidd ei hun yn dilyn ymosodiad ar Wynedd gan yr ieirll Normanaidd Hugh o Gaer ac Hugh a’r Amwythig. Ar yr un pryd, roedd y brenin Norwyaidd Magnús Berfœtr yn ymosod ar Ynys Môn, ac yn ôl y ffynonellau uchod, lladdwyd Hugh o’r Amwythig gan Magnús pan saethodd ef yn ei lygad.
Roedd gan Gruffudd ap Cynan hefyd duedd i gyrchu mewn modd Llychlynnaidd. Mae Vita Sancti Gundleii (Buchedd Sant Gwynllyw) , a grynhowyd gyntaf yn y 12fed ganrif, yn disgrifio sut y casglodd Gruffudd lynges Wyddelig-Lychlynnaidd at bwrpas môr-ladrad. Wedi glanio yn aber yr afon Wysg, ymosodwyd ar eglwys Sant Gwynllyw, ond pan ddychwelsant fe ddinistriwyd eu llynges a bu bron i Gruffudd gael ei ladd mewn storm ofnadwy, efallai wedi ei danfon yn gosb gan Sant Gwynllyw ei hun. Mae’r syniad hwn o gosb yn cyd-fynd a’r disgrifiad apocalyptaidd o gyrch Llychlynnaidd ym Mrut y Tywysogion, ac nid yw’n syndod; doedd dim rheswm gan fynachlogydd i gyflwyno’r Llychlynwyr mewn goleuni ffafriol, a hwythau yn brif dargedau i’r Llychlynwyr yn ogystal â bod yn gynhyrchwyr o hanesion ysgrifenedig. Oherwydd hyn, a’r bwlch mewn amser rhwng y cofnodion a’r digwyddiadau a ddisgrifir, mae’n rhaid i ni gwestiynu pa mor ddibynadwy ydynt.
Mae hyn yn amlygu un o’r prif wahaniaethau diwylliannol rhwng y Llychlynwyr a’r Cymru – eu crefydd. Yn ystod Oes y Llychlynwyr, nid oedd Denmarc na Norwy wedi cael tröedigaeth lawn i Gristnogaeth, ac felly byddai llawer o’r ymwelwyr wedi bod yn ddilynwyr crefydd paganaidd Llychlynnaidd. Gellir gweld tir diwylliannol cyffredin drwy astudio ffynonellau llenyddol eraill. Roedd y traddodiad barddol canoloesol skald yn Norwy yr un mor hen a datblygedig a’r gogynfeirdd yng Nghymru, ac roedd beirdd yn aml yn bresennol ar achlysuron pwysig ac yn rhoi adroddiadau cyfoesol o’r digwyddiadau. Cyfansoddodd y bardd Meilyr farwnad i Gruffudd, Marwnad Gruffudd ap Cynan, ac mae’r detholiad isod yn rhoi darlun cryf o ryfel:
‘Gwern gwygid, gwanai bawb yn ei gilydd,
Gwaed gwŷr goferai, gwyrai onwydd.’
‘Malwyd gwaywffyn, rhuthrodd pawb at ei gilydd,
Llifodd gwaed rhyfelwyr, gostyngodd gwaywffyn ynn’
Yn yr un modd, mae Gisl Illugason, bardd Magnús Berfœtr, yn tystio i’r hyn a welodd a’i lygaid ei hun wrth ddisgrifio marwolaeth Hugh o’r Amwythig yn ei Erfikvæði (marwnad) i Magnús. Mae’r beirdd yn cyfleu delweddau byw tra’n dilyn ffurf mydryddol gaeth; roedd Meilyr yn dilyn cyhydedd naw ban y gynghanedd, tra dilynai Gisl y ffurf Llychlynnaidd fornyrðislag (‘ffurf-iaith-hen’). Cwynodd Iolo Morganwg, y bardd a’r hynfiaethydd o’r 18fed ganrif, fod hen farddoniaeth Llychlynnaidd yn llawn o gymeriadau treisgar a theimladau ffyrnig, termau sydd hefyd yn berthnasol i farddoniaeth Meilyr. Efallai mai yma mae’r Llychlynwyr a’r Cymry yn rhannu diddordebau llenyddol.
Yn ôl y Brut, roedd cyrch Magnús Berfœtr i Ynys Môn yn 1098 yn un o ymosodiadau diwethaf y Llychlynwyr yng Nghymru. Nid yw olion llenyddol y Llychlynwyr yng Nghymru yn amlwg bob tro, ond mae’r etifeddiaeth yn parhau, nid yn unig mewn llawysgrifau, ond mewn ffurfiau mwy cyfarwydd, beunyddiol megis enwau lleoedd. Er mor gyfarwydd ydynt, mae’n hynnod meddwl ein bod yn byw ochr yn ochr a’r treftadaeth Llychlynnaidd hwn a ddaethpwyd i Gymru bron i fil o flynyddoedd yn ôl.
Lucie Hobson
Archifydd dan Hyfforddiant
Ffynonellau:
Annales Cambriae, A.D. 682-954: Texts A-C in Parallel, gol. & chyf. gan David N. Dumville (Caergrawnt: ASNC, 2002)
Brut y Tywysogion or The Chronicle of the Princes: Peniarth MS 20 Version, cyf. Thomas Jones (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1952)
Historia Gruffud vab Kenan, gol. D. Simon Evans (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1977)
Jesch, Judith, ‘Norse Historical Traditions and Historia Gruffud vab Kenan: Magnús berfœtr and Harald hárfagri’, yn Gruffudd ap Cynan: A Collaborative Biography, gol. K. L. Maund (Woodbridge: Boydell, 1996), tt. 117-148
Vita Griffini filii Conani, gol. & chyf. Paul Russell (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2005)
Vitae Sanctorum Britanniae et Genealogie, gol. & chyf. A. W. Wade-Evans (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1944)
Williams, J. E. Caerwyn, ‘Meilyr Brydydd and Gruffudd ap Cynan’, yn Gruffudd ap Cynan: A Collaborative Biography, gol. K. L. Maund (Woodbridge: Boydell, 1996), tt. 165-186
Am ganrifoedd, roedd cyfran uchel o dir Cymru wedi ei ganoli yn nwylo cyfran gymharol fechan o deuluoedd bonedd. Roedd rhai ystadau yn anferth, er enghraifft Wynnstay, tra’r oedd eraill yn eithaf bychan, er enghraifft, Allt-lwyd yn Sir Aberteifi. Fe gafodd bodolaeth ystadau’r boneddigion effaith ddofn ar dirwedd a hanes Cymru. Roedd eu pŵer yn amlwg drwy’r plastai mawreddog a amgylchynwyd gan erddi helaeth a pharcdiroedd. Roedd hollbresenoldeb yr ystadau yn y dirwedd yn amlwg trwy ffermydd y tenantiaid, y bythynnod, y fforestydd, cysgod yr helgig, amgáu y tiroedd comin, tollbyrth, gweithfeydd mwyngloddio, y rheilffyrdd a datblygiadau trefol.
Teimlwyd dylanwad yr ystadau ym mron pob agwedd o fywyd Cymreig. Roeddent yn cynnig cyflogaeth i bobl leol fel gweithwyr amaethyddol, stiwardiaid, garddwyr, gweision ystafelloedd, gweision y tŷ a nyrsys plant. Roedd y gweithwyr hyn i gyd ar drugaredd yr ystadau. Roedd perchnogion ystadau yn priodi i mewn i deuluoedd eraill uchel eu statws, ac felly’n ehangu eu tiroedd ac yn ymestyn eu pŵer i bob agwedd ar fywyd cyhoeddus. Roeddent yn dal swyddogaethau uchel fel gweision i Goron Lloegr, aelodau seneddol, is-gapteiniaid, siryfion sirol, meiri ac ynadon heddwch. Roeddent yn rheoli’r etholiadau sirol, penodiadau offeiriaid y plwyf a chasgliad y degwm. Roeddent yn cyfrannu at adeiladu ac adfer eglwysi, ysgolion, ysbytai, neuaddau pentref ac ystafelloedd darllen cyhoeddus.
Mewn bywyd preifat, roeddent yn noddi beirdd a cherddorion gan gynnal y traddodiad barddol. Roeddent hefyd yn casglu llyfrgelloedd o lawysgrifau prin a llyfrau, yn llenwi eu tai â chelfi crand, ac yn casglu gweithiau celf a threfnu peintio eu portreadau eu hunain i’w rhoi ar gof a chadw.
Yn ffodus, fe greodd ystadau’r boneddigion lawer iawn o gofnodion, sy’n nefoedd i haneswyr modern. Mae archif ystâd arferol yn cynnwys gweithred eiddo, rhentol, cyfrifon yr ystâd, cofnodion y tŷ, arolygon a phrisiadau, mapiau, cytundebau teuluol ac ewyllysiau, dyddiaduron, llythyrau, papurau cyfreithiol a phapurau gweinyddol y sir. Fe greodd rhai ystadau nifer helaeth o gofnodion yn ymwneud ag amaeth, mwyngloddio plwm neu chwareli llechi. Mae cofnodion ystadau eraill yn adlewyrchu diddordeb penodol y perchennog, er enghraifft hela llwynogod yn Gogerddan neu gasglu cerddoriaeth, celf a cherfluniau yn Wynnstay. Mae’r cofnodion hyn i gyd yn cynnig ystod eang o gyfleoedd ymchwil i haneswyr teulu, haneswyr lleol, plant ysgol, archeolegwyr, haneswyr tirwedd, myfyrwyr hanes gwleidyddol, artistiaid a cherddorion.
Mae gweithredoedd eiddo, cytundebau teuluol ac ewyllysiau yn esbonio sut roedd perchnogion ystadau yn cronni tiroedd ac yn eu pasio i’w disgynyddion. Mae rhai dogfennau o bwys cenedlaethol. Mae archifau ystadau Wynnstay, Penrice a Margam yn cynnwys siarteri canoloesol pwysig o Ystrad Fflur ac Abaty Margam, yn y drefn honno, gan ddangos dosraniad tiroedd cyn diddymiad y mynachlogydd.
Mae’r dogfennau rhent, llyfrau cyflog a chofnodion tŷ yn cynnig enwau stiwardiaid yr ystâd, y tenantiaid, y labrwyr a’r gweision. Mae’r cyfrifon yn aml yn dangos cofnod codi neu atgyweirio adeiladau, sydd o bosib yn parhau hyd heddiw. Mae’n bosib y byddai’r rhestrau eiddo yn nodi pethau fel platiau arian, lluniau a chreiriau eraill. Mae arolygon a mapiau’n dangos lle lleolwyd y tiroedd a sut y defnyddiwyd hwy.
Mae’n bosib y byddai dyddiaduron a llythyrau’n disgrifio bywyd dyddiol perchnogion yr ystâd a’u cyflogai, perthnasau o fewn y teulu, digwyddiadau lleol, straeon cymdeithasol, bywyd milwrol, teithio ac uchelgais gwleidyddol. Mae papurau gwleidyddol yn cynnwys llawer o dystiolaeth, yn taenu golau ar gysylltiadau teuluol coll ac amodau cymdeithasol. Mae gweithiau celf yn portreadu’r tai a’u perchnogion mewn cyd-destun, gan ddangos y dirwedd, pensaernïaeth, herodraeth, dodrefn, dillad, steiliau gwallt ac weithiau hoff anifeiliaid nai rai gwethfawr.
Mae tynged ystadau’r boneddigion yn amrywio. Boddodd nifer dan bwysau eu dyled, a dyfodd o wariant uchel, morgeisi, cytundebau teuluol a thollau marwolaeth. Gwerthwyd eangderau o dir ystadau yng Nghymru yn ystod diwedd y 19eg ganrif a dechrau’r 20fed ganrif. Aeth peth plastai i ddistryw, troswyd eraill yn fflatiau, ysbytai, gwallgofdai ac ysgolion. Diogelwyd rhai, megis Castell Powys a Llanerchaeron, gan yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol. Tra bod ambell un, fel Rhug a Mostyn, yn parhau i weithredu fel ystadau yn y byd modern.
Felly, ble’r ewch chi i ganfod mwy? Cedwir papurau ystadau mewn nifer o storfeydd trwy Gymru. Mae nifer ohonynt yma yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Gallwch bori rhestr o 50 o’r casgliadau ystadau mwyaf poblogaidd yn y Llyfrgell ar ein gwefan. Gallwch hefyd bori Catalog y Llyfrgell arlein o unrhyw le. Os oes well gennych chi ymweld â ni, mae staff proffesiynol yr Ystafelloedd Darllen wrth law i’ch helpu.
Cedwir nifer o gofnodion ystadau mewn archifdai sirol hefyd. Mae rhai yn parhau mewn dwylo preifat gyda’r perchnogion presennol neu eu cyfreithwyr. Mae Prifysgol Bangor wedi sefydlu canolfan arbennig ar gyfer hanes ystadau Cymreig: Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru.
Darganfyddwch gofnodion yr ystadau Cymreig drosoch eich hunain. Gyda cymaint o amrywiaeth o feysydd diddordeb, mae rhywbeth yma i bawb.
Mae brawddegau fel ‘Hanes Cymru’ yn aml yn cynhyrchu delweddau o dywysogion a thywysogesau Cymreig o’r oesoedd canol, fel Llywelyn Fawr, Owain Glyndŵr a Gwenllian ferch Gruffydd, a digwyddiadau oedd yn drobwynt mewn hanes, fel y concwest Edwardaidd neu Ddeddf Uno’r Tuduriaid. Fel arall, mae ‘Hanes Cymru’ yn corddi delweddau o newid cymdeithasol, economaidd a gwleidyddol yn y 19eg ganrif. Y rhain wedi eu nodweddu gan y pyllau glo, diwydiannu a thŵf Methodistiaeth, mudiad y Siartwyr a Therfysgoedd Beca. Mae’r rhain i gyd yn bynciau diddorol a chyfoethog, ac yn haeddu’r sylw y maent yn ei dderbyn. Serch hynny, yn aml fe anghofir am y cyfnod hwnnw rhwng y Ddeddf Uno a’r Chwildro diwydiannol, yn arbennig o safbwynt hanes sy’n archwilio bywyd dyddiol gwerin Cymru.
Fel hanesydd â diddordeb mewn hanes cymdeithasol a diwylliannol y 18fed ganrif yng Nghymru, ryw’n gweithio i newid hyn. Yn ffodus, mae gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru y ffynhonnell orau o dystiolaeth am fywyd dyddiol y Cymry yn ystod y cyfnod hwn. Er syndod o bosib, y ffynhonnell rwy’n cyfeirio ati, yw cofnodion ffeiliau carchar Llys y Sesiwn Fawr – y llys uchaf yng Nghymru cyn yr 1830au. Mae’r cofnodion hyn yn cynnig manylion cyfoethog am drefn ddyddiol bobl, eu gwaith a’u bywyd teuluol, eu gwerthoedd, rhagdybiaethau a’u perthynas rhyngbersonol ayb.
Crëwyd dogfennau cyn-treial, er enghraifft deponiadau, archwiliadau, cwynion a ‘gwybodaeth’, ynghyd â chyfaddefiadau, pan y cyfeiriwyd troseddau fel llofruddiaeth, terfysg, ymosodiad, lladrad, dynwarediad, dwywreiciaeth, neu hyd yn oed fwystfilaidd-dra, at Lys y Sesiwn Fawr. Byddai clercod neu ynadon yn cyfweld tystion a’r diffynnydd ac yn cadw cofnod o’u hymatebion, ar ôl eu cyfieithu o’r Gymraeg i’r Saesneg yn aml. Er yn bur anaml, os byth, y cofnodwyd hwy air am air. Roedd y cofnodion yn ganolog i broses treial mewn gwlad lle’r oedd nifer o’r tystion yn siarad iaith wahanol i’r llys, a’r trafodion cyfreithiol yn digwydd yn Saesneg. Am y rheswm hwn, mae dogfennau cyn-treial Llys y Sesiwn Fawr wedi goroesi’n dda o gymharu â chofnodion tebyg o’r Brawdlys yn Lloegr. Ynghyd â darparu tystiolaeth gymhellol am drosedd a gwyredigaeth, mae’r cofnodion cyn-treial yma’n cynnwys manylion trylwyr am yr hyn oedd yr unigolion yn gwneud pan welson nhw drosedd, y cyflawnon nhw drosedd neu y dioddefont drosedd. Mae’r cofnodion hyn felly yn arbennig o ddefnyddiol i unrhyw un sydd â diddordeb yn hanes gymdeithasol neu ddiwylliannol Cymru.
Mae achos o gynnai tân yn fwriadol yn Sir Fôn yn 1799 yn dangos pa mor gyfoethog gall y cofnodion hyn fod. Yn yr achos hwn, cyhuddwyd merch ifanc, ddi-briod, feichiog o gynnai tân yn fwriadol yn nhŷ dynes arall. Meistr y ferch ifanc a gyhuddwyd, yn ôl y sôn, oedd tad y babi. Roedd hefyd yn canlyn y ddynes y llosgwyd ei thŷ, fel y profwyd gan y ffaith fod ganddo ei gardas (garter). Mae’r achos cywilyddus hwn o driongl serch o’r 18fed ganrif yn dangos yn glir cymhlethdodau a manylion gweithgareddau carwriaeth rhai cylchoedd. Serch hynny, mae deponiadau rhai tystion yn cynnig tystiolaeth ddiddorol o fywyd ‘bob dydd’. Er enghraifft sut y rhannwyd tân rhwng aelwydydd a chartrefi (yn defnyddio gwellt a thywarchen o dân cymydog). A’r lletygarwch a ddangoswyd i forwynion ifanc a oedd yn canfod eu hunain ymhell o adre wrth iddi nosi (fe’u cymerwyd i mewn i dai a’u caniatáu i gysgu gyda’r morwynion am y noson). Dyma un enghraifft, o nifer, o’r drefn ddyddiol arferol, y gymdogaeth a’r perthnasau rhyngbersonol a ganfyddir yn y cofnodion llys ‘anhygoel’ hyn.
Mae’r cofnodion carchar yn ganolog i’m hymchwil ar anghyfreithlondeb a bydwreigiaeth yng Nghymru’r 18fed ganrif, ac yn ffurfio rhan ganolog o’m dysgu ym Mhrifysgol Caerlŷr. Fodd bynnag, gyda mynegai arlein ar gyfer y blynyddoedd 1730-1830, a chofnodion mewn Saesneg (yn bennaf gan ddefnyddio llaw italig ac ysgrifenyddol) o 1730 ymlaen, mae’r cofnodion carchar yn arbennig o hygyrch yn y Llyfrgell Genedlaethol.
Dr Angela Muir
Adnoddau Perthnasol
Trosedd a Chosb – Chwiliwch gofnodion carchar Llys y Sesiwn Fawr
Ydych chi’n hanesydd tai ym Mae Colwyn? Wel, heddiw yw eich diwrnod lwcus! Yr wyf wedi darganfod bwndel o ddogfennau yng nghasgliad y cyfreithwyr Longueville sy’n ymwneud â datblygiad adeiladu ar stad Cefn, 1891-1921. Perchennog y tir oedd Capten Robert William Herbert Watkin Williams Wynn a gwelwyd datblygiadau ym Mae Colwyn, Hen Golwyn a Llysfaen. Defnyddiwyd contractwyr lleol: Robert Evans ar gyfer adeiladu’r tai, Robert and Ellis ar gyfer y ffyrdd cefn, a Fred J. Tucker i wneud y gwaith ar y carthffosydd. Lleolwyd y safleoedd adeiladu ar Heol Meiriadog, Heol Cadwgan, Heol Llanelian, Heol Wellington, Heol Peulwys, Heol Abergele, Rhodfa Bodelwyddan, Heol Berthglyd a Heol Cefn Coch. Prynwyd y prydlesi gan unigolion preifat a busnesau megis Clwb Golff Hen Golwyn a Black’s Advertising Agency.
Mae’r ffeil yma yn adnodd hanesyddol arbennig. Mae rhai o’r eitemau mwyaf dethol yn cynnwys cynllun a golwg o dŷ ar brydles gyda saith ystafell wely ar gyfer Mrs Liddell yn 1908. Cafodd y tŷ yma ei adeiladu i fanyleb uchel gyda ffenestri crom mawr, llawr bloc pren yn y cyntedd, llawr parquet yn yr ystafell groeso, rheiliau pictiwr ym mhob un o’r prif ystafelloedd, a seler a phantri i’w bwtler. Ceir hefyd cynlluniau Wyndcliffe ar Heol Abergele, 1910, rhan o stad Cefn, 1910, Heol Wellington [c.1916] a garej arfaethedig ar gyfer Dr Leeming, yn ffinio â gardd Mohrcroft, 1921.
Cynllun a golwg, 1908 (casgliad Longueville)
Manyleb Maes Cadwgan, Hen Golwyn, 1908 (casgliad Longueville)
Cynllun o rhan o stad Cefn, 1896 (casgliad Longueville)
Bu’n rhaid i’r adeiladwr fenthyg symiau sylweddol o arian i ariannu’r gwaith adeiladu a pheidiodd y llif arian erbyn 1911. Ceir rhybudd ymysg y dogfennau i Robert Evans o giliad ei gytundeb a llythyrau gan Robert William Herbert Watkin Williams Wynn yn gorchymyn y tenantiaid i dalu eu rhenti iddo ef yn uniongyrchol. Efallai achubodd Robert Evans yr ieuengach y busnes pan lwyddodd i ennill cytundeb ar gyfer estyn Rhodfa Bodelwyddan yn 1912. Roedd y fanyleb yn cynnwys: 2 gullies, one each side with iron grating….Talacre stone neatly dresssed on top and side and closely jointed… channelling of Buckley Firebricks, same laid on a concrete bed and flushed with Portland cement….
Mae’n anhygoel faint o wybodaeth sydd ymysg yr oddeutu 70 dogfen yn y bwndel yma. Medrwch adnabod lleoliadau’r datblygiad tai Edwardaidd ym Mae Colwyn a safon uchel yr adeiladau oedd i’w disgwyl. Ceir enwau perchennog y tiroedd, yr adeiladwyr a’r prydleswyr. Gallwch hyd yn oed proffwydo dyfodiad y car modur yng nghais cynllunio Dr Leeming ar gyfer y garej a hefyd olrhain ffortiynau amrywiol y cwmni adeiladu. Efallai na ddylid barnu gyrfa Robert Evans yn ô lei problemau ariannol yn 1911 ond, yn hytrach, yn ôl safon uchel y tai newydd oedd yn sefyll ar hyd strydoedd Bae Colwyn a Llysfaen.
Unwaith mae’r hydref drosodd a phawb yn dechrau cwyno ei bod hi’n oer, dyna’r amser i fynd am drip i sir Drefaldwyn. Pam? Wel, i ganu’r hen garolau plygain – nid mewn cyngerdd nac eisteddfod, ond fel rhan o wasanaeth naturiol y gymdeithas mewn eglwys a chapel, drwy’r Adfent ac ymlaen tan Ŵyl Fair y Canhwyllau ar 2 Chwefror.
Mae’n debyg mai o’r Lladin pullicantio ‘caniad y ceiliog’ y daw’r gair plygain. Cynhelid y gwasanaeth yn wreiddiol am 3 a.m., cyn ei symud i 4, yna 5, yna 6 o’r gloch ar fore’r Nadolig. Un o wasanaethau’r Eglwys Gatholig oedd y plygain tan y Diwygiad Protestannaidd pan fabwysiadwyd ef gan yr Anglicaniaid, ac yna’n ddiweddarach gan yr Anghydffurfwyr. Erbyn heddiw, gyda’r nos y cynhelir y gwasanaeth, gan mwyaf.
Rhiannon Ifans a Trefor Puw yn canu carolau Plygain
Mae’r gwasanaeth yn agor gyda’r Hwyrol Weddi (mewn eglwys) neu wasanaeth byr (mewn capel). Yna daw’r datganiad ‘Mae’r plygain yn awr yn agored’, sef yn agored i unrhyw un gyflwyno carol blygain. Plant sy’n agor, wedyn pobol ifanc, wedyn parti’r eglwys neu’r ardal, ac yna’r bobl sydd wedi teithio yno o bell; os oes mwy nag un parti lleol bydd un o’r rheini yn cloi. Does byth raglen. Mae’r carolwyr, yn unigolion a phartïon, yn gwneud eu ffordd drwy’r gynulleidfa niferus i lawr i’r gangell neu’r sêt fawr, taro nodyn â seinfforch, a chanu’n ddi-lol. Y carolwyr sy’n penderfynu trefn y noson er mwyn osgoi cael dau unawdydd yn dilyn ei gilydd, neu ddwy ddeuawd, i gael amrywiaeth yn nhrefn yr eitemau.
Mae pawb yn canu’n anffurfiol, heb arweinydd. Rhaid cofio ym mha drefn y canodd pawb er mwyn dilyn yr un drefn yn ail hanner y noson (sef yn yr ail gylch), a chofio pa garolau a ganwyd, i osgoi ailganu. Ar y diwedd mae’r dynion sydd eisoes wedi cyflwyno carol yn cael eu galw ymlaen i gydganu ‘Carol y Swper’. Ar eu gorau, maen nhw’n wefreiddiol.
Mae plygain gyntaf y tymor yn hudolus, wrth i’r cantorion ailgyfarfod ar ôl prysurdeb y flwyddyn. Mae cyfeillgarwch dwfn ymhlith y carolwyr ac mae’r swper ar ôl y gwasanaeth yn elfen bwysig ar y noson.
Rhaid diolch i drigolion sir Drefaldwyn a’r rhannau hynny o Wynedd sy’n ffinio â sir Drefaldwyn – Mallwyd, a Llanymawddwy yn enwedig – am gynnal y traddodiad yn ddi-feth dros y canrifoedd. Dyma gadarnle’r plygain hyd heddiw. Er hynny, cenid yr hen garolau ledled Cymru ar un cyfnod, ac mae’r traddodiad yn agor unwaith eto i gynnwys rhannau helaeth o’r wlad.
Yn draddodiadol roedd y partïon yn aelodau o’r un teulu, er enghraifft Parti Bronheulog, ac yn ymarfer gartref ar yr aelwyd. Mae gan y carolwyr lyfr o garolau teuluol, a dim ond y teulu sy’n cael eu canu.
Parti Bronheulog yn canu’r garol Plygain ‘Ar Gyfer Heddiw’r Bore’
Gan fod cymaint heddiw yn symud o’u cynefin i fyw, mae nifer o’r partïon cyfoes yn bartïon newydd a’r rheini’n seiliedig ar gyfeillgarwch yn hytrach na llinach a gwaed.
Mae’n bosib mai cwndidwyr Morgannwg yn yr unfed ganrif ar bymtheg a ddechreuodd ganu carolau yn y gwasanaethau plygain. Lledodd yr arfer drwy Gymru gan ddod â phregeth ar gân i’r plwyfolion a honno’n ymdrin ag athrawiaeth yr Iawn ac â threfn yr Iachawdwriaeth yng Nghrist, yn ogystal â sôn am ei enedigaeth, ei farwolaeth, a’i atgyfodiad. Mae’r hen garolau yn aml yn ymestyn dros ugain a rhagor o benillion, ac yn drwm o ddiwinyddiaeth achubol. Ond erbyn yr ugeinfed ganrif a fflam y Diwygiad Mawr wedi tawelu, nid yw cynnwys y carolau yn gyson gryf yn yr un ffordd.
Cenid llawer o’r carolau ar alawon poblogaidd y dydd, a’r mesurau Cymreig hynny’n cynnwys ‘Ffarwel Ned Puw’, ‘Clychau Rhiwabon’ a ‘Difyrrwch Gwŷr Caernarfon’. Nid dim ond mesurau Cymreig oedd yn boblogaidd, ond mesurau o Loegr hefyd, a’r rheini’n cynnwys ‘Charity Mistress’, ‘Let Mary Live Long’ ac ambell alaw faled. Un arall y mae llawer iawn o ganu arni yn y plygeiniau yw’r alaw ‘Annie Lisle’, alaw faled o America a ysgrifennwyd yn 1857 gan H. S. Thompson, Boston, Massachusetts.
Blog i gyflwyno gwaith a chasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Yn sgil natur bersonol blogiau, polisi'r Llyfrgell yw cyhoeddi postiadau yn yr iaith wreiddiol yn unig. Cyhoeddir yr un faint o bostiadau yn y ddwy iaith, ond nid yr un blogiau ydynt. Am gyfieithiad bras gellir darllen y blog drwy ddefnyddio system gyfieithu megis Google Translate.
