Ganrif union yn ôl, yn 1921, cyhoeddodd J. Gwenogvryn Evans ei ffacsimili du-a-gwyn o gynnwys Llyfr Du’r Waun (er mai 1909 sydd ar y wyneb ddalen!). Bellach, trwy haelioni un o noddwyr y Llyfrgell Genedlaethol, gellir gweld delweddau newydd sbon o’r llawysgrif ar ein gwefan.
Wyneb-ddalen ffacsimili Gwenogvryn Evans
Ar un adeg, credid mai’r llawysgrif hon – Peniarth 29 – oedd y gynharaf yn y Gymraeg. Erbyn heddiw, cydnabyddir ei bod ymysg y cynharaf, gan rannu pen-blwydd megis â Llyfr Du arall, sef yr un enwog o Gaerfyrddin. Ganed y ddwy yng nghanol y drydedd ganrif ar ddeg, un yn y Gogledd, a’r llall yn y De. Ond beth sydd ynddi?
Llawysgrif Gymraeg ydyw, wedi ei hysgrifennu ar femrwn, a hynny gan chwech o sgrifyddion, mewn dull digon rheolaidd a phroffesiynol, er bod lle i feddwl nad oeddent yn gyfarwydd iawn ag ysgrifennu Cymraeg.
Cynhwysa destunau cyfreithiol sy’n ymwneud â’r brenin a’i lys yn ôl ‘dull Gwynedd’ neu ‘ddull Iorwerth’, brenin o fewn cyd-destun Cymreig wrth gwrs, fel sy’n gweddu i lawysgrif o gyfnod cynnar tywysogaeth Llywelyn ap Gruffudd, ‘y llyw olaf’. Wedi amlinellu hawliau’r brenin a’i osgordd (Cyfraith y Llys – cofier am y delweddau hynny o lawysgrif Ladin gyfoes Peniarth 28), mae’r awduron yn nodi rhannau o’r gyfraith fyddai’n berthnasol i’r werin, a manylu ar werthoedd anifeiliaid ‘gwyllt a dof’ ac elfennau eraill. Ceir crynodeb, a thestun cyfleus a darllenadwy, ar wefan Cyfraith Hywel.
Y gyfraith sy’n ymwneyd â’r hebogydd, gwaelod t. 10
Ond mae yn y gyfrol ychwanegiadau diddorol y tu hwnt i’r testunau cyfreithiol: diarhebion, a marwnad Dafydd Benfras i’r tywysog Llywelyn ab Iorwerth o 1240, yr olaf yn atgof efallai o oes aur y gyfraith frodorol yn null Gwynedd.
Ond pam ei chyplysu â’r Waun, yn sir Ddinbych? Mae’r cynnwys yn awgrymu mai llawysgrif o Ogledd Cymru ydyw, ac erbyn 1615 roedd ym meddiant John Edwards o Blas Newydd, Y Waun, reciwsant a gollodd lawer o’i eiddo trwy atafaeliad cyn ei farw yn 1625. Yn ei gartref ef y copïwyd ei chynnwys gan Francis Tate i lawysgrif Llanstephan 68. Trwy John Jones o’r Gellilyfdy, yn ôl pob golwg, y daeth i feddiant Robert Vaughan o Hengwrt, a gwelir iddo yntau roi iddi’r teitl ‘Y llyfr du or Waun’ yn ei law gain ar yr hyn sy’n weddill o frig tudalen 114.
Arysgrif Robert Vaughan ar frig t. 114
Mae’r cloriau gwreiddiol duon wedi hen ddiflannu, ond mae’r hyn sy’n weddill o’r dail rhwymo yn niwedd y gyfrol.
A ninnau eisoes wedi digido Llyfr Du Caerfyrddin (Peniarth 1) a Llyfr Du Basing (llawysgrif NLW 7006D), pa sawl llyfr du arall sydd ar ôl i’w digido tybed?
Ym mis Medi 2000, agorodd y Llyfrgell arddangosfa i gofio 600 mlynedd ers i Owain Glyn Dŵr gael ei gyhoeddi yn dywysog Cymru a dechrau ei wrthryfel yn erbyn Harri IV a choron Lloegr. Erbyn hyn, yn 2021, mae 600 mlynedd wedi pasio ers gweithred olaf y gwrthryfel, pan dderbyniodd mab Owain, Maredudd, bardwn brenhinol gan Harri V ym 1421.
Ni wyddom lawer am fywyd Maredudd. Dywedir ei fod yn un o chwech mab Owain (Peniarth MS 59), yr ymladdodd bob un ohonynt yn y gwrthryfel (NLW MS 2021B [Panton MS 53]), a mae hi’n ymddangos y daeth Maredudd i’r blaen fel arweinydd y gwrthryfel o 1412 ymlaen. ‘Roedd cefnogaeth i’r gwrthryfel ar drai erbyn hynny, a’r llwyddiannau yn brin. Yn ystod y blynyddoedd dilynol, bu raid i Maredudd a’i dad fyw ar ffo mewn coedydd a gweundiroedd anghysbell, yn ôl y croniclydd Adda o Frynbuga, a’u rhagolygon yn llwm. Cipiwyd mam Maredudd, Margaret Hanmer, ei frawd Gruffudd a’i chwaer Catrin – gwraig a phlant Owain – gan luoedd y brenin, a’u cadw fel gwystlon am flynyddoedd nes iddynt gael eu gadael i lwgu hyd farwolaeth mewn carchar pan teimlwyd nad oeddynt o ddefnydd bellach. Ni wyddom ddim am y brodyr eraill, heblaw ei fod yn debyg i bob un ohonynt farw cyn marwolaeth Owain ei hun.
Cynigiwyd pardwn brenhinol i Owain ym 1415, ond ni dderbyniodd, a ‘doedd dim sôn amdano pan gynigiwyd pardwn i Maredudd eto ym 1416 a 1417. Ymddengys bod Owain wedi marw yn y cyfamser. Gwrthododd Maredudd y pardynau a gynigiwyd iddo, a fe barhaodd â’r gwrthryfel ym Meirionnydd ac Arfon, gan chwilio am gymorth yr Albanwyr a Lolardiaid ar ffo o Loegr yn ogystal â’r Cymry. Mae’n debyg mai rhyw gysylltiad â chynllwyniau’r Ffrancwyr yn erbyn Lloegr yng Nghyngor Constance oedd y tu ôl i’r adfywiad yma yn y gwrthryfel, ond ni parhaodd. Erbyn 1421, ymostwng oedd yr unig ddewis ar ôl i Maredudd. Cynigiwyd pardwn iddo ym mis Ebrill y flwyddyn honno, a fe’i dderbyniodd, mwy na thebyg oherwydd ‘roedd ei gefnogwyr wedi cael digon. Cymunedau, swyddogion a chlerigwyr lleol oedd sylfaen y gwrthryfel o’r cychwyn, yn ogystal â’r arglwyddi mawr a’r milwyr, a’r grwpiau hyn i gyd a wnaethai llawer o’r penderfyniadau mawr. Er mwyn lleddfu’r broses o gymodi, datganodd pardwn Maredudd nad oedd ef wedi dilyn malais ei dad ar ôl marwolaeth Owain, eithr ei fod wedi byw yn heddychlon ymysg deiliaid y brenin. Y gwir oedd bod y gwrthryfel wedi para dros 20 mlynedd.
Nid yw pardwn Maredudd yng nghasgliadau’r Llyfrgell – fe’i gedwir gyda Rholiau Patent y Goron yn Yr Archifdy Gwladol yn Llundain (C 66, 9 Hen. V) – ond mae sawl pardwn arall o’r gwrthryfel gennym, a mae’r rhain yn enghreifftio darnau o hanes gymhleth y cyfnod (Gogerddan Estate Records JAA1/7; Chirk Castle F 9877; Elwes Papers 68; Wynnstay (1945 deposit) GX3, GX4, GX5, GX6 a GX8; Bettisfield Estate Records 202; Penrice and Margam Estate Records 243). Ystyriaethau lleol yn hytrach na’r sefyllfa genedlaethol a arweiniai’r rhan fwyaf o benderfyniadau’r gwrthryfelwyr trwy’r cyfnod, a gwelodd sawl Cymro ei bod hi’n fanteisiol i ymostwng neu newid ochr pan newidiodd yr amgylchiadau. Weithiau byddai gwrthryfelwyr yn ymostwng ar adegau pan oedd Glyn Dŵr o fewn trwch blewyn o reoli Cymru gyfan, ynteu yn ystod y misoedd ar ôl iddo amlinellu ei weledigaeth dros Gymru annibynnol yn llythyr Pennal, tra y parhaodd eraill i wrthryfela hyd 1420. Nid yw eu cymhellion yn gwbl glir i ni bob amser, ond mae hyn yn newid yn raddol wrth i haneswyr chwilio’n ddyfnach i mewn i gymhlethdodau’r rhwydweithiau lleol o ran teyrngarwch, ymrysonau a buddiannau personol a chymunedol. Cafwyd ymgyrchoedd brenhinol mawr ym 1403, a diodefodd y gwrthryfelwyr golledion milwrol rheolaidd a sylweddol o 1405 ymlaen, ond fel arfer nid dyna oedd y stori cyfan pan ymostyngodd y Cymry. Yn aml, hunanles oedd y ffactor allweddol. Gwnaethpwyd yn glir i’r gwrthryfelwyr bob amser mai bradwriaeth oedd eu gwrthryfel, ond cafodd y rhan fwyaf ohonynt eu hadfer i’r statws a’r meddiannau yr oeddynt yn meddu arnynt cyn gwrthryfela. Yng Nghydweli ym 1413, aeth Henry Dwn gam ymhellach â hyn pan gymerodd fantais o’i adferiad fel swyddog brenhinol i ddirwyo ei denantiaid ei hun am fethu â’i gefnogi ef pan fuodd yn wrthryfelwr.
Erbyn 1413, ‘roedd Harri V yn awyddus i gynnig pardwn i bob un o’r gwrthryfelwyr yng Nghymru fel y gallai droi ei sylw at ei ryfel yn Ffrainc. Ymladdodd nifer fawr o gynwrthryfelwyr wrth ei ochr yn Agincourt, yn cynnwys Maredudd ab Owain arall, gŵr a fu yn ei dro yn siryf Ceredigion dros y brenin a cheidwad Aberystwyth dros Glyn Dŵr. Un dyn nad oedd yn eu plith oedd Maredudd ab Owain ap Gruffudd – mab Glyn Dŵr. Ni wyddom beth oedd ei hanes ef ar ôl iddo dderbyn pardwn ym 1421.
Arddeliad clir o awdurdod a nerth brenhinol oedd pardwn, ac o ganlyniad fe gafodd pob pardwn ei drin yn gwbl ddifrifol. ‘Roedd gweinyddiaeth y brenin yn dechrau cofnodi llawer o’i gweithgareddau yn llafariaith Saesneg erbyn dechrau’r bymthegfed ganrif, ond yn Lladin yr ysgrifennwyd pob un o’r pardynau yn ein casgliadau.
Mae gan y Llyfrgell gasgliad mawr o lyfrau poblogaidd ac academaidd am Owain a’i wrthryfel, a mae’r ychwanegiadau pwysig diweddar yn cynnwys Dyddiau olaf Owain Glyndŵr gan yr Athro Gruffydd Aled Williams (2015) a The rise and fall of Owain Glyn Dŵr: England, France and the Welsh Rebellion in the Lste Middle Ages gan Gideon Brough (2017). Mae yna lawer na wyddom am y gwrthryfel o hyd, ond mae llawer o’r atebion yn cuddio o bosib mewn llyfrgelloedd ac archifdai trwy Ewrop; mae hyn wrth gwrs yn cynnwys ein casgliadau ein hunain, ac yn arbennig ein llawysgrifau o farddoniaeth ganoloesol.
Yn enedigol o Ystrad Mynachyn Nyffryn Rhymney, roedd Mervyn Burtch (1929-2015) yn athro a chyfansoddwr, ei waith yn cynnwys nifer eang o genres gan gynnwys operâu, concerti, darnau llinynnol, gweithiau i fandiau pres, a corawl. Yn ystod cyfnod o ryw drigain mlynedd cynhyrchodd a threfnu tua 650 o weithiau, cyfran sylweddol ohonynt ar gyfer grwpiau cymunedol, plant a ffrindiau. Roedd yn aelod cynnar o Gymdeithas Cerddoriaeth Cymru.
Mynychodd Mervyn Burtch Ysgol Ramadeg Lewis ym Mhengam lle dysgodd cerddoriaeth gan David Wynne (1900-1983), un o gyfansoddwyr mwyaf arwyddocaol Cymru. Astudiodd yng Ngholeg Prifysgol Caerdydd, ac yn ddiweddarach sicrhaodd swydd Pennaeth Cerdd yn Ysgol Lewis i Ferched. Ym 1979 ymunodd â staff Coleg Cerdd a Drama Cymru, Caerdydd (Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru bellach). Fe’i gwnaed yn Gymrawd y Coleg yn dilyn ei ymddeoliad ym 1989, ac enillodd yr M.B.E yn 2003 am ei wasanaethau i gerddoriaeth ac addysg yng Nghymru a gweithio fel Llywydd ‘KidsOp’.
Fel Cyfarwyddwr Rhaglen Opera i Ysgolion Coleg Cerdd a Drama Cymru, cynhyrchodd weithiau fel The Pied Piper ac Alice in Wonderland, rhai eraill gyda theitlau gwych fel The Dragon of Abercwmgoch; Percy the Martian; The Great Wine Gum Robbery; a Fred Fish and the Weather Bureau. Rhai o’i weithiau mwyaf arwyddocaol oedd y Concerti a’r ddau ar bymtheg cylch i bedwarawd llinynnol a gyfansoddodd yn ystod y cyfnod 1985 a 2013.
Priododd ei wraig Rita Jones pan oedd yn 74 oed. Yn dilyn salwch hir, bu farw Mervyn Burtch ar 12 Mai 2015, yn 85 oed. Cynhaliwyd ei wasanaeth angladdol yn Amlosgfa Thornhill, Caerdydd ar Fai 27. Crëwyd Ymddiriedolaeth Mervyn Burtch gyda’r pwrpas o addysgu a hyrwyddo gwerthfawrogiad y cyhoedd yng ngherddoriaeth Mervyn Burtch ac i addysgu’r cyhoedd am fywyd Mervyn Burtch.
Trosglwyddwyd ei sgoriau llawysgrif gan ei weddw i Archif Gerddorol Gymreig, Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth yn 2019 ac mae catalog o’r 27 blwch hyn i’w gweld yma: Mervyn Burtch Music Manuscripts. Mae papurau yn ymwneud â Mervyn Burtch hefyd yn archifau Daniel Jones, Alun Lewis, Peter Reynolds ac Alun Hoddinott yn y Llyfrgell Genedlaethol.
Ffynnodd y fasnach gaethweision drawsiwerydd rhwng y 17eg ganrif a’r 19eg ganrif, gan effeithio ar Gymru mewn ffyrdd nas gwerthfawrogir yn llawn o hyd. Gadawodd ei hôl nid yn unig ar y masnachwyr, y morwyr, perchnogion y planhigfeydd a’r gweithwyr ystad yr oedd ganddynt ran uniongyrchol ynddi, ond hefyd ar weddill diwydiant, masnach, cymdeithas a bywyd beunyddiol Cymru. Roedd Cymru’n enwog am ei haearn, ei gwlân a’i chopor, ac yn aml defnyddid y rhain i gyd i wneud nwyddau gâi eu cyfnewid am gaethweision neu eu defnyddio ar y llongau caethweision a’r planhigfeydd. Caethweision, hefyd, oedd cynhyrchwyr y cotwm a’r tybaco a ddefnyddid yn eang ar bob lefel o’r gymdeithas yng Nghymru.
Thomas Picton
Ceir tystiolaeth am y fasnach gaethweision a’i heffeithiau mewn ambell i gasgliad yn y Llyfrgell, yn arbennig yn archifau’r ystadau tir a fu’n berchen ar blanhigfeydd gyda chaethweision. Weithiau bydd y cyfeiriadau’n glir, ond yn aml mae angen i ni grafu’r wyneb er mwyn gweld y darlun llawn. Mae gwaith haneswyr fel yr Athro Chris Evans (Slave Wales: the Welsh and Atlantic slavery 1660-1850; Gwasg Prifysgol Cymru, 2010) wedi helpu i ddatgelu’r stori, ond mae llawer eto i’w ddarganfod yn yr archifau. Gyda Diwrnod Rhyngwladol UNESCO ar Awst 23 er Coffáu’r Fasnach Gaethweision a’i Diddymu, cymerwn gipolwg ar rywfaint o’r deunydd yng nghasgliadau’r Llyfrgell sy’n ymwneud â’r fasnach gaethweision.
O fewn yr ymerodraeth Brydeinig, fe weithredid y fasnach gaethweision ar draws y byd o India’r Dwyrain hyd America, a chwaraeodd nifer fawr o Gymry ran ynddi. Mae UNESCO yn pwysleisio’r fasnach drawsiwerydd oherwydd ei heffaith pellgyrhaeddol ar gysylltiadau hiliol heddiw, felly mae’r blog yma yn ffocysu ar India’r Gorllewin. Mae ein casgliadau hefyd yn cynnwys cyfoeth o wybodaeth am y fasnach gaethweision yn rhannau eraill o’r byd.
O’r cychwyn, fe roddwyd llawer o’r cyfeiriadau cyfoes at y fasnach gaethweision mewn côd gan y rhai oedd â rhan ynddi. Ym 1692, er enghraifft, dim ond cyfeirio at ei ‘fuddiannau’ yn Affrica ac India’r Gorllewin wnaeth cwmni a fasnachai yno (Tredegar Estate Records MSS and Docs 122); dyma’r cyfnod pan oedd Cwmni Brenhinol Affrica (The Royal African Company) yn ei anterth a chyda monopoli dros fasnach Lloegr a Chymru mewn caethweision Affricanaidd – cafodd cerflun o’i Raglyw, Edward Colston, ei daflu i mewn i’r harbwr ym Mryste yn 2020, mewn gweithred a dderbyniodd gryn gyhoedusrwydd. Ar yr wyneb, a thrwy’r cyfnod, rhoddai gweithredoedd tir a thrafodion busnes yr argraff nad oedd unrhyw wahaniaeth rhwng y planhigfeydd yn llefydd fel Montserrat, St Kitts a Dominica â maenorau yn Sir Gaerloyw neu Sir Fynwy (Gogerddan Estate Records MC2/1; Penty Park Estate Records 28; Nassau Senior Papers E714), ac yn aml mewn gohebiaeth o’r planhigfeydd siwgwr yn Nevis a St Kitts ni soniwyd llawer os o gwbl am bresenoldeb caethweision yno (Bodrhyddan Estate Papers 58/1-143).
Yn yr un modd, ceir llythyrau gan swyddogion y Llynges at Charles Hayes, Rhaglyw Cwmni Brenhinol Affrica, yn crybwyll bod Ffrancwyr yn cwyno am Brydeinwyr yn ymyrryd â’u masnach yn Senegal yng nghanol y 18fed ganrif heb fod yn gwbl eglur am natur y fasnach honno (Gogerddan Estate Papers GCB1/1). Mae siartiau dyfrddarluniadol o India’r Gorllewin, fel yr un a luniwyd gan Joseph Smith Speer ym 1774, yn ymddangos yn ddigon diniwed hefyd, ond maen nhw’n cuddio byd tywyll caethwasiaeth y cawsant eu creu ynddo (Aston Hall Estate Records 3503). Ar yr un pryd, ymfalchïai gwladychiaethwyr fel teulu Ottley yn eu safle fel cynrychiolwyr y Gyfundrefn yn Antigua, St Vincent, Grenada a mannau eraill yn nhrefedigaethau Prydain yn India’r Gorllewin (Ottley Family (Additional) Papers 1).
Mae caethwasiaeth ymhell o fod yn anweladwy yn yr archifau, serch hynny. Mewn llythyr at Charles Hayes ym 1747 mae William Slawman yn ei wahodd yn agored i gymryd rhan yn y busnes o gludo caethweision o Gambia i Buenos Aires (Gogerddan Estate Papers GCB1/1), a fe gafodd arwerthiannau o gaethweision eu cofnodi (Nassau Senior Papers E732). Fel arfer, rhestrwyd caethweision fel eiddo mewn llechresi a chytundebau, ochr yn ochr â da byw a gwaddodion mwynau (Peniarth Estate Records DK2), a chaethweision oedd cyfran helaeth o ystad Richard Swarton yn Jamaica yn y 1760au (Slebech Estate Records 3328-33). Ym 1785, fe gymerodd William Knox o Slebech ran yn arwerthiant 100 o gaethweision am bris o £54 10s. (NLW Deeds 1948); roedd y caethweision yma eisoes wedi cael eu cludo o Georgia i Jamaica, ac yn awr roedden nhw ar eu ffordd i Dde Carolina. Cedwid dyddiaduron gan yr asiantau a weithredai’r busnes hwn (Nassau Senior Papers E814), ac weithiau bydden nhw’n cofnodi gwybodaeth am iechyd y caethweision, er dim ond yng nghyswllt pa mor dda y gallen nhw weithio (Slebech Estate Records 8342-440). Roedden nhw’n ystyried y caethweision fel asedau ariannol yn unig, gan gwyno am chwyddiant yn y prisiau a’u hanhawster yn cael gafael ar gaethweison oedd wedi cynefino â’u hamgylchiadau (‘seasoned slaves’) (Nassau Senior Papers E51, E64, E4).
Roedd y masnachwyr a meistri’r caethion yn gwbl ymwybodol mai trais oedd sylfaen eu rheolaeth, ac fe’i gwnaed yn gwbl eglur ganddynt eu bod yn disgwyl i ‘gaethweision ar ffo’ gael eu darostwng (Nassau Senior Papers E74). Aeth planhigwyr a masnachwyr India’r Gorllewin ati i ddeisebu llywodraeth Prydain gyda’u pryderon pan waethygodd tensiynau rhwng y caethweision a’r planhigwyr ym 1791 (Slebech Estate Records 11532-41) – cafwyd gwrthryfel llwyddiannus gan gaethweision yn nhrefedigaeth Ffrengig Saint-Domingue ychydig o fisoedd yn ddiweddarach, a hynny’n arwain yn y pen draw at sefydlu gwladwriaeth rydd Haiti – ac fe dyfodd pryderon y perchnogion yn ystod rhyfeloedd Prydain gyda Ffrainc chwyldroadol (Glansevern Estate Records 1010). Pan ddaeth caethweision yn rhydd am y tro cyntaf yn India’r Gorllewin, trwy eu hymdrechion gwaedlyd eu hunain yn erbyn gwladychiaethwyr Ewropeaidd y cyflawnwyd hynny.
Roedd yna wastad wrthwynebiad wedi bod yng Nghymru i’r fasnach gaethweision, ond ni wnaeth lawer o wahaniaeth tan ddiwedd y 18fed ganrif. Erbyn hynny, roedd cyfarfodydd yn galw am ddiddymu’r fasnach yn dod yn fwy cyffredin, fel yr un ym Mrynbuga ym 1792 (Tredegar Estate Records 64/346). Roedd Edward Williams, neu Iolo Morganwg, yn adnabyddus am ei wrthwynebiad cryf i’r fasnach; yn ogystal â siarad, darllen ac ysgrifennu am y pwnc, byddai’n gwrthod gwerthu ei waith llenyddol i rai yr oedd e’n gwybod eu bod yn cefnogi’r fasnach ym Mryste (Iolo Morganwg and Taliesin ab Iolo Manuscripts and Papers NLW MS 21282E/359, NLW MS 21396E/17, NLW MS 21392F/29, NLW MS 21400C/24-24a ). Nid oedd pawb o’r un farn, fodd bynnag. Roedd llawer o’r boneddigion yng Nghymru a’u hasiantau wedi buddsoddi’n drwm yn y planhigfeydd, a’u dadl nhw oedd y byddai diddymu’r fasnach yn niweidio economi Lerpwl a phorthladdoedd eraill (Harpton Court Estate Records 2073).
Diddymwyd y fasnach gaethweision yn yr ymerodraeth Brydeinig ym 1807, ond roedd caethwasiaeth yn parhau o hyd, ac roedd hi’n dal i fod yn bosib i brynu a gwerthu caethweision mewn amgylchiadau arbennig. Ym mis Hydref 1810, er enghraifft, fe wnaeth yr Uwchfrigadydd Thomas Picton – a oedd yn ymladd ym Mhortiwgal gyda Wellington ar y pryd – gytundeb gydag aelodau teulu Delaforest i drosglwyddo planhigfeydd, adeiladau, offer, caethweision, ceffylau, mulod ac eiddo eraill yn Nhrinidad, a oedd wedi bod yn drefedigaeth Brydeinig ers 1797 (Picton Family Records 19). Roedd Picton, tirfeddianwr cefnog a ddaeth yn A.S. dros Fwrdeistrefi Penfro yn ddiweddarach, yn adnabyddus am ei greulondeb gormesol, yn arbennig tuag at gaethweision, a fe’i cafwyd yn euog o ganiatáu i ferch ifanc o’r enw Luisa Calderón (nad oedd yn gaeth) gael ei harteithio yn Nhrinidad ym 1801, ond apeliodd yn erbyn yr euogfarn ar bwynt technegol a ni chyrhaeddwyd benderfyniad terfynol. Am flynyddoedd maith cofid amdano yn bennaf oherwydd ei ran yn rhyfel Iberia a’i farwolaeth yn Waterloo, a chodwyd cofgolofn iddo yng Nghaerfyrddin. Mae ymgyrch wedi bod yn ddiweddar i’w symud ymaith.
Roedd triniaeth greulon caethweision yn Jamaica yn parhau i gael sylw ym 1815 (Nassau Senior Papers E136), a bu raid i Lynges Frenhinol yn India’r Gorllewin weithredu yn erbyn morladron a’r fasnach gaethweision – yr oedd cysylltiad agos rhyngddynt yn nhyb y llywodraeth erbyn hyn – am flynyddoedd ar ôl hynny (Penralley Papers 219). Roedd sylw’r diddymwyr yn awr yn troi tuag at gaethwasiaeth ei hun, nid yn unig yn ymerodraeth Prydain ond yn Unol Daleithiau America a mannau eraill. Ymhlith yr ymgyrchwyr yng Nghymru roedd y gweinidog Annibynnol Samuel Roberts (‘S.R.’) (NLW MS 9523A), ond yr unigolyn mwyaf blaenllaw yng nghasgliadau’r Llyfrgell yw Thomas Clarkson, a deithiai’n ddiflino dros y Gymdeithas Gwrthgaethwasiaeth (NLW MS 14984A) gan ymroi ei fywyd i’r achos a chan roi ei hun mewn perygl mawr ar adegau. Clarkson a ysgogodd y mudiad dros ddiddymu ym Mhrydain yn y 1780au trwy gasglu tystiolaethau gan forwyr; gwyddai y byddai hyn nid yn unig yn datgelu amodau byw a gweithio dychrynllyd y morwyr ar fwrdd y llongau caethweision, ond hefyd driniaeth y caethweision eu hunain. Roedd ambell i Gymro ymysg y morwyr hyn ym Mryste a Lerpwl.
Dim ond ychydig o’r eitemau mwyaf hygyrch yn ein casgliadau yw’r rhain. Mae llawer o straeon yn dal i fod ynghudd yn yr archifau ac yn aros i gael eu datgelu.
Nid gyda’r fasnach drawsiwerydd y dechreuodd ymwneud Cymru â chaethwasiaeth. Yn aml yng nghyfraith Gymreig yr Oesoedd Canol – y ceir nifer o lawysgrifau ohoni yn y Llyfrgell, yn cynnwys Peniarth MS 28 – fe gymerid caethweision yn ganiataol fel dosbarth o fewn y gymdeithas, tra soniai ffynnonellau traethiadol megis ‘Brut y Tywysogyon’ (Peniarth MS 20) a Vita Griffini filii Conani (Peniarth MS 434E) am Lychlynwyr o Iwerddon yn dwyn pobl yng Nghymru i mewn i gaethwasiaeth. Mae hyd yn oed yr hwiangerdd o’r seithfed ganrif ‘Pais Dinogad’, a ysgrifennwyd yn llais merch yn canu i’w phlentyn, yn cyfeirio at eu hwyth caethwas (‘wythgeith’) yn cydganu (NLW Llyfr Aneirin, Cardiff MS 2.81).
Nid rhywbeth sy’n perthyn i’r gorffennol yn unig yw’r fasnach gaethweision ychwaith. Yn 2007 a 2008, fel rhan o gywaith cymunedol Everywhere In Chains, cynhaliodd Women in Jazz gyfres o weithdai yn ne Cymru er mwyn codi ymwybyddiaeth am gaethwasiaeth a’r fasnach gaethweision yn y byd modern yn ogystal â’r gorffennol (Jazz Heritage Wales / Archif Menywod Cymru 4/9). Gobeithiwn na fydd angen ychwanegiadau tebyg i’n casgliadau yn y dyfodol.
Rhwng 1961 ac 1963, roedd Rhodri Morgan, a ddaeth yn ddiweddarach yn arweinydd Llafur Cymru a Phrif Weinidog Cymru, yn astudio ym Mhrifysgol Harvard yn Cambridge, Massachusetts. Cafodd ysgoloriaeth o’r Thomas and Elizabeth Williams (Loughor School Board) Fund er bod ei deulu yn byw yn Abertawe gan fod diffyg ceisiadau o Gasllwchwr, ac er bod y gyllideb ddim yn fawr iawn, roedd yn ddigonol iddf fyw a theithio rhywfaint. Yn ystod ei gyfnod yno, ysgrifennodd cyfres o lythyron at ei deulu yn Abertawe.
Daeth galwad ffôn gan aelod o Bwyllgor Ymgynghorol yr Archif Wleidyddol Gymreig yn hwyr y llynedd yn dweud bod brawd Rhodri, Yr Athro Prys Morgan, yn awyddus i gasgliad o 88 llythyr o’r cyfnod ddod i’r Llyfrgell Genedlaethol. Yn fuan wedyn roedd casgliad o lythyron, ffotograffau a nodyn esboniadol wedi cyrraedd fy nesg.
Mae derbyn pecynnau o’r fath yn un o’r rhesymau ‘mod i’n mwynhau fy ngwaith sut gymaint. Roedd cael cyfle i ddarllen am anturiaiethau Rhodri Morgan, ei waith a bywyd prifysgol, cyfarfodydd, a theithiau amrywiol yn dipyn o fraint. Mae modd dilyn ei deithiau ar draws y wlad i Georgia, Iowa, California, New Orleans a Puerto Rico yn y llythyron; y rhan fwyaf wedi ysgrifennu yn daclus yn y Gymraeg ar bapur tenau yr Aerogramme, a gweld ambell ffotograff. Mae un llythyr wedi’i ysgrifennu o Blaza y Cenhedlaedd Unedig yn Efrog Newydd ac un arall yn cynnwys drafft o draethawd er mwyn i Prys rhoi sylwadau arno!
Ysgriefnnodd y llythyr cyntaf o Efrog Newydd, gyda disgrifiad o’r daith ar long o Rotterdam, cyrraedd diwrnod a hanner yn hwyr a cholli gweld y Statue of Liberty! Mewn llythyr arall mae’n son am y dathlu mawr ar Ŵyl Sant Padrig i gymharu gyda Dydd Gŵyl Dewi ac un arall o Berkley lle mae’n son am gwrdd a phobl o grwpiau gwleiddol fel y Christian Anti-Communist Crusade a’r Socialist Party Social Democratic Federation.
Mae’r llythyron yn gyfle i weld y byd trwy lygaid Rhodri Morgan, gweld ei ddiddordebau gwleidyddol yn datblygu a chael syniad o’r profiadau a’r cysylltiadau oedd wedi dylanwadu arno. Rydym yn dra ddiolchgar i’r Athro Prys Morgan am eu rhannu.
Mae Thomas Pennant (1726-1798) wedi cael ei ddisgrifio fel y sŵolegydd mwyaf blaenllaw ar ôl John Ray a chyn Charles Darwin. Fe’i ganwyd a bu fyw ei fywyd i gyd yn ystâd ei deulu yn Downing Hall ger Whitford, Sir y Fflint, ond aeth ar deithiau i’r Alban, Cernyw a rhannau eraill o Brydain a chofnodi’r hynafiaethau a’r bywyd naturiol a welodd. Mae’r Llyfrgell yn berchen ar gasgliad helaeth o’i weithiau, gan gynnwys The British Zoology, A Tour in Scotland ac A Tour in Wales.
Papurau Syr John Herbert Lewis Papers Dyddiadur 1900
Papurau Syr John Herbert Lewis Papers Dyddiadur 1900
Mewn arwerthiant yn ddiweddar llwyddom i brynu Beibl Saesneg wedi’i argraffu ym 1619 sydd yn dwyn y llofnod “Thomas Pennant Esqr Downing” mewn ysgrifen hardd ar un o’r dalennau rhwymo. Yn bellach ymlaen yn y gyfrol ceir nodiadau llawysgrif eraill: “This Book for the Sarvents [sic] of Thos. Pennant Esqr of Downing” ac hefyd: “David Pennant Esqr His Booke In the year of Our Lord God 1751”. David oedd enw mab Thomas Pennant, ond ganwyd hwnnw yn 1763, sy’n awgrymu mai hwn yw llofnod tad Thomas Pennant, a oedd hefyd â’r enw David. Mae’n debyg felly fod y gyfrol wedi treulio blynyddoedd maith yng nghartref teulu Pennant. Mae’n addas iddo gael cartref newydd yn y Llyfrgell Genedlaethol gyda gweithiau’r Cymro sylweddol hwn.
Rydym yn hynod falch yn y Llyfrgell Genedlaethol o fod wedi derbyn rhodd hael i’n casgliadau o dri gwaith eiconig gan yr artist blaenllaw Mary Lloyd Jones o Aberystwyth. Adwaenir yr artist am ei thirluniau deinamig, lliwgar, mynegiadol ac haniaethol yn seiliedig ar dirlun a diwylliant Cymru. Ganed yr artist ym Mhontarfynach yn 1934 a hyfforddodd yng Ngholeg Celf Caerdydd yn yr 1950au, cyn dychwelyd i Geredigion i fyw. Dyma’r ardal sydd wedi cael cryn ddylanwad ar ei gwaith fel y gwelir yn y tirlun pwerus ‘Ponterwyd/Gaia’ a oedd yn rhan o’r rhodd hael diweddar i’r Llyfrgell. Nododd yr artist
‘Y byd naturiol yw testun fy ngwaith, cymylau, cysgodion creigiau, creithiau, patrymau caeau ac anialwch corsydd mawnoglyd’.
Trwy gydol yr haf, rydym yn hynod falch o ddatgan y bydd modd gweld y gwaith yma’n cael ei arddangos yn Oriel Gregynog y Llyfrgell Genedlaethol.
‘Barclodiad Y Gawres’, (tri darn), Olew ar gynfas, 2005/6
‘Bryn Celli Ddu’, (tri darn), Olew ar gynfas, 2005/6
‘Ponterwyd / Gaia’, Olew ar gynfas, [ca.1998]
Crëwyd y gweithiau olew tri darn trawiadol ‘Barclodiad y Gawres’ a ‘Bryn Celli Ddu’, a oedd hefyd yn rhan o’r rhodd, ar gyfer arddangosfa yn oriel eiconig Gregynog y Llyfrgell Genedlaethol yn 2006, ac felly mae’n hynod addas bod y gweithiau yma bellach yn cael eu cartrefu yn y Llyfrgell. Yn y gweithiau hyn mae’r artist yn mynegi ei theimladau am berthyn i ddiwylliant ac iaith leiafrifol.
Mae’r gweithiau tri darn yn seiliedig ar y patrymau cerfiedig a grëwyd gan y Brythoniaid ar gerrig cynhanesyddol ‘Barclodiad y Gawres’ a ‘Bryn Celli Ddu’ ar Ynys Môn, ac felly lle gwelir gwreiddiau’r iaith Gymraeg. Bu’r artist yn ymweld â’r Llyfrgell Genedlaethol yn aml wrth baratoi ar gyfer y gweithiau, gan ymchwilio i waith yr ysgolhaig Syr John Rhys a gasglodd enghreifftiau o gerfiadau Ogham ar garreg, yn ogystal â phapurau Iolo Morgannwg, lle gwelodd ‘Goelbren y Beirdd’ am y tro gyntaf. Teimlodd yr artist felly y byddai’r Llyfrgell Genedlaethol yn gartref hynod addas ar eu cyfer.
Nododd yr artist:
‘Yn y ddau ddarn yma rwyf yn gwneud i liwiau wrthdaro i greu awyrgylch arbennig sy’n cyfleu cyffro hudol y cerfiadau rhyfeddol hyn, a’u perthynas efo’r modd o fyw 4,000 mlynedd yn ôl. Trwy hyn rwyf yn ceisio cyffwrdd â hanes a dirgelwch sy’n perthyn i oes a fu. Mae yna barch uchel yn bodoli at lenyddiaeth Gymreig hynafol, ac mae beirdd yn aml yn cyfleu’r hyn yr hoffwn i ddweud yn fy nghyfansoddiadau. Mae creu pont rhwng y traddodiad barddonol a chelf weledol yn rhan o’r hyn rwyf yn ceisio ei gyflawni’.
Rydym yn hynod ddiolchgar i Mary Lloyd Jones am ei chefnogaeth frwd i’r Llyfrgell Genedlaethol. Mae’n fraint medru adeiladu ar y casgliad o weithiau’r artist sydd eisoes gennym o fewn y Llyfrgell gyda’r rhodd hynod hael yma o weithiau.
Mae cyfnod cyn etholiad wastad yn un prysur ar gyfer yr Archif Wleidyddol Gymreig, rydym yn trefnu casglu deunydd ymgyrchu ac mae aelodau sy’n sefyll i lawr neu sydd yn colli sedd yn cysylltu i gynnig archifau i ni.
Yn ystod y cyfnod pryswr hwn, daeth ychwanegiad hynod diddorol i bapurau Ann Jones AC. Cyflwynodd Ann Jones ei phapurau trwy Archif Menwyod Cymru fel rhan o brosiect Gwir Gofnod o Gyfnod (https://www.womensarchivewales.org/cy/news?id=105) sy’n gweithio gydag aelodau chyn aelodau Senedd Cymru benywaidd blaenorol i recordio eu hanes llafar a threfnu bod eu paprurau yn mynd i archifdy priodol.
Roedd grŵp cyntaf papurau Ann Jones yn dweud stori pasio Mesur Diogelwch Tân Domestig (Cymru) 2011 ac mae ei chefndir fel swyddog gyda’r gwasanaeth tân yn amlwg yn y deunydd newydd. Yn 2000 cyhoeddwyd cynlluniau i uno’r holl ystafelloedd rheoli’r gwasanaethau tân yng Nghymru, gan gynnwys ystafel rheoli’r gogledd yn y Rhyl. Mae 3 ffeil yn dilyn hanes ymgyrch Ann Jones i gadw’r ystafell rheoli yn ygogledd ar agor trwy ohebiaeth, datganiadau i’r wasg a dogfennau.
Mae gweddill y grŵp yn cofnodi gweithgaredd Ann Jones i sicrhau parhâd prosiectau i gynorthwyo plant yn dilyn cyhoeddiad gan Gymdeithas y Plant eu bod nhw’n bwriadau dod â’u holl weithgaredd yng Nghymru i ben. Mae gohebiaeth gyda Phrif Weithredwr am ymddiriedolwyr Cymdeithas y Plant, esgobion Eglwys Lloegr a staff a phartneriaid y prosiectau amrywiol yn cyfleu sioc a dicter yn dilyn y cyhoeddiad. Mae papurau ymchwiliad Pwyllgor Materion Cymreig Senedd y DU yn codi nifer o gwesitynau,a cheir cofnodion, gohebiaeth a datganiadau ar ran gweithgor o fewn y Cynulliad newydd er mwyn sicrhau parhâd y gwaith. Sefydlu’r elusen Tros Gynnal oedd canlyniad hyn i gyd. Er bod y stori yn un amlwg ar y pryd, mae llawer o mwy o dan yr wyned. Diolch i Ann Jones mae’r stori i gyd nawr ar gael.
Yn ystod y cyfnod clo, mae llawer ohonom ni efallai wedi cymryd y cyfle i fod yn fwy creadigol, trwy gelf, crefftau, neu hyd yn oed trwy ddysgu sgil newydd fel chwarae offeryn cerdd. Ond pe buasech yn ysgrifwr canoloesol, efallai eich unig gyfle i sianelu’ch Van Gogh mewnol oedd trwy ychwanegu rhywfaint o liw i’r llawysgrif roeddech chi’n gweithio arno. Roedd ysgrifennwyr yn gallu ychwanegu addurniadau mewn nifer o ffyrdd, felly am ysbrydoliaeth artistig beth am edrych ar rai o’r llawysgrifau i’w gael yn ein casgliadau digidol?
Roedd llawysgrifau fel arfer yn cael eu gwneud o groen dafad neu groen gafr, a gafodd ei lanhau, ei ymestyn, a’i sychu i greu taflenni memrwn. Byddai’r taflenni hyn yn cael eu plygu i greu plygion; gwnaeth pedair taflen wyth tudalen (neu bifolia), pob un ag ochr recto a verso yn dibynnu ar yr ochr cnawd neu wallt y memrwn. I greu cyfrol, byddai nifer o blygion yn cael eu rhwymo at ei gilydd. Roedd hon yn broses drud a gymerodd lawer o amser, ac roedd yr angen i osgoi gwastraff, a’r amherffeithrwydd naturiol y deunydd, yn golygu mai anaml y byddai tudalennau’n gyson. Felly cyn ysgrifennu ar dudalen, fel arfer roedd yr ysgrifwr yn pigo tyllau yn yr ymylon a mesur y tudalen gyda llinellau llorweddol a fertigol er mwyn sicrhau cysondeb. Byddai lleoedd yn cael eu gadael ar y dudalen ar gyfer addurniadau, gan nad oedd yr ysgrifwr a’r addurnwr yr un person bob amser.
Defnyddiwyd nifer o wahanol liwiau ar gyfer addurno, wedi ei wneud o ddeunyddiau naturiol yn amrywio o ran cost a phrinder. Gellid gwneud yr inc a ddefnyddir ar gyfer testun yng Nghymru’r Oesoedd Canol o fustl derw (neu gallotannic), a allai ddangos fel lliw brown tywyll, ond gellid gwneud llawer o liwiau eraill o seiliau powdr, fel coch ac oren o blwm coch (neu minium); gwyn o blwm gwyn; gwyrdd o halwynau copr; a glas o lapis lazuli. Byddai’r rhain i gyd yn gymysg ag asiant rhwymo fel gum Arabic. Ond peidiwch â rhoi cynnig ar hyn gartref – roedd llawer o’r paent hyn yn wenwynig! Roeddent hefyd yn ddrud, felly roedd addurno llawysgrifau yn arwydd o noddwr cyfoethog.
Mae’n debyg mai’r math mwyaf cyffredin a symlaf o addurno oedd llythrennau coch. Gellir gweld hyn mewn llawer o lawysgrifau Cymreig canoloesol a fei’i defnyddiwyd ar gyfer priflythrennau a phenawdau. Mae’r llawysgrif Hendregadredd, yn cynnwys barddoniaeth Cymraeg, y rhannau cynharaf ohonynt yn dyddio o’r diwedd y 13eg-dechrau’r 14eg ganrif, yn dangos hyn, yn cynnwys inc coch ar gyfer teitlau cerddi, priflythrennau, ac am batrymau i lenwi lleoedd gwag yn y testun.
Roedd llythrennau coch yn aml yn cael eu newid bob yn ail â lliwiau gwahanol, a oedd yn yr engraifft uchod yn las. Ond roedd inc glas yn ddrud iawn, felly roedd gwyrdd yn aml yn cael ei roi yn lle glas. Defnyddiwyd ysgrifwr y llawysgrif Llyfr Aneirin, o’r 13eg ganrif, gwyrdd yn lle glas, a lliwiodd patrymau yn y llefydd gwag yn goch ac yn wyrdd.
Gallai priflythrennau hefyd gynnwys lluniadau cymleth. Os ydych chi’n hoff o ddreigiau bach, byddwch chi wrth eich bodd â’r priflythrennau wedi’i addurno â bwystfilod mewn Peniarth MS 540B, cynhyrchiad Cymreig o’r 12fed ganrif yn cynnwys copi o’r gwaith Bede, De natura rerum.
Mewn rhai achosion, aeth yr ysgrifwr amdani a lluniodd addurniadau ar y priflythrennau yn cymryd lan yr holl dudalen, fel sy’n digwydd yn NLW MS 3024C, copi o’r 14eg ganrif o weithiau Gerallt Cymro. Roedd addurnwr y llawysgrif hon hyd yn oed wedi llunio wyneb barfog – cystadleuydd ar gyfer ‘Movember’ efallai? (f. 42v).
Os nad dreigiau bach yw eich peth chi, mae bwystfilod eraill hefyd yn ymddangos. Weithiau, ysgrifennodd ysgrifwyr eiriau cyntaf y dudalen nesaf yng nghornel dde isaf y dudalen neu golofn flaenorol fel canllaw.
Gellid addurno’r cipeiriau hyn, gyda rhai yn y llawysgrif 13eg-ganrif Llyfr Du Caerfyrddin (sy’n cynnwys casgliad o farddoniaeth Cymraeg) wedi ei addurno â llew (f. 4r) a chreadur môr eithaf syfrdanol (f. 49r).
Ond nid oedd addurno yn gyfyngedig i’r chwedlonol – gellid darlunio golygfeydd mwy cyffredinol hefyd. Mae llawysgrif y 13eg-ganrif, Peniarth MS 28, sy’n llawysgrif Lladin o gyfraith Hywel Dda, yn cynnwys sawl llun lliw yn dangos nifer o olygfeydd wedi ei ddeddfu o gyfraith Hywel. Mae’r llawysgrif yn cynnwys nifer o ffigurau lliwgar gan gynnwys delweddau o swyddogion llys wedi’u gwisgo’n drawiadol yn ogystal â lluniau o anifeiliaid gwerthfawr fel ceirw, ceffylau, ac ychen; ond mae rhaid i’r wobr am y darluniad gorau mynd i’r mochyn (f. 25r), wedi’i dynnu’n gyflawn gyda chynffon cyrliog!
Pan feddyliem am y cyfnod canoloesol, efallai ein bod ni’n meddwl am liwiau llwydaidd a thudalennau wedi pylu. Ond heblaw am ddreigiau bach a moch prydferth, gallwn weld sut mae’r llawysgrifau Cymreig canoloesol hyn yn fwy na thestunau, maen nhw’n arddangosfa ar gyfer y creadigrwydd a sgiliau eu haddurnwyr a’u hysgrifwyr hyd yn oed ganrifoedd ar ôl iddynt gael eu gwneud. Felly y tro nesaf y byddwch chi’n codi pen neu frwsh paent, beth am gymryd ysbrydoliaeth o’n llawysgrifau, a rhyddhewch eich ysgrifwr canoloesol mewnol!
Lucie Hobson
Archifydd Cynorthwyol
Darllen pellach:
Daniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Caerdydd, 2000)
Daniel Huws, Peniarth 28: Darluniau o Lyfr Cyfraith Hywel Dda = Illustrations from a Welsh lawbook (Aberystwyth, 2008)
Myriah Williams, ‘The Black Book of Carmarthen: Minding the Gaps’, Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru 36.4 (2017), 357-375
Gerald Morgan, ‘The Book of Aneirin and Welsh Manuscript Prickings’, Bwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd 20.1 (1962), 12-17
J. J. G. Alexander, Medieval Illuminators and their Methods of Work (New Haven/Llundain, 1992)
Daniel V. Thompson, The Materials of Medieval Painting (Llundain, 1936)
Mae’r Llyfrgell Genedlaethol yn ddiweddar wedi cael y pleser o dderbyn cofnodion ein cymdogion, y Ganolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd. Un o’r sefydliadau academaidd blaenorol ym maes astudiaethau Celtaidd, mae ymchwil y Ganolfan yn cwmpasu’r llenyddiaeth a’r ieithoedd Celtaidd i gyd, yn cynnwys y Gymraeg, Gwyddeleg, Manaweg, Llydaweg, Cernyweg, a Gaeleg yr Alban, ymysg eraill.
Adeilad CanolfanUwchefrydiau Cymreig a Cheltaid gan Llywelyn2000 https://en.m.wikipedia.org/wiki/File:University_of_Wales_Centre_for_Advanced_Welsh_and_Celtic_Studies_03.JPG
Mae’r cofnodion yn dechrau yn swyddogol yn y 70au, gyda sefydlu’r Ysgol Astudiaethau Celtaidd Coleg Prifysgol Cymru yn 1971 gydag adrannau Y Gymraeg, Gwyddeleg, a Hanes Cymru. Mae’r papurau cynnar yma (Cyfres D1 yn y catalog) yn cyfleu rhai o’r syniadau tu ôl sefydlu’r Ysgol Astudiaethau Celtaidd, yn ogystal â rhai o’r problemau ymarferol fel chwilio am adeilad addas fel cartref i’r Ysgol. Gallwn glywed hefyd rhai o leisiau myfyrwyr cyntaf yr Ysgol, trwy lythyrau gan ddarpar fyfyrwyr yn gwneud ymholiadau am astudio yn yr Ysgol newydd.
Yn 1976, lansiodd athrawon yr Ysgol Astudiaethau Celtaidd gronfa apêl er cof am y llenor Thomas Parry-Williams gyda’r bwriad o sefydlu Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd yn Aberystwyth. Mae cofnodion y Ganolfan (Cyfres A1) yn dangos ymdrech a datblygiad yr Apêl trwy ohebiaeth yr Athrawon a manylion rhoddion, ac yn cofnodi llwyddiant yr Apêl ac agoriad swyddogol y Ganolfan yn 1979 (Ffeil D1/2). Mae’r dogfennau yn dangos y Ganolfan yn mynd o nerth i nerth, gyda mwy o staff yn ymuno yn yr 80au, ac agor yr adeilad newydd ar bwys y Llyfrgell Genedlaethol yn 1993 (Ffeil D2/2 a Chyfres D3).
Rhan fawr o’r casgliad yw’r cofnodion cyfarfodydd (Grŵp P), sy’n cofnodi gwaith y Ganolfan o ddydd i ddydd yn ogystal â thrafod gweithgareddau fel cyhoeddiad ac ymchwil. Mae ehangder ag amrywiaeth gwaith y Ganolfan yn amlwg o gofnodion a phapurau seminarau a fforymau (Cyfresau G1 a G2), sy’n hyrwyddo pynciau fel ‘Gweithiau Beirdd y Tywysogion’ (G2/1), ‘Traddodiad Barddol yr Alban’ (G2/5), ‘Tafodieithoedd’ (G2/9), ‘Archaeoleg’ (G2/11), a ‘Llysiau a Meddygaeth’ (G2/16) ymysg eraill. Fel rhywun sydd â ddiddordeb yn astudiaethau Celtaidd fy hunan, rwy’n meddwl mai’r dogfennau mwyaf diddorol yn y casgliad yw’r rhai sy’n cyfleu’r broses ymchwilio. Un o fy ffefrynnau yw’r casgliad o lythyrau (Ffeil C1/3) sy’n trafod ymchwil un o gyn-gyfarwyddwyr y Ganolfan, R. Geraint Gruffydd, ar gyfer ei ddarn ‘Where Was Rhaeadr Derwennydd?’ a gyhoeddwyd yn 1990. Mae’r ffeil yn cynnwys llythyrau oddi wrth Gruffydd at bob Bwrdd Dŵr rhanbarthol yn Lloegr yn gofyn am leoliad y Rhaeadr enwog sy’n cael ei henwi yn y gerdd gynnar ‘Canu Aneurin’ – gydag amrywiaeth o atebion diddorol o weithwyr y Byrddau Dŵr!
Ond efallai un o’r pethau pwysicaf am gofnodion y Ganolfan yw’r papurau sydd wedi cael eu hysgrifennu yn yr ieithoedd Celtaidd. Heblaw’r Gymraeg, mae’r casgliad yn cynnwys dogfennau a llythyrau yn y Wyddeleg, Llydaweg, a Gaeleg yr Alban. Mae’n braf iawn i weld yr ieithoedd yma yn cael eu defnyddio, ac mae’n pwysleisio gwaith y Ganolfan i ymchwilio a hyrwyddo hanes a llenyddiaeth Geltaidd er mwyn cadw’r ieithoedd yma yn fyw ac i helpu sicrhau eu dyfodol.
Blog i gyflwyno gwaith a chasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Yn sgil natur bersonol blogiau, polisi'r Llyfrgell yw cyhoeddi postiadau yn yr iaith wreiddiol yn unig. Cyhoeddir yr un faint o bostiadau yn y ddwy iaith, ond nid yr un blogiau ydynt. Am gyfieithiad bras gellir darllen y blog drwy ddefnyddio system gyfieithu megis Google Translate.
