Dyna deitl addas teyrnged Dic Jones i’w gyfaill Tydfor Jones yn Barddas, Medi 1983, yn dilyn ei farwolaeth drasig mewn damwain dractor ar ei fferm Y Gaerwen, Blaencelyn, ger Llangrannog, ar 20 Mehefin 1983, yn wyth a deugain mlwydd oed.
Ym mis Chwefror llynedd cyrhaeddodd Papurau Tydfor Jones yn rhodd i’r Llyfrgell mewn cês patrwm tartan ‘Black Watch’. Mae Papurau’r Parch. Gerallt Jones, cefnder i Tydfor, yma’n y Llyfrgell hefyd.
Derbyniwyd papurau tad Tydfor sef Evan George (‘Siors’, 1892-1953) neu ‘Sioronwy’ (ei enw barddol) yn rhan o’r rhodd. Yr oedd yn fardd ac yn ddegfed plentyn o’r deuddeg a fagwyd ar fferm enwog a diwylliedig y Cilie, Cwmtydu.
Ym mis Rhagfyr 2019 cyrhaeddodd pecyn ychwanegol o bapurau yn ymwneud â John (Tydu) Jones (1883-1947), ewythr Tydfor a brawd Siors, a ymfudodd i Ganada yn 1904 ac roedd ‘Jac Canada’ yn dipyn o gymeriad. Ceir llythyrau hiraethus oddi wrtho at ei deulu. Cofnododd ei gerddi mewn cyfrol ddu – ‘Aelwyd y teulu’ i gofio am ei rieni ac yn anrheg pen-blwydd i Tydfor yn saith mlwydd oed. Roedd yn arbennig o hoff o englyna a cheir englynion i’w frodyr, ei chwiorydd, ei neiaint, gan gynnwys englyn i Tydfor. Bu farw mewn damwain wrth weithio ar felin lifio yn Sultan, Canada, yn 1947.
Llawysgrif o gerddi John (Tydu) Jones (1883-1947), 'Aelwyd y Teulu' (Papurau Tydfor Jones 4/3)
Prev
Next
Ceir copi o sgript teyrnged T. Llew Jones i ‘Bois y Cilie’ yn y Babell Lên adeg Eisteddfod Genedlaethol Aberteifi 1976 ac roedd Tydfor yn un o’r llefarwyr. Cyfeirir at Tydfor fel ‘enghraifft dda o’r bardd gwlad’ yn y Cydymaith i lenyddiaeth Cymru (Caerdydd, 1997).
Cyhoeddwyd Rhamant a hiwmor Tydfor (Llandysul, 1993), cyfrol o’i farddoniaeth wedi’i golygu gan ei weddw Ann Tydfor, yn 1993. Gellir gweld fod ei ddiddordeb mewn barddoni yn tarddu o’i blentyndod wrth edrych ar ei gerddi cynnar niferus sy’n cynnwys cerdd i ‘T. Llewelyn Jones’ yn ei gyfrol ‘Yr awen’, 1947-1948, gyda mynegai i’r cerddi hyd yn oed.
Papurau Tydfor Jones yn cyrraedd y Llyfrgell mewn cês tartan.
Prev
Next
Ym Mhapurau Cassie Davies 68 mae dau bennill ‘Defi John’ a anfonodd Tydfor ati yn 1970 er cof am D. J. Williams.
Ddeugain mlynedd nôl ym mis Chwefror 1980 cefais y fraint o fod mewn noson yng Nghanolfan y Dderi, Llangybi, Ceredigion, fy mhentref genedigol, ac Adar Tydfor yn ein diddanu. Mae gen i lofnod Tydfor i brofi hynny! Ef oedd yn gyfrifol am lunio sgriptiau i’r parti, cyfansoddi geiriau’r caneuon ac yn arweinydd y noson hefyd. Roedd yn gyfrannwr cyson i’r rhaglen radio ‘Penigamp’ ar ddechrau’r 1970au.
Yng ngeiriau Emyr Llywelyn yn ei deyrnged i Tydfor yn Y Gambo, Gorffennaf 1983, ‘Ti oedd brenin diwylliant bro’.
Ym mis Ionawr eleni daeth casgliad bach o lythyron a effemera yn ymwneud a gyrfa gwleidyddol Syr David Treharne Llewellyn, cyn aelod seneddol Ceidwadol, ar werth mewn arwerthiant.Roedd Llewellyn wedi gwasanaethu fel AS dros Ogledd Caerdydd rhwng 1950 a 1959 a chael ei apwyntio fel is-weinidog yn y Swyddfa Gartref yn dilyn buddugolaeth y Ceidwadwyr yn Etholiad Cyffredinol 1951. Dim ond blwyddyn roedd Llewellyn yn ei swydd yn y Swyddfa Gartref, cyn iddo orfod ymddiswyddo oherwydd ei iechyd ond roedd yn benodiad arwyddocaol iawn.
Yn eu maniffesto ar gyfer Etholiad Cyffredinol 1951, roedd y Ceidwadwyr wedi addo creu swydd yn y Llywodraeth i ymdrin a materion Cymreig. Pan gafodd ei apwyntio i’r cabinet, cafodd David Maxwell-Fyfe y teitl Ysgrifennydd Cartref a Gweinidog dros Faterion Cymreig. I brofi bod hyn yn newid mwy na theitl swydd, penodwyd gweinidog yn y Swyddfa Gartref oedd yn gyfrifol yn benodol am faterion Cymreig; David Treharne Llewellyn oedd y gwleidydd cyntaf yn y rôl honno.
David Treharne Llewellyn, Is-Ysgrifennydd dros Gyrmu, yn ymweld â Maesteg, 1 Tachwedd 1951 (Casgliad Geoff Charles, Llyfrgell Genedlaethol Cymru)
Prev
Next
Mae’r Archif Wleidyddol Gymreig yn casglu papurau Ysgrifenyddion Gwladol Cymru, felly roeddwn ni’n teimlo bod yr archif bach hwn yn werth ei brynu. Nid oes llawer o’i gyfnod yn y Swyddfa Gartref ond mae un llythyr gan Winston Churchill yn diolch iddo am ei wasanaeth i Gymru fel gweinidog a llawer o ohebiaeth gyda gweinidogion eraill yn ystod ei yrfa seneddol gan gynnwys James Callaghan, Edward Heath, David Maxwell-Fyfe a Gwilym Lloyd George. Mae casgliad diddorol o lythyron oddi wrth Philip Noel-Baker, Gweinidog Tanwydd a Phŵer, am gymorth ar gyfer y rhai oedd mewn angen oherwydd damweiniau mewn pyllau glo, a grŵp arall sy’n dangos y berthynas rhwng Llewellyn a George Thomas ac sy’n trafod trychineb Aberfan a’r Arwisgo yn 1969.
Roedd Llewellyn wedi chwarae rhan byr ond arwyddocol yn natblygiad gwleidyddiaeth Cymru, felly mae’n briodol bod ei archif bach wedi dod i’r Llyfrgell Genedlaethol gyda phapurau Ysgrifenyddion Gwladol Cymru a gwleidyddion Cymreig o’r un cyfnod.
Yn 1944 dechreuodd yr Eglwys yng Nghymru adneuo cofnodion pob esgobaeth yn y Llyfrgell Genedlaethol, er budd i’r genedl. Roedd hyn yn cynnwys y pedair esgobaeth hynafol, sef Bangor, Llandaf, Llanelwy a Thyddewi, a’r ddwy esgobaeth fodern, Mynwy, ac Abertawe ac Aberhonddu. Cafodd dogfennau, llawysgrifau, mapiau a darluniau eu hadneuo, ac mae’r Llyfrgell yn parhau i dderbyn adneuon rheolaidd hyd heddiw.
Eglwys Santes Fair, Ystrad Fflur (Hawlfraint: William Troughton)
Eglwys Santes Fair, Ystrad Fflur (Hawlfraint: William Troughton)
Prev
Next
Mae mwyafrif y cofnodion esgobaethol yn ymwneud â systemau gweinyddol a chyfreithiol yr Eglwys. Mae’r cofnodion yn adrodd hanes yr Eglwys a’r esgobaethau, adeiladau eglwysig, a gwaith yr esgobion, llysoedd, a’r clerigwyr. I’r rheiny sy’n ymddiddori yn hanes eglwysig neu hanes teulu neu leol, mae’ casgliad yn cynnwys ffynonellau gwybodaeth hollbwysig. Mae’r casgliad yn un sylweddol o ran maint – un o’r casgliadau mwyaf o gofnodion corfforaethol yn y Llyfrgell. Yn ffodus i ymchwilwyr, mae’r casgliad wedi’i drefnu’n dda, sy’n gwneud mynediad i’r deunydd yn weddol rwydd.
Os nad ydych wedi defnyddio’r casgliad o’r blaen a’ch bod yn ansicr o ble i ddechrau, efallai bydd yr awgrymiadau yma o gymorth:
1. Adnabod eich esgobaeth: Mae cofnodion pob esgobaeth wedi’u rhannu i gategorïau bras, megis Adysgrifau’r Esgob, Papurau’r Llys Consistori, Cofnodion y Cabidwl ayyb. Yn gyffredinol, gallwch ddisgwyl chwilio’r un mathau o gofnodion yng nghasgliad pob esgobaeth, er efallai bydd gwahaniaethau yn hyd y cofnodion a’u dyddiadau.
2. Porwch y prif ddisgrifiad ar gyfer yr esgobaeth: Bydd y prif dudalen catalog ar gyfer yr esgobaeth yn cynnwys pa gofnodion sydd ar gael – mae’r meysydd ‘Natur a Chynnwys’ a ‘System o Drefniant’ yn enwedig o ddefnyddiol. Bydd y prif dudalen hefyd yn dangos y categorïau o gofnodion sydd ar gael.
Prev
Next
3. Chwilio cyflym: Mae nifer o deitlau’r cyfresi a’r cofnodion yn chwiliadwy drwy ddefnyddio allweddeiriau, felly rhowch dro ar chwilio am dermau penodol sy’n berthnasol i’ch ymchwil. Cofiwch drio sillafiadau gwahanol i wella eich canlyniadau chwilio. Fe welwch fod modd i chi wneud chwiliad cyflym o fewn casgliad penodol drwy ddefnyddio’r blwch chwilio ar ochr chwith y sgrin yng Nghatalog Archifau a Llawysgrifau’r Llyfrgell.
4. Adnoddau print: Os ydych yn ceisio chwilio gwybodaeth am aelod o’r glerigiaeth, man cychwyn da ar gyfer eich ymchwil yw Crockford’s Clerical Directory. Mae’n cynnwys manylion apwyntiadau clerigol ers 1858.
5. Llefydd annisgwyl: Er efallai nad yw’n ymddangos yn berthnasol ar yr olwg gyntaf, byddwch yn barod i dreulio peth amser yn archwilio rhannau arall o’r casgliad. Ni chafodd rhai dogfennau swyddogol eu rhoi mewn i’r categorïau cyffredinol. Er enghraifft, mae cyfres Amrywiol (Miscellaneous) yng Nghofnodion Esgobaethol Tyddewi yn cynnwys deunydd yn ymwneud â chapeli anghydffurfiol yn Aberhonddu.
Rhan 2: Cofnodion a chymhorthion chwilio o fewn archif y Sesiwn Fawr
Y cofnodion mwyaf defnyddiol i ymchwilwyr yn archif y Sesiwn Fawr yw’r Rholiau Pledion (y dosbarth mwyaf), y Ffeiliau Carchar (y mwyaf diddorol) a’r Pledion, sy’n cynrychioli achosion sifil, achosion y Goron ac achosion ecwiti yn y drefn honno. Nid oes dim mynegeion go iawn, ond mae llawer o gofnodion y llys yn gyflenwol a gellir eu defnyddio fel cymhorthion chwilio. Nid yw’r rhain yn gynhwysfawr, ond dyma’r lle i gychwyn oni bai eich bod chi’n gwybod pryd y cafodd achos arbennig ei glywed. Yn Saesneg mae’r dogfennau o 1733 ymlaen, a hefyd yr achosion ecwiti, tystiolaethau troseddol a chofnodion y Werinlywodraeth, tra bod y rhan fwyaf o’r deunydd cyn 1733 yn Lladin.
Dyma beth allwch chi ddisgwyl ei ddarganfod yn y cofnodion a’r cymhorthion chwilio mewnol:
Ochr Sifil
Mae RHOLIAU PLEDION(PLEA ROLLS) yn cynnwys pledion yn bennaf mewn achosion a gyrhaeddodd prawf, gan gofnodi enwau a phledion pob plaid, galwedigaethau a mannau preswyl diffynyddion, a manylion pwnc y ddadl ac unrhyw ymgais blaenorol i ddod â’r achos o flaen llys (gan nodi dyfarniadau’r llys ac enwau rheithwyr). Maen nhw hefyd yn cynnwys adferiadau (ymddiriedolathau eiddo a wnaethpwyd fel arfer ar gyfer cytundebau priodas neu dadentaeliadau), achau herio (a dynnwyd gan achwynyddion i brofi perthynas teuluol â swyddogion y Goron fel na allai diffynyddion herio panelu rheithgorau), rhestrau o dwrneiod, gwysion a gwritiau proses eraill (yn aml yn nodi rheithfarnau ac iawndaliadau a wobrwywyd).
CYMHORTHION CHWILIO
Mae Rhestri Cynnwys (Docket Rolls and Books) a Llyfrau Praecipe(Praecipe Books ar gyfer cylchdaith Caerfyrddin) yn cofnodi manylion pob achos a gyflwynwyd, yn cynnwys mathau o achosion, enwau’r pleidiau, yr eiddo dan sylw ac enwau’r twrneiod. Fe’u trefnir naill ai fesul enw twrnai’r achwynydd neu yn ôl pa mor bell yr oedd pob achos wedi mynd.
Mae Ffeiliau’r Protonotari (Prothonotary’s Files)yn cynnwys pledion achwynyddion a diffynyddion, copïau o ddogfennau cynorthwyol, siedylau o gostau, ac erfyniadau i aswyno unigolion rhag wasanaethu ar reithgorau. Y cynnwys mwyaf defnyddiol yw achau herio (gweler uchod) ac achosion athrod (y clywid y rhan fwyaf ohonynt gan lysoedd eglwysig).
Mae Rhestri Cynnwys Cytgordau ac Adferiadau (Docket Books of FinesandRecoveries),Rhestri Cynnwys Pledion a Chytgordau (Docket Books of Pleas and Fines ar gyfer cylchdaith Aberhonddu) a Rholiau Coffa Adferiadau(Remembrance Rolls of Recoveries ar gyfer cylchdaith Caerfyrddin) yn cynnwys cytgordau terfynol a phledion mewn adferiadau cyffredin, y ddau ohonynt yn achosion cydgynllwyniol ffug. Yn aml, mae’r cofnodion yma yn fwy niferus mewn archifau ystadau, sydd hefyd yn cynnwys gweithredoedd sy’n datgelu gwir ddiben y gweithrediadau.
Mae Llyfrau Rheolau (Rule Books) a Llyfrau Gorchmynion(Order Books) yn cynnwys dyfarniadau a chyfarwyddiadau yn ymwneud â sut y dylai achosion fynd yn eu blaenau. Yn aml, maen nhw wedi cael eu talfyrru yn llym.
Mae Llyfrau Gohiriadau (Imparlance Books) yn cofnodi achosion a drosglwyddwyd i’r sesiwn nesaf.
Erfyniad Jane Humphreys, 1702, o ffeiliau carchar Sir Drefaldwyn, yn datgan ei bod hi a’i gŵr wedi cael eu carcharu gan ‘riotous p[er]sons’ a fynasant eu bod nhw’n diarddel eu priodas (Sesiwn Fawr 4 168/2)
Prev
Next
Ochr y Goron
Mae FFEILIAU CARCHAR (GAOL FILES) yn cynnwys cofnodion yn ymwneud ag achosion troseddol, sef:
Calendrau o garcharorion yn aros i sefyll eu prawf, yn cynnwys enwau, troseddau honedig, galwedigaethau, mannau preswyl, mechniwyr, pwy a gyflwynodd carcharorion i’r carchar, carcharorion yn pledio eu boliau, a rhai rheithfarnau a dedfrydau. Mae calendrau diweddarach hefyd yn enwi’r sawl a ddyfarnwyd yn euog. Mae calendrau wedi cael eu talfyrru yn llym, ac yn aml wedi cael eu treulio.
Rhestrau o swyddogion y llys a rheithwyr y rheithgorau gwahanol a alwyd i fynychu’r llys (yn cynnwys y sawl a esgusodwyd, neu a wrthwynebwyd neu a ddirwywyd am beidio mynychu), gydag enwau diffynyddion a brasluniau o achosion.
Cyhuddiadau yn cofnodi troseddau honedig, ymhle a phryd y digwyddon nhw, enwau a galwedigaethau a mannau preswyl diffynyddion, pryd y cawsant eu dal, enwau achwynyddion a dioddefwyr eraill, a drwgdybiedigion yn derbyn braint clerigwyr. Yn aml, cafodd manylion nad oeddynt yn allweddol i lwyddiant neu fethiant prawf eu hasio neu eu cofnodi yn amhenodol neu yn anghywir, a newidwyd cyhuddiadau yn rheolaidd oherwydd bargeinio pledion neu’r awydd i osgoi’r gosb eithaf. Cofnodir pledion diffynyddion yn aml, a rheithfarnau a dedfrydau hefyd.
Biliau yn dynodi a oedd rheithgorau yn ystyried bod achos i’w ateb.
Ymrwymiadau i sicrhau presenoldeb erlynwyr, diffynyddion a thystion yn y llys, gydag enwau, cyfeiriadau a dyddiadau troseddau. Yr oedd gweithredu’r ymrwymiadau yn dibynnu ar gywirdeb y wybodaeth hon.
Erfyniadau, fel arfer ar ffurf cwynion diffynyddion am sut yr oedd achosion yn cael eu trafod.
Deponiadau a chroesholiadau tystion a dioddefwyr a gymerwyd cyn mynd i brawf, fel arfer yn Saesneg (yn aml wedi eu trosi o’r Gymraeg) ac weithiau yn Gymraeg, yn cynnwys gwybodaeth fanwl am bob agwedd o fywyd bob dydd. Mae’r rhain yn ffynhonnell eithriadol o werthfawr, mwy felly oherwydd na chofnodid tystiolaeth a roddid ar lafar yn y llys, ond dinistriwyd y rhan fwyaf ohonynt oherwydd nad cofnodion swyddogol y llys oeddent.
Siedylau o garcharorion, gyda chrynodebau o achosion i gynorthwyo rheithwyr.
Cyflwyniadau gan gwnstablau a’r Rheithgor Mawr o droseddau y tybiwyd eu bod wedi cael eu cyflawni. Yr oedd y rhain yn aml yn cynnwys esgeuluso cynnal ffyrdd.
Gwritiau i sicrhau presenoldeb y cyhuddiedig, yn ymestyn o’r ŵys wreiddiol hyd at atafaeliad a herwriaeth. Dibynnodd y math o writ a ddefnyddiwyd ar y drosedd a faint o writiau a gyhoeddwyd o’r blaen.
Biliau o gostau, yn dangos (ymhlith pethau eraill) sut y dalwyd drwgdybiedigion a sut y defnyddid cyfieithwyr yn y llys.
Gwritiau yn trosglwyddo achosion o’r Sesiwn Chwarter i’r Sesiwn Fawr, gan nodi gwybodaeth fras am yr achosion.
Cwestau’r Crwner ynghylch materion megis marwolaethau annisgwyl neu trwy drais, trysorau cudd a llongddrylliadau. Canolbwynt y cwest oedd penderfynu a oedd trosedd wedi cael ei chyflawni yn hytrach na chadarnhau’r ffeithiau yn llawn.
CYMHORTHION CHWILIO
Mae Llyfrau’r Goron (Crown Books – dim ond ar gyfer Sir Fflint 1564-1666) a Llyfrau Duon(Black Books – dim ond ar gyfer cylchdaith Aberhonddu 1726-1830) yn cynnwys enwau carcharorion, manylion troseddau a phledion, a rheithfarnau a dedfrydau. Ni chynhwysir pob achos. Mae Llyfrau’r Goron hefyd yn darparu gwybodaeth am lawer o’r cofnodion eraill a geir yn y Ffeiliau Carchar.
Mae Rholiau Calendr (Calendar Rolls)yn darparu mynegeion i galendrau cynnar Sir Faesyfed, Sir Forgannwg, Sir Aberteifi a Sir Benfro.
Mae Llyfrau Gorchmynion (Order Books),Llyfrau Rheolau(Rule Books) a Llyfrau Cofnodion(Minute Books)yn perthyn yn bennaf i achosion sifil, ond rheithfarnau a dedfrydau troseddol yw eu cynnwys mwyaf defnyddiol. Mae’r cofnodion yn fylchog ac wedi cael eu talfyrru yn llym. Mae gan Lyfrau Gohiriadau(Imparlance Books)wybodaeth debyg am gylchdaith Aberhonddu.
Ochr Ecwiti
Mae PLEDION (PLEADINGS) yn cynnwys datganiadau ac atebion gan achwynyddion a diffynyddion, gyda deponiadau tystion. Mae’r cofnodion memrwn a’r rhai papur ar wahân, felly gall manylion am un achos ymddangos mewn mwy nag un lle.
CYMHORTHION CHWILIO
Mae Llyfrau Bil (Bill Books) yn cofnodi pryd y derbynwyd pob achwyniad yn wreiddiol.
Mae Llyfrau Dyfarniadau (Decree Books) yn cynnwys manylion achosion, crynodebau o bledion, a dyfarniadau’r llys.
Mae Llyfrau Gorchmynion (Order Books) yn cynnwys gorchmynion y llys, yn cynnwys dyfarniadau.
Gobeithiwn y bydd yr adroddiad cryno hwn yn cynorthwyo ac ysbrydoli ymchwilwyr.
Mae cofnodion Llys y Sesiwn Fawr yn adnodd eithriadol o werthfawr ar gyfer hanes cymdeithasol, economaidd a chyfreithiol Cymru o 1542 hyd 1830, a maen nhw’n llawnach na chofnodion cyffelyb yn Lloegr. Maen nhw wedi cael eu tanddefnyddio gan ymchwilwyr, er eu bod nhw’n un o archifau pwysicaf y Llyfrgell. Mae hyn yn rhannol oherwydd bod defnyddio cofnodion llys yn gallu bod yn anodd, ond bydd y blog hwn yn ceisio rhoi cymorth i ddarllenwyr i ddarganfod eu ffordd i mewn i’r cofnodion. Ceir brasolwg yn Rhan 1 ar waith y Sesiwn Fawr a’r cymhorthion chwilio eilaidd sydd ar gael, a bydd Rhan 2 yn edrych yn fanylach ar y cofnodion llys eu hunain, beth sydd ynddyn nhw, a sut y gallen nhw eich helpu chi i chwilio’r archif.
Y llys a’i waith
Sefydlwyd Llys y Sesiwn Fawr yng Nghymru ym 1542 fel rhan o’r ‘Deddfau Uno’, a estynnodd cyfraith gyffredin Lloegr i Gymru gyfan am y tro cyntaf. Rhoddwyd hawl i’r llys newydd glywed yr achosion mwyaf difrifol, a trefnwyd deuddeg o’r llysoedd sirol yng Nghymru yn bedair cylchdaith o dair sir yr un, sef Caer (Sir Ddinbych, Sir Fflint a Sir Drefaldwyn), Gogledd Cymru (Sir Fôn, Sir Gaernarfon a Sir Feirionnydd), Aberhonddu (Sir Frycheiniog, Sir Forgannwg a Sir Faesyfed) a Chaerfyrddin (Sir Aberteifi, Sir Gaerfyrddin a Sir Benfro). Byddai barnwyr crwydrol yn ymweld â phob cylchdaith dwywaith bob blwyddyn, gan eistedd mewn sesiynau chwech diwrnod yn y gwanwyn ac yn hwyr yn yr haf, er mwyn clywed achosion sifil, achosion y Goron, ac achosion ecwiti.
Achosion sifil oedd y rhai rhwng ddeiliaid lle nad oedd buddiant gan y Goron. Rhain oedd asgwrn cefn gwaith y llys, yn ymwneud yn bennaf ag anghydfodau ynghylch eiddo (yn cynnwys eiddo tiriog, nwyddau a chelfi) a dyledion, yn ogystâl â,thorri cytundebau, athrodion, tresbasiadau, talu dirwyon, adferiadau cyffredin, rhai iawndaliadau yn deillio o ymosodiadau corfforol, a materion eraill. Gellir cymharu gallu’r Sesiwn Fawr mewn achosion sifil ag eiddo’r Llys Pledion Cyffredin yn San Steffan.
Achosion y Goron oedd y rhai a gyffyrddai â buddiannau’r Goron. Achosion troseddol oedd y rhan fwyaf ohonynt, a mae’r cofnodion yn arbennig o gyfoethog. Mae’r achosion yn cynnwys ffeloniaethau (troseddau dihenydd) – llofruddiaeth, dynladdiad, bradwriaeth, llosgi bwriadol, trais rhywiol, lladrata, lladrad o nwyddau yn werth mwy nag un swllt (lladrad mawr), dewiniaeth a throseddau difrifol eraill – a chamymddygiadau megis tresbasu, terfysga, codi cynnwrf, ymgynnull yn anghyfreithlon, mynediadau, dadfeddiannu, cribddail, dirmyg, reciwsantiaeth, a lladrad o nwyddau yn werth llai nag un swllt (mân-ladrad), y gellid eu cosbi trwy ddirwy, carchar, chwipio, y stociau neu anafu. Ymgymerwyd â rhai materion anhroseddol hefyd, yn cynnwys cynnal y ffordd fawr a chwestau’r Crwner, er nad oedd rhain i gyd yn perthyn i fusnes y llys yn swyddogol. Gellir cymharu gallu’r Sesiwn Fawr mewn achosion y Goron ag eiddo brawdlysoedd Lloegr a llys Mainc y Brenin/Frenhines yn San Steffan.
Achosion ecwiti oedd y rhai na ellid eu hateb gan lys y gyfraith gyffredin, naill ai oherwydd nad oedd y gyfraith gyffredin yn adnabod y fater wrth law (megis buddiannau ecwitïol mewn tir), neu oherwydd nad oedd gan y llys awdurdodaeth (mewn anghydfodau a godai ar y môr, er enghraifft), neu oherwydd nad oedd cynsail ar gael. Dilynid egwyddorion ecwiti a chydwybod, felly, yn hytrach na’r rheolau caeth arferol. Dyma oedd gwaith lleiaf pwysig y Sesiwn Fawr, ond mae’r cofnodion yn werthfawr i achyddion oherwydd bod y rhan fwyaf o achosion ecwiti yn ymwneud â materion o ymddiried a chytundeb, megis cytundebau priodas, cytundebau ar lafar, ewyllysiau, morgeisi ac ymddiriedolaethau, y codai llawer ohonynt o drefniadau teuluol. Gellir cymharu gallu’r Sesiwn Fawr mewn achosion ecwiti ag eiddo’r Canghellys yn San Steffan; ymddengys mai dyma oedd y drefn trwy gydol bodolaeth y llys, er na soniwyd am ecwiti yn benodol yn statud 1542.
Parhaodd y trefniadau hyn nes i’r llys gael ei ddiddymu ym 1830, a fe’u hadlewyrchir yn y cofnodion a strwythur catalog y Llyfrgell. Dosbarthwyd Sir Fynwy i gylch brawdlysoedd Rhydychen, a mae ei chofnodion hi yn yr Archifdy Gwladol.
Clywid achosion llai yn Llysoedd Chwarter y siroedd, a hefyd mewn llysoedd maenorol, yn ogystâl â’r Sesiwn Fach o’r ddeunawfed ganrif ymlaen. Nid oedd gan y Sesiwn Fawr fonopoli dros yr achosion mwy difrifol, ychwaith. Bu raid iddi fyw ar y cyd gyda nifer o lysoedd eraill ag awdurdodaethau tebyg, yn enwedig llys Cyngor Cymru a’r Gororau (llys uchelfraint a eisteddai yn Llwydlo tan 1689), yn ogystâl â llysoedd eglwysig, llys Mainc y Brenin, y Canghellys, brawdlysoedd Lloegr, ac eraill; ni ddaeth y rhan fwyaf o achosion ecwiti yng Nghymru erioed o flaen y Sesiwn Fawr, er enghraifft. Dros amser, sefydlwyd cynseiliau bod mwy o achosion yn gallu cael eu clywed mewn llysoedd yn Lloegr, ac yn raddol fe danseiliwyd y Sesiwn Fawr. Beirniedid gymhlethdodau, anghysonderau a chyfyngiadau’r llys yn eang, yn ogystâl â safon ei farnwyr. Y tyb ym 1830 oedd bod y llys yn ddarfodedig ac yn ddianghenraid, er iddo gael ei ystyried gan lawer yn sefydliad cenedlaethol Cymreig.
Siaced lwch arweinlyfr Glyn Parry, yn dangos darn o hysbysiad printiedig yn cynnig gwobr am wybodaeth yn ymwneud â chaseg a ladratwyd ym Mhontypwl, 1795 (LlGC Kemeys-Tynte Papers G17 f.3)
Prev
Next
Dechrau ymchwil yng nghofnodion y Sesiwn Fawr – cymhorthion chwilio eilaidd
Hefyd, mae Murray Chapman wedi calendro a mynegeio Ffeiliau Carchar cynnar Sir Drefaldwyn, gan ddarparu ffordd lawer rhwyddach i mewn i’r cofnodion hyn ar gyfer ymchwilwyr. Cyhoeddwyd wyth gyfrol gan y Llyfrgell hyd yn hyn, yn cwmpasu’r cyfnodau 1541-1613 a 1650-1660.
Os ydy darllenwyr am ddarganfod mwy, bydd angen iddynt wneud eu chwiliadau eu hunain. Mae’r Llyfrgell wedi cynhyrchu nifer o gymhorthion chwilio i gynorthwyo gyda hyn, yn cynnwys:
catalog llawn a rhwydd i’w bori arlein o gofnodion y Sesiwn Fawr
Arweinlyfr Glyn Parry, A guide to the records of Great Sessions in Wales, sef y gwaith mwya gynhwysfawr dan un clawr am gofnodion, gweithdrefnau a datblygiad y llys; mae e hefyd yn cynnwys nodiadau llyfryddol helaeth
Taflen i ddarllenwyr, ‘Cofnodion Llys y Sesiwn Fawr’, ar gael yn yr Ystafell Ddarllen
Bydd Rhan 2 o’r blog hwn yn edrych ar sut y gall y cofnodion llys eu hunain fod yn gymorth i’ch hymchwil.
Er bod llawer o Etholiadau Cyffredinol wedi cael eu galw’n ‘hanesyddol’, ychydig all ddod yn agos at yr etholiad a gynhaliwyd ar 5 Gorffennaf 1945.
Roedd y DU wedi cael ei reoli gan lywodraeth glymblaid ers 1940 ond yn dilyn ildiad yr Almaen, tynnodd y Blaid Lafur yn ôl o’r glymblaid, gan orfodi etholiad tra bod y rhyfel yn dal yn mynd ymlaen yn y dwyrain pell. Roedd trefnu i aelodau’r lluoedd arfod bleidleisio yn dipyn o gamp ac o ganlyniad nid oedd modd datgan y canlyniadau tan 26 Gorffennaf. Pan ddaeth y canlyniad, roedd yn dipyn o sioc.
Fel y Prif Weinidog a oedd wedi arwain Prydain drwy’r rhyfel, roedd disgwyl i Winston Churchill ennill ond, yn lle hynny, roedd y canlyniad yn fuddugoliaeth sylweddol i’r Blaid Lafur gyda 47.7% o’r bleidlais a 393 sedd. Roedd yn fandad aruthrol ac wedi galluogi’r llywodraeth newydd, dan arweiniad Clement Attlee, i gychwyn ar chwildroad gan gynnwys sefydlu’r Gwasanaeth Iechyd Gwladol, gwladwriaeth les gynhwysfawr, cymorth cyfreithiol, diwygiadau addysg a gwladoli diwydiannau allweddol gan gynnwys glo, dur, rheilffyrdd, a chludiant llongau a ffyrdd. Dechreuodd y broses ddadwaddoli yn araf gyda rhaniad India a rhoddwyd lefel ddatganoli i Gymru trwy sefydlu Cyngor Cymru a Sir Fynwy.
Pamffled etholiad Plaid Lafur Sir Aberteifi, 1945 (Parliamentary Election addresses and leaflets 1941-1949, LLGC)
Prev
Next
Oherwydd cryfder y mudiad llafur yng Nghymru, roedd llawer o ddynion a menywod o Gymru wrth galon y llywodraeth newydd, ac mae llawer o archifau sy’n taflu goleuni ar ddrama a dadleuon y cyfnod yn rhan o’r Archif Wleidyddol Gymreig yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Gweinidogion
Roedd Aneurin Bevan yn Weinidog Iechyd a Thai. Er bod cytundeb trawsbleidiol ar ddarparu gofal iechyd, Bevan creodd y model o wasanaeth a reolir yn ‘genedlaethol’ ac a ariennir yn ganolog. Tra bod llawer o bapurau Bevan yn cael eu dal gan y Brifysgol Agored ac Amgueddfa Hanes y Bobl, mae papurau asiant Bevan, y Cynghorydd Ron Evans, yn cynnwys llawer iawn o ddeunydd diddorol.
Aneurin Bevan yng Nhorwen, 3 Hydref 192 (Casgliad Geoff Charles, LLGC)
Jim Griffiths yn agor gorsaf niwclear Trawsfynydd, 18 Hydref 1968 (Casgliad Geoff Charles, LLGC)
Prev
Next
Roedd Jim Griffiths yn Weinidog Yswiriant Gwladol, darn allweddol arall yn rhaglen ddiwygio’r llywodraeth. Yn ogystal â diwygio’r systemau diweithdra a phensiynau cyflwynodd Griffiths lwfans teulu a diwygiadau sylweddol i system iawndal anafiadau diwydiannol.
Roedd David Rees-Williams a gafodd ei ddyrchafu yn ddiweddarach yn Arglwydd Ogmore, yn dal i wasanaethu yn y fyddin pan drechodd yr Aelod Seneddol Ceidwadol yn Ne Croydon. Fe’i penodwyd yn Weinidog yn Swyddfa’r Trefedigaethau a theithiodd yn eang, gan gynghori ar ddiwygiadau a arweiniodd at fwy o hunan-lywodraeth ac annibyniaeth i wledydd yn ne Asia.
Mae’r Llyfrgell hefyd yn cadw papurau nifer o ASau a oedd yn rhan o grŵp Llafur 1945-50 yn y Senedd. Etholwyd Elwyn Jones yn AS dros Plaistow ym 1945 a gweithredodd fel Is-Gwnsler Prydeinig yn ystod Treialon Nuremberg, a bu’n arwain yr erlyniad yn erbyn Marshal Erich von Manstein ym 1948. Gwasanaethodd yn ddiweddarach fel Twrnai Cyffredinol Cymru a Lloegr ac Arglwydd Ganghellor Lloegr a Cymru.
Etholwyd George Thomas hefyd yn ystod tirlithriad etholiadol 1945 dros Orllewin Caerdydd. Yn ddiweddarach daeth yn Ysgrifennydd Gwladol Cymru a Llefarydd Tŷ’r Cyffredin cyn cael ei ddyrchafu yn Arglwydd Tonypandy
Cynrychiolodd Tudor Watkins etholaeth wledig Aberhonddu a Sir Faesyfed rhwng 1945 a 1970 ac yn ystod y 1950au roedd yn gefnogwr cryf i Ymgyrch Senedd Cymru.
Roedd Goronwy Roberts yn un arall a enillodd ei sedd, Sir Gaernarfon, ym 1945. Roedd hefyd yn gefnogwr cryf i Ymgyrch Senedd Cymru ac yn ddiweddarach gwasanaethodd fel Gweinidog Gwladol yn Swyddfa Cymru ac yn nifer o rolau gweinidogol eraill.
Pamffled etholiad Tudor Watkins, Rhanbarth Seneddol Aberhonddu a Maesyfed, 1945 (Parliamentary Election addresses and leaflets 1941-1949, LLGC)
Pamffled etholiad Goronwy O. Roberts, 1945 (Parliamentary Election addresses and leaflets 1941-1949, LLGC)
Prev
Next
Ni etholwyd D Emlyn Thomas yn 1945 ond mewn isetholiad yn Etholaeth Aberdâr ym 1946. Yn ei araith gyntaf, siaradodd am iawndal i lowyr a anafwyd; pwnc y byddai rhaglen nawdd cymdeithasol y llywodraeth yn mynd i’r afael ag ef.
W. H. Mainwaring oedd AS Dwyrain Rhondda, ac yn wahanol i lawer o ASau Llafur yn etholiad 1945, dimond ennill o drwch blewin wnaeth oherwydd her gref gan y Comiwnyddion
Robert Richards oedd AS Wrecsam; yn ystod yr Ail Ryfel Byd roedd yn Bennaeth y Gwasanaeth Amddiffyn Sifil yng Ngogledd Cymru ac ym 1946, arweiniodd ddirprwyaeth seneddol i India.
Mewn ymateb i alwadau am sefydlu Ysgrifennydd Gwladol i Gymru sefydlodd llywodraeth Attlee bwyllgor ymgynghorol i Gymru. Ei gadeirydd cyntaf oedd swyddog undeb llafur Huw T Edwards, a ddaeth yn adnabyddus fel ‘Prif Weinidog answyddogol Cymru’ ac a roddodd gasgliad sylweddol o bapurau i’r Llyfrgell. Mae cofnodion swyddogol y cyngor hefyd yn cael eu cadw gan y Llyfrgell, ac maent yn cynnwys dogfennau sy’n ymwneud â’r penderfyniad i ddynodi Caerdydd fel Prifddinas Cymru ym 1955
Roedd Gordon MacDonald wedi bod yn AS Llafur dros Ince ond ymddiswyddodd ym 1942 i ddod yn Rheolwr Tanwydd a Phwer ar gyfer Swydd Gaerhirfryn, Swydd Gaer a Gogledd Cymru. Fodd bynnag, roedd ganddo rôl allweddol yn y llywodraeth o 1946, ond nid yn y DU. Fe’i penodwyd gan Atlee yn Llywodraethwr Newfoundland, a oedd ar y pryd yn wlad yn yr Ymerodraeth Brydeinig o dan fath o reol uniongyrchol. Roedd e’n gyfrifol am oruchwylio’r broses o gydffederasiwn â Chanada cyn dychwelyd i’r DU, gan gael ei ddyrchafu yn Arglwydd MacDonald o Gwaenysgor a gwasanaethu fel Tâl-feistr Cyffredinol. Mae’r papurau wrthi’n cael eu catalogio.
Deunydd Eraill
Mae casgliad y Llyfrgell o Cartwnau Illingworth yn cynnwys llawer yn ymwneud ag Etholiad Cyffredinol 1945 a Llywodraeth Lafur 1945-50, a rhai o ddaliadau effemera etholiadau’r Llyfrgell wedi’u digideiddio’n ddiweddar. Gellid pori anerchiadau Llafur, Y Ceidwadwyr, Y Rhyddfrydwyr, Plaid Cymru ac Ymgeiswyr Annibynnol ar ein gwefan.
Naw can mlynedd yn ôl, ym mis Mai 1120, trosglwyddwyd esgyrn Dyfrig, sant o’r chweched ganrif, o Enlli a’u hailgladdu yn Llandaf, lle ‘roedd yr esgob Urban wrthi’n ailadeiladu a helaethu’r eglwys i adlewyrchu beth oedd, yn ei dyb ef, ei phriod parch. Fel esgob Llandaf, ‘roedd Urban yn hawlio awdurdod dros bob eglwys a gysegrwyd i esgobion gwreiddiol a nawddseintiau Llandaf, sef Dyfrig, Teilo ac Euddogwy, ac fe gododd hyn anghydfod rhyngddo fe ac esgobion Tŷ Ddewi a Henffordd, yr oeddent yn israddol iddo yn ei lygaid ef. Bwriad trosglwyddo creiriau Dyfrig i Landaf oedd i gryfhau achos Urban, ond canolbwynt ei ymgyrch oedd Liber Landavensis, Llyfr Llandaf, sydd yn un o drysorau’r Llyfrgell erbyn hyn. Trwy hon, cawn weld sut y chwaraeodd honiadau uchelgeisiol Urban ran pwysig mewn ailddiffinio nid yn unig yr eglwys yng Nghymru ond ei pherthnasau gyda’r eglwys yn Lloegr a hefyd gyda’r pab.
Rhoddwyd cynnwys y llawysgrif at ei gilydd gyda’r bwriad o ddangos bod Llandaf yn meddu ar statws archesgobaethol, bod awdurdod uniongyrchol ganddi dros yr eglwys o’r Tywi hyd y Gwy (ardal cyfatebol yn fras i hen deyrnas Morgannwg) a bod ei thraddodiad yn ddi-dor ers Dyfrig, gan feddiannu traddodiadau eglwysi eraill yn y broses o wneud hyn. Mae hi’n dyddio rhwng tua 1120 a marwolaeth Urban ym 1133 (er yr ychwanegwyd deunydd eraill wedyn), ac ymhlith ei chynnwys y mae Efengyl Mathew Sant, ‘Bucheddau’ Dyfrig, Teilo, Euddogwy a saint eraill, ‘Braint Teilo’ yn Lladin ac yn Gymraeg, hanes sefydlu Llandaf, rhestr o’i hesgobion, a chopiau anghyflawn neu llygredig o siarteri rheolwyr seciwlar yn rhoi tiroedd i Landaf o’r chweched ganrif hyd yr unfed ganrif ar ddeg. Mae rhywfaint o ddeunydd cyfoes hefyd, yn cynnwys copi o’r cytundeb a wnaethpwyd ym 1126 rhwng Urban a Robert o Gaerloyw, arglwydd Morgannwg, yn atal ymosodiadau ar feddiannau bydol yr esgobaeth. Fel arfer yn achos propaganda, mae Liber Landavensis yn cynnwys cymysgedd o ffaith, ensyniad a ffuglen sydd yn aml yn anodd i’w dadblethu.
Delwedd efydd Crist ar glawr y llawysgrif; dim ond y clawr hwn sy’n goroesi o’r cloriau derw gwreiddiol. Cysylltiwyd y ddelwedd â’r clawr, yn ôl pob tebyg, yn fuan ar ôl iddi gael ei gwneud yn Lloegr yng nghanol y drydedd ganrif ar ddeg. Cedwir y cloriau ar wahân erbyn hyn.
ff. 5 o Liber Landavensis
Prev
Next
Ymatebodd Tŷ Ddewi trwy greu ei phropaganda ei hun, gan honni statws archesgobaethol dros Gymru gyfan a chan adolygu ‘Buchedd Dewi’ Rhigyfarch o’r unfed ganrif ar ddeg fel bod Dewi yn mynd yn uwchradd i Deilo a bod unrhyw gyfeiriad at ei gysegru gan Ddyfrig yn cael ei ddileu, ond nid yng Nghymru y penderfynwyd y mater. Golygai grym cynyddol yr eglwys Eingl-Normanaidd a’r pabaeth diwygiadol bod cydnabyddiaeth y pab ac archesgob Caergaint yn allweddol i lwyddiant achos Llandaf, a mae’r llawysgrif yn dogfennu yn ofalus sut yr aeth Urban ati i geisio cyflawni hyn. ‘Roedd arno ddyled i’r Normaniaid am gael ei swydd; o gael ei benodi gan Harri I a’i gysegru gan yr archesgob Anselm ym 1107, ‘roedd e’n un o’r esgobion cyntaf yng Nghymru i gael ei sefydlu gan awdurdodau tu allan i Gymru, a fe oedd yr un cyntaf y gwyddwn iddo dyngu llw o ufudd-dod i Gaergaint. Mae Liber Landavensis yn adlewyrchu’r realaeth newydd hon, gan honni (yn anghywir) ym ‘Muchedd’ Euddogwy bod Llandaf wedi bod yn ostyngedig i Gaergaint ac yn ufudd i frenhinoedd Lloegr ers amser Awstin Sant, a bod ei harferion yr un fath ag eiddo’r Saeson. Yn yr un modd, ‘roedd gweithgareddau Urban mewn materion eglwysig ar lefel Ewropeaidd yn beth newydd i esgob o Gymru. Mynychodd Gyngor Rheims ym 1119, lle apeliodd am y tro cyntaf i’r pab Calixtus II i gydnabod statws Llandaf; derbyniodd y Cardinal John o Crema, legad cyntaf y pab y gwyddwn iddo ymweld â Chymru, ym 1125; mynychodd Gynghorau San Steffan ym 1125 a 1127, a cymerodd ran mewn cysegru esgobion yn Lloegr; aeth â’i anghydfod gyda Tŷ Ddewi at lys y pab yn bersonol ym 1128 a 1129; a fe farwodd yn yr Eidal tra’n dilyn achos arall. Mae Liber Landavensis yn cofnodi hyn i gyd o’r bron, yn cynnwys copiau o lythyron y pabau a hanesion am y Cynghorau ac am deithiau Urban i Rufain.
Calonogwyd Urban gan ddyfarniad dros dro o’i blaid gan y pab Honorius II ym 1128, ond collodd ei achos yn y pen draw. ‘Roedd e wedi bod yn ymhongar – nid oedd Llandaf wedi bod yn eglwys o bwys ond ers rhyw ganrif, ac Urban ei hun oedd y cyntaf o esgobion Morgannwg i ddefnyddio teitl esgob Llandaf – ond ‘roedd e wedi gwneud gwahaniaeth arwyddocaol. O ganlyniad i’w uchelgais, enillodd Tŷ Ddewi yr anghydfod am ffiniau a sefydlodd ei hun fel y prif esgobaeth yng Nghymru, tynhaodd Caergaint ei gafael ar esgobaethau Cymru, a rhoddwyd hwb newydd i eglwyswyr Lloegr i fynd â’u cwynion at lys y pab. Mae Liber Landavensis yn tystio i weledigaeth Urban, a’i fethiant hefyd.
Mae copi digidol o’r llawysgrif ar gael ar wefan y Llyfrgell, yn datgelu testun nad oedd yn weladwy cyn i’r gyfrol gael ei hailrwymo yn 2007.
Dr David Moore (Archifydd)
Llun
Delwedd efydd Crist ar glawr y llawysgrif; dim ond y clawr hwn sy’n goroesi o’r cloriau derw gwreiddiol. Cysylltiwyd y ddelwedd â’r clawr, yn ôl pob tebyg, yn fuan ar ôl iddi gael ei gwneud yn Lloegr yng nghanol y drydedd ganrif ar ddeg. Cedwir y cloriau ar wahân erbyn hyn.
Gyda’r haint Coronafeirws yn ymledu drwy’r byd ar raddfa ddychrynllyd, diddorol oedd darllen llyfryn amserol o gasgliad y meddyg a’r seiciatrydd o Gymru, Syr Robert Armstrong-Jones. Dosbarthwyd yr eitemau yn y casgliad yn ôl pwnc ac mae’n cynnwys tua ugain o bamffledi am glefydau pandemig.
Y farn gyffredinol heddiw yw mai brechlyn yn erbyn y feirws Covid-19 fydd mwyaf effeithiol i ymladd y clefyd. Er hynny, wrth ddarllen y llyfryn For and against Vaccination, gwelir fod angytundeb dros y dull orau i leihau lledaeniad y frech wen dros gan mlynedd nôl. Dangosir cyfres o lythyrau a anfonwyd i’r wasg yn Nulyn rhwng y Cadfridog Arthur Phelps, o’r Anti-Vaccination League, a Percy Kirkpatrick, meddyg enwog o’r Iwerddon a Llywydd Cynghrair Glanweithdra Dulyn. Defnyddiodd Phelps a Kirkpatrick ystadegau o achosion a marwolaethau, gan gynnwys rhai o’r rhyfel rhwng y Ffrancwyr a’r Almaenwyr yn 1870—71 i gryfhau eu dadleuon dros ac yn erbyn brechu.
Tudalen deitl / Title page of “For and Against Vaccination”
Prev
Next
Ond ‘doedd y ddadl ddim mor ddu a gwyn â hynny. Credodd Phelps mai glanweithdra oedd yn allweddol i drechu’r frech wen, nid brechu. Dyma ei eiriau:-
Glanweithdra yw’r unig ateb ar gyfer y frech wen, typhus, a chlefydau brwnt eraill. Mae ceisio gwneud i rywun fod yn imiwn i glefyd A (y frech wen) drwy ei haeintio a clefyd B (brech y llus) mor hurt ag y byddai i ddyn i hongian lluniau treisgar yn ysgol ei blant gyda’r syniad o’u rhwystro rhag dweud celwydd.
Roedd Phelps yn trafod dyfeisiad Edward Jenner o frechu yn erbyn y frech wen drwy roi chwistrelliad sy’n cynnwys firws brech y llus. Wrth gwrs gwyddom erbyn heddiw fod chwistrellu straen llai difrifol o firws i rywun yn galluogi system imiwnedd y corff i greu gwrthgyrff a fydd yn amddiffyn yr unigolyn rhag y clefyd difrifol. Dyma sut gwneir brechlyn yn erbyn y ffliw a ymchwil o’r fath sy’n debygol o arwain at frechlyn yn erbyn Cofid-19.
Foreword to “For and Against Vaccination”
Prev
Next
Yn y llyfryn, dyfynnir Y Athro Minkowski, Prif Feddyg Ysbyty Augusta, Cologne, fod imiwnedd yr Almaenwyr wedi digwydd oherwydd brechu ac ail-frechu gorfodol. Nid oedd yn credu fod aros ar wahan a phellhau cymdeithasol yn ffactorau mor bwysig. Ychwanegodd y byddai’r rhain wedi methu’n llwyr oni bai fod brechu gorfodol i blant ac ail-frechu i oedolion wedi digwydd hefyd.
Dywedodd Dr Brandhomme, oedd yn Swyddog Meddygol Iechyd i ddinas Frankfurt–on-Main:
Rwy’n credu taw brechu ac ail-frechu sy’n amddiffyn pobl orau. Heb y rhain byddai cadw’r epidemig o dan reolaeth yn amhosib.
Nid oedd gan Fitzpatrick a Phelps fodelau fathemategol fel sydd gan llywodraethau heddiw. Er hyn roedd yn amlwg eu bod yn edrych ar ystadegau i geisio darganfod patrymau i awgrymu y nifer o achsion a marwolaethau byddai’n digwydd wrth frechu neu beidio. Dywedodd Phelps am yr ystadegau a welir yn y llun isod am yr achosion a marwolaethau o ganlyniad i frech y llys yn yr Ymerodraeth Almaenig yn 1908: The most favoured were the vaccinated too late, of whom only 4.76 % died. If all the 434 had been in this happy category, the total deaths would have been not 65, but about 20! Er hyn, cred Kirkpatrick fod y tabl yn profi ei bwynt fod brechu yn gweithio. Wrth uno grŵp I a II (rhai oedd heb eu brechu a’r rhai a frechwyd unwaith yn unig) cawn gyfanswm o 55 o farwolaethau o’r frech wen a 291 o achosion. Yn grwp III (rhai a frechwyd ddwywaith) cawn 10 o farwolaethau a 143 o achosion.
Tabl yn dangos yr achosion a marwolaethau o ganlyniad i frech y llys yn yr Ymerodraeth Almaenig yn 1908
Prev
Next
Erbyn heddiw nid oes amheuaeth fod brechu yn erbyn y frech wen wedi bod yn llwyddianus ac nid oes achosion wedi codi unrhywle ers 1977. Diddorol nodi y dechreuwyd dreialu brechlyn a ddatblygwyd gan Brifysgol Rhydychen a Choleg Imperial, Llundain, yn erbyn Covid-19 yn y bythefnos ddiwethaf. Edrychwn ymlaen yn eiddgar at y canlyniadau gan obeithio darganfod brechlyn arall i helpu’r ddynol ryw.
Roedd cydsyniad y Frenhines i Fesur Diogelwch Tân Domestig (Cymru) 2011 yn ddigwyddiad hanesyddol. Roedd Cynulliad Cenedlaethol Cymru wedi cael yr hawl i ddeddfu mewn meysydd penodol ac o dan amgylchiadau penodol dan Ddeddf Lywodraeth Cymru 2006, ac roedd nifer o fesurau’r llywodraeth wedi pasio ar faterion fel addysg, iechyd a gwastraff. Mesur Diogelwch Tân Domestig (Cymru) 2011 oedd y ddeddf gyntaf i’w basio gan y Cynulliad oedd wedi cael ei chyflwyno gan Aelod Cynulliad meinciau cefn. Ann Jones, AC dros Ddyffryn Clwyd, oedd yn gyfrifol am y ddeddf ac fel cyn swyddog tân, roedd ganddi ddiddordeb tymor hir ac arbenigedd yn y maes.
Cyflwynodd Ann Jones archif diddorol o bapurau yn olrhain hanes pasio’r ddeddf i Lyfrgell Genedlaethol Cymru trwy Archif Menywod Cymru fel rhan o brosiect Gwir Gofnod o Gyfnod. Mae’r prosiect yn gweithio gydag Aelodau a chyn Aelodau Cynulliad benywaidd i recordio eu hanes llafar a threfnu bod eu papurau yn cael eu trosglwyddo i archifdai priodol. Dyma’r casgliad archifol cyntaf i ddod i archifdy fel rhan o’r prosiect ac es i â Rhian James, Pennaeth Archifau a Llawysgrifau, i gasglu’r papurau o’r Senedd yng Nghaerdydd ym mis Tachwedd.
Prif Gopi Ardystiedig
Ann Jones AC yn trosglwyddo'r papurau i Archif Menywod Cymru a Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Prev
Next
Mae stori’r ddeddf yn ddiddorol, ac mae’r papurau yn dilyn pob cam o’r broses yn drwyadl – yr ymchwil, sicrhau Gorchymyn Cymhwysedd Deddfu, y dadleuon yn y Cynulliad, pasio’r mesur, a gweithredu’r rheoliadau newydd. Ymysg y papurau ceir drafftiau o areithiau ble mae Ann yn gwneud yr achos dros y ddeddfwriaeth yn effeithiol iawn; drafftiau o’r ddeddfwriaeth; a gohebiaeth gyda gweinidogion Llywodraeth Cymru, Aelodau Seneddol ac Arglwyddi, a phrif swyddogion gwasanaethau tân. Ceir hefyd copïau o ymchwil i fesuriadau tebyg yn Toronto a Scottsdale Arizona, papurau cynadleddau diogelwch tân, a chasgliad o ohebiaeth ddiddorol rhwng Ann Jones a gweinidogion Llywodraeth Prydain, gan gynnwys David Jones, a oedd yn feirniadol iawn o’r deddf oedd, yn eu tybiant nhw, yn faich afresymol ar y diwydiant adeiladu. Mae atebion Ann Jones yn dangos ei meistrolaeth o’r dadleuon a’i arbenigedd yn y maes, a’i ewyllys i gymodi i gyrraedd y nôd o leihau’r nifer o bobl fyddai’n marw mewn tanau domestig.
Mae deddf y ‘sprinklers’ yn un o weithgareddau mwyaf adnabyddus Cynulliad Cenedlaethol Cymru felly mae’n briodol iawn bod y dogfennau sy’n dweud stori’r ddeddf ac yn cofnodi rôl y gwleidydd tu ôl i’r ddeddf wedi’u diogelu. Yr ydym yn falch iawn eu bod bellach yn rhan o gasgliad yr Archif Wleidyddol Gymreig ac Archif Menywod Cymru yma yn y Llyfrgell Genedlaethol, a’u bod yn helpu ni i sicrhau gwir gofnod o’r cyfnod hwn yn ein hanes gwleidyddol. Gellir pori’r archif ar ein catalog ar-lein.
Diffinier ‘traddodiadol’ fel bwyd cafodd ei goginio mewn bwthyn Cymreig neu gegin tŷ fferm yn defnyddio pot neu lechen bobi ar dân agored neu, yn hwyrach, ar ffwrn haearn bwrw. Byddai’r ryseitiau yn dueddol o gael eu pasio lawr drwy’r teulu ar lafar am genedlaethau, yn aml heb eu cofnodi yn ysgrifenedig, hyd nes i Mati Thomas eu cynnwys yn ei thraethawd a enillodd gwobr yn Eisteddfod 1928.
Picture 683
Cottage Interior - North Wales, James Digman Wingfield [c1850] (Llyfrgell Genedlaethol Cymru | National Library of Wales)
Prev
Next
Oherwydd y tebygrwydd rhwng cynhwysion neu o ganlyniad i ddryswch ieithyddol, mae Freeman yn cydnabod pa mor anodd ydyw i ganfod ryseitiau traddodiadol Cymreig yn hytrach na rhai Saesnig neu rhai o dramor. Un esiampl yw’r cawl o gig a llysiau a elwir ‘lobsgóws’ yng ngogledd Cymru, neu ‘cawl’ yn y de. Er bod y cynhwysion yn debyg, mae gan yr enwau darddiadau gwahanol iawn. Mae’n debyg bod ‘cawl’ yn dod o darddiad Cymraeg, tra bod ‘lobsgóws’ yn dod o’r gair Almaeneg ‘labskaus, a ddaeth yn ‘lobscouse’ yng ngogledd Lloegr. I’r gwrthwyneb, mae enwau bwydydd Cymreig hefyd wedi pasio i repertoire coginio traddodiadol Lloegr. Daeth y pwdin a elwir yn ‘llymru’, wedi’i wneud o flawd ceirch yng Nghymru, ei adnabod fel ‘flummery’ yn Lloegr ac ymddangosodd rysáit sylfaenol ar ei gyfer yn Countrey contentments, or The English husvvife gan Gervase Markham (Llundain 1623). Erbyn canol yr ail ganrif ar bymtheg, datblygodd amrywiadau mwy ffansi oedd yn cynnwys siwgr, hufen, dŵr blodyn-oren neu gyflasynnau ffrwyth gwahanol. Cyhoeddwyd rysáit, er enghraifft, yn The Closet of the eminently learned Sir Kenelme Digbie Kt. opened (Llundain 1669), sy’n debycach i rysáit cogydd modern ar gyfer llymru.
Ymysg y llyfrau coginio astudiodd Bobby Freeman yn y Llyfrgell Genedlaethol ar gyfer ei ymchwil oedd The First Principles of Good Cookery illustrated and Recipes communicated by the Welsh Hermit of the Cell of St. Gover (Llundain 1867) gan Augusta Hall, Arglwyddes Llanofer. Er ei fod wedi’i ysgrifennu yn y Saesneg a bod dilysrwydd rhai o’r eitemau ‘Cymreig’ yn amheus, mae’r rysait am hwyaden hallt (tud. 408) yn un go iawn yn ôl y sôn. Gallwch weld copi digidol o’r fersiwn cynnar ar wefan y Llyfrgell.
Ceir ffynonellau diddorol arall yn ymwneud â bwyd a diod yng nghasgliadau stadau’r Llyfrgell. Mae Freeman yn cysylltu ryseitiau o’r ‘plas’ yn agosach â thraddodiad coginio Saesnig. Er hyn, maent yn ‘Gymreig’ yn yr ystyr bod y ryseitiau yma wedi’u hysgrifennu gan wragedd y plastai ac yr oedd mwyafrif y cynhwysion ffres yn dod yn uniongyrchol o’u stadau. Un esiampl hardd yw llawysgrif Peniarth 513D, llyfr ryseitiau crynhowyd yn yr ail ganrif ar bymtheg gan Meryell Williams (1629-1703), gwraig fedrus John Williams o Ystumcolwyn, sir Trefaldwyn. Mae’r llawysgrifen daclus yn ei gwneud hi’n ffynhonnell eithaf defnyddiol ar gyfer cogyddion heddiw. Mae’r llyfr wedi’i rannu yng nghategorïau megis potes, cig a physgod, pwdinau, bisgedi, cacennau, cyffeithiau, gwinoedd, a moddion, oll wedi’u mynegeio yng nghefn y gyfrol. Cafodd nifer o’r ryseitiau eu cyfieithu i’r Gymraeg gan Dr Enid Pierce Roberts yn Gwraig orau o’r Gwragedd (Gwasg Pantycelyn, 2003).
Roedd stad Gogerddan, ger Aberystwyth, yn berchen i deulu’r Pryse a Loveden. Dim ond un llyfr rysait sydd wedi goroesi ymysg y casgliad, ynghyd â rhai eitemau rhydd megis bwydlen Cymraeg o 1796 pan oedd y stad yn nwylo Pryse Pryse (gynt Loveden). Mae’n cynnwys Brithyll ffrio, math o’r pysgodin berw yn Saesneg enw Turbot, oen coes berw gyda y llwin ffrio, pwding crynu, cig eidion rhost…pastai afal ffrwythau).
Cafodd mwyafrif y bwyd a’i gynhyrchwyd ar y stad ei ddefnyddio yn y plasty, fel a ddengys yng nghofnodion gweinyddol y stad a’r tŷ. Mae’r rhestrau o hadau ymysg cyfrifon y stad yn dangos beth oedd yn cael ei dyfu yn ardd y gegin rhwng 1767 a 1919: winwns gwyn, cennin, moron oren, pannas, had rêp, mathau amrywiol o letys, seleri Eidalaidd, tri math o flodfresych, ffa Ffrengig, bresych, ciwcymbrau, ac afalau. Roedd cnydau’r tŷ gwydr yn cynnwys grawnwin a thomatos. Mae’r llyfr cyfrifon yn cofnodi pris danfon parseli o gynnyrch i Aberystwyth ac, yn anffodus, pris cynnyrch mygdarthu a gwenwyn ar gyfer llygod ffyrnig. Ymysg y casgliad, ceir hefyd cyfres hyfryd o gyfrifon y fferm, sy’n cofnodi’r anifeiliaid prynwyd a’u gwerthwyd, y cnydau a werthwyd a chyflogai’r fferm, 1813-1919; a chyfrifon y llaethdy, sy’n cofnodi faint o laeth, hufen a menyn cynhyrchwyd yn wythnosol rhwng 1881 ac 1919. Cafodd nifer o’r bwydydd fel siwgr a the eu prynu yn lleol yn Aberystwyth.
Ceir rhai o’r cofnodion cadw tŷ gorau yn archif Brogyntyn o gyfnod Mrs Mary Owen yng nghanol y ddeunawfed ganrif. Roedd Mary (gynt Godolphin) yn briodferch amharod i William Owen, ysgwier Brogyntyn. Fel Mrs Owen, ymgyfarwyddodd â’i bywyd newydd fel meistres plasty. Ymysg papurau’r tŷ mae yna gyfarwyddiadau ysgrifennodd i’w morwynion:
The Cook’s Business. She must be able to get a dinner of fiveteen dishes of meat; four or five things when the family is alone is sufficient…..She must salt all the meat……fatten the poultry…….keep the scullery and larders and kitchen clean, and the utensils belonging to them……dress the wheat flower……make the parlour bread……rise with the other maids to wash, till her own business requires her elsewhere……She has help from the other maids to scour, which is once in four weeks, but I expect her to scour the pewter plates every fortnight……She is to carve for the lower servants at dinner…..When she has time I expect her to iron her own cloaths……
Mae’r tasgau llafurus roedd yn rhaid i’r gweision a’r morwynion eu cwblhau yn gwneud i ni feddwl am y problemau roedd rhaid i gogyddion y bwthyn a’r plas eu hwynebu canrifoedd yn ôl. Mae Bobby Freeman a Mati Thomas yn cydnabod pa mor anodd byddai wedi bod i goginio i safon gyson ar dân agored neu ffwrn haearn bwrw, yn dibynnu ar y math o danwydd, y tywydd ac effeithlonrwydd y simnai. Maent yn nodi’r ymdrech gorfforol a fyddai wedi’i hangen i drin offer trwm cegin draddodiadol Gymreig ac i gadw’r lle yn lan. Ceir tystiolaeth o offer coginio traddodiadol ymhlith y miloedd o restrau eiddo sydd wedi goroesi yn yr ewyllysiau Cymru cyn 1858, y rhan fwyaf ohonynt ar gael yn electronig drwy wefan y Llyfrgell.
Rhestr eiddo/Inventory Thomas
Prev
Next
Esiampl dda yw rhestr eiddo Thomas Lewis, Llan-gors. Roedd ei gegin yn cynnwys amrywiaeth eang o ddysglau, basnau a phlatiau, selerau halen, canwyllbrennau a fflagenni pewter; sgiledi, canwyllbrennau pres, dysglau twymo a phedyll tân, padellau pres, llestri metal, padellau toddion, padellau ffrio ac offer haearn arall; un pâr o gypyrddau, un pêr-droell, un plât haearn o flaen y tân a nwyddau haearn arall; cafnau, casgenni, hocsidiau, cwpwrdd arall, un gadair a dwy stôl (Ewyllysiau LlGC, BR1680/103).
Blog i gyflwyno gwaith a chasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Yn sgil natur bersonol blogiau, polisi'r Llyfrgell yw cyhoeddi postiadau yn yr iaith wreiddiol yn unig. Cyhoeddir yr un faint o bostiadau yn y ddwy iaith, ond nid yr un blogiau ydynt. Am gyfieithiad bras gellir darllen y blog drwy ddefnyddio system gyfieithu megis Google Translate.
