Yn ystod y cyfnod clo, mae llawer ohonom ni efallai wedi cymryd y cyfle i fod yn fwy creadigol, trwy gelf, crefftau, neu hyd yn oed trwy ddysgu sgil newydd fel chwarae offeryn cerdd. Ond pe buasech yn ysgrifwr canoloesol, efallai eich unig gyfle i sianelu’ch Van Gogh mewnol oedd trwy ychwanegu rhywfaint o liw i’r llawysgrif roeddech chi’n gweithio arno. Roedd ysgrifennwyr yn gallu ychwanegu addurniadau mewn nifer o ffyrdd, felly am ysbrydoliaeth artistig beth am edrych ar rai o’r llawysgrifau i’w gael yn ein casgliadau digidol?
Roedd llawysgrifau fel arfer yn cael eu gwneud o groen dafad neu groen gafr, a gafodd ei lanhau, ei ymestyn, a’i sychu i greu taflenni memrwn. Byddai’r taflenni hyn yn cael eu plygu i greu plygion; gwnaeth pedair taflen wyth tudalen (neu bifolia), pob un ag ochr recto a verso yn dibynnu ar yr ochr cnawd neu wallt y memrwn. I greu cyfrol, byddai nifer o blygion yn cael eu rhwymo at ei gilydd. Roedd hon yn broses drud a gymerodd lawer o amser, ac roedd yr angen i osgoi gwastraff, a’r amherffeithrwydd naturiol y deunydd, yn golygu mai anaml y byddai tudalennau’n gyson. Felly cyn ysgrifennu ar dudalen, fel arfer roedd yr ysgrifwr yn pigo tyllau yn yr ymylon a mesur y tudalen gyda llinellau llorweddol a fertigol er mwyn sicrhau cysondeb. Byddai lleoedd yn cael eu gadael ar y dudalen ar gyfer addurniadau, gan nad oedd yr ysgrifwr a’r addurnwr yr un person bob amser.
Defnyddiwyd nifer o wahanol liwiau ar gyfer addurno, wedi ei wneud o ddeunyddiau naturiol yn amrywio o ran cost a phrinder. Gellid gwneud yr inc a ddefnyddir ar gyfer testun yng Nghymru’r Oesoedd Canol o fustl derw (neu gallotannic), a allai ddangos fel lliw brown tywyll, ond gellid gwneud llawer o liwiau eraill o seiliau powdr, fel coch ac oren o blwm coch (neu minium); gwyn o blwm gwyn; gwyrdd o halwynau copr; a glas o lapis lazuli. Byddai’r rhain i gyd yn gymysg ag asiant rhwymo fel gum Arabic. Ond peidiwch â rhoi cynnig ar hyn gartref – roedd llawer o’r paent hyn yn wenwynig! Roeddent hefyd yn ddrud, felly roedd addurno llawysgrifau yn arwydd o noddwr cyfoethog.
Mae’n debyg mai’r math mwyaf cyffredin a symlaf o addurno oedd llythrennau coch. Gellir gweld hyn mewn llawer o lawysgrifau Cymreig canoloesol a fei’i defnyddiwyd ar gyfer priflythrennau a phenawdau. Mae’r llawysgrif Hendregadredd, yn cynnwys barddoniaeth Cymraeg, y rhannau cynharaf ohonynt yn dyddio o’r diwedd y 13eg-dechrau’r 14eg ganrif, yn dangos hyn, yn cynnwys inc coch ar gyfer teitlau cerddi, priflythrennau, ac am batrymau i lenwi lleoedd gwag yn y testun.
Roedd llythrennau coch yn aml yn cael eu newid bob yn ail â lliwiau gwahanol, a oedd yn yr engraifft uchod yn las. Ond roedd inc glas yn ddrud iawn, felly roedd gwyrdd yn aml yn cael ei roi yn lle glas. Defnyddiwyd ysgrifwr y llawysgrif Llyfr Aneirin, o’r 13eg ganrif, gwyrdd yn lle glas, a lliwiodd patrymau yn y llefydd gwag yn goch ac yn wyrdd.
Gallai priflythrennau hefyd gynnwys lluniadau cymleth. Os ydych chi’n hoff o ddreigiau bach, byddwch chi wrth eich bodd â’r priflythrennau wedi’i addurno â bwystfilod mewn Peniarth MS 540B, cynhyrchiad Cymreig o’r 12fed ganrif yn cynnwys copi o’r gwaith Bede, De natura rerum.
Mewn rhai achosion, aeth yr ysgrifwr amdani a lluniodd addurniadau ar y priflythrennau yn cymryd lan yr holl dudalen, fel sy’n digwydd yn NLW MS 3024C, copi o’r 14eg ganrif o weithiau Gerallt Cymro. Roedd addurnwr y llawysgrif hon hyd yn oed wedi llunio wyneb barfog – cystadleuydd ar gyfer ‘Movember’ efallai? (f. 42v).
Os nad dreigiau bach yw eich peth chi, mae bwystfilod eraill hefyd yn ymddangos. Weithiau, ysgrifennodd ysgrifwyr eiriau cyntaf y dudalen nesaf yng nghornel dde isaf y dudalen neu golofn flaenorol fel canllaw.
Gellid addurno’r cipeiriau hyn, gyda rhai yn y llawysgrif 13eg-ganrif Llyfr Du Caerfyrddin (sy’n cynnwys casgliad o farddoniaeth Cymraeg) wedi ei addurno â llew (f. 4r) a chreadur môr eithaf syfrdanol (f. 49r).
Ond nid oedd addurno yn gyfyngedig i’r chwedlonol – gellid darlunio golygfeydd mwy cyffredinol hefyd. Mae llawysgrif y 13eg-ganrif, Peniarth MS 28, sy’n llawysgrif Lladin o gyfraith Hywel Dda, yn cynnwys sawl llun lliw yn dangos nifer o olygfeydd wedi ei ddeddfu o gyfraith Hywel. Mae’r llawysgrif yn cynnwys nifer o ffigurau lliwgar gan gynnwys delweddau o swyddogion llys wedi’u gwisgo’n drawiadol yn ogystal â lluniau o anifeiliaid gwerthfawr fel ceirw, ceffylau, ac ychen; ond mae rhaid i’r wobr am y darluniad gorau mynd i’r mochyn (f. 25r), wedi’i dynnu’n gyflawn gyda chynffon cyrliog!
Pan feddyliem am y cyfnod canoloesol, efallai ein bod ni’n meddwl am liwiau llwydaidd a thudalennau wedi pylu. Ond heblaw am ddreigiau bach a moch prydferth, gallwn weld sut mae’r llawysgrifau Cymreig canoloesol hyn yn fwy na thestunau, maen nhw’n arddangosfa ar gyfer y creadigrwydd a sgiliau eu haddurnwyr a’u hysgrifwyr hyd yn oed ganrifoedd ar ôl iddynt gael eu gwneud. Felly y tro nesaf y byddwch chi’n codi pen neu frwsh paent, beth am gymryd ysbrydoliaeth o’n llawysgrifau, a rhyddhewch eich ysgrifwr canoloesol mewnol!
Lucie Hobson
Archifydd Cynorthwyol
Darllen pellach:
Daniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Caerdydd, 2000)
Daniel Huws, Peniarth 28: Darluniau o Lyfr Cyfraith Hywel Dda = Illustrations from a Welsh lawbook (Aberystwyth, 2008)
Myriah Williams, ‘The Black Book of Carmarthen: Minding the Gaps’, Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru 36.4 (2017), 357-375
Gerald Morgan, ‘The Book of Aneirin and Welsh Manuscript Prickings’, Bwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd 20.1 (1962), 12-17
J. J. G. Alexander, Medieval Illuminators and their Methods of Work (New Haven/Llundain, 1992)
Daniel V. Thompson, The Materials of Medieval Painting (Llundain, 1936)
Mae’r Llyfrgell Genedlaethol yn ddiweddar wedi cael y pleser o dderbyn cofnodion ein cymdogion, y Ganolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd. Un o’r sefydliadau academaidd blaenorol ym maes astudiaethau Celtaidd, mae ymchwil y Ganolfan yn cwmpasu’r llenyddiaeth a’r ieithoedd Celtaidd i gyd, yn cynnwys y Gymraeg, Gwyddeleg, Manaweg, Llydaweg, Cernyweg, a Gaeleg yr Alban, ymysg eraill.
Adeilad CanolfanUwchefrydiau Cymreig a Cheltaid gan Llywelyn2000 https://en.m.wikipedia.org/wiki/File:University_of_Wales_Centre_for_Advanced_Welsh_and_Celtic_Studies_03.JPG
Mae’r cofnodion yn dechrau yn swyddogol yn y 70au, gyda sefydlu’r Ysgol Astudiaethau Celtaidd Coleg Prifysgol Cymru yn 1971 gydag adrannau Y Gymraeg, Gwyddeleg, a Hanes Cymru. Mae’r papurau cynnar yma (Cyfres D1 yn y catalog) yn cyfleu rhai o’r syniadau tu ôl sefydlu’r Ysgol Astudiaethau Celtaidd, yn ogystal â rhai o’r problemau ymarferol fel chwilio am adeilad addas fel cartref i’r Ysgol. Gallwn glywed hefyd rhai o leisiau myfyrwyr cyntaf yr Ysgol, trwy lythyrau gan ddarpar fyfyrwyr yn gwneud ymholiadau am astudio yn yr Ysgol newydd.
Yn 1976, lansiodd athrawon yr Ysgol Astudiaethau Celtaidd gronfa apêl er cof am y llenor Thomas Parry-Williams gyda’r bwriad o sefydlu Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd yn Aberystwyth. Mae cofnodion y Ganolfan (Cyfres A1) yn dangos ymdrech a datblygiad yr Apêl trwy ohebiaeth yr Athrawon a manylion rhoddion, ac yn cofnodi llwyddiant yr Apêl ac agoriad swyddogol y Ganolfan yn 1979 (Ffeil D1/2). Mae’r dogfennau yn dangos y Ganolfan yn mynd o nerth i nerth, gyda mwy o staff yn ymuno yn yr 80au, ac agor yr adeilad newydd ar bwys y Llyfrgell Genedlaethol yn 1993 (Ffeil D2/2 a Chyfres D3).
Rhan fawr o’r casgliad yw’r cofnodion cyfarfodydd (Grŵp P), sy’n cofnodi gwaith y Ganolfan o ddydd i ddydd yn ogystal â thrafod gweithgareddau fel cyhoeddiad ac ymchwil. Mae ehangder ag amrywiaeth gwaith y Ganolfan yn amlwg o gofnodion a phapurau seminarau a fforymau (Cyfresau G1 a G2), sy’n hyrwyddo pynciau fel ‘Gweithiau Beirdd y Tywysogion’ (G2/1), ‘Traddodiad Barddol yr Alban’ (G2/5), ‘Tafodieithoedd’ (G2/9), ‘Archaeoleg’ (G2/11), a ‘Llysiau a Meddygaeth’ (G2/16) ymysg eraill. Fel rhywun sydd â ddiddordeb yn astudiaethau Celtaidd fy hunan, rwy’n meddwl mai’r dogfennau mwyaf diddorol yn y casgliad yw’r rhai sy’n cyfleu’r broses ymchwilio. Un o fy ffefrynnau yw’r casgliad o lythyrau (Ffeil C1/3) sy’n trafod ymchwil un o gyn-gyfarwyddwyr y Ganolfan, R. Geraint Gruffydd, ar gyfer ei ddarn ‘Where Was Rhaeadr Derwennydd?’ a gyhoeddwyd yn 1990. Mae’r ffeil yn cynnwys llythyrau oddi wrth Gruffydd at bob Bwrdd Dŵr rhanbarthol yn Lloegr yn gofyn am leoliad y Rhaeadr enwog sy’n cael ei henwi yn y gerdd gynnar ‘Canu Aneurin’ – gydag amrywiaeth o atebion diddorol o weithwyr y Byrddau Dŵr!
Ond efallai un o’r pethau pwysicaf am gofnodion y Ganolfan yw’r papurau sydd wedi cael eu hysgrifennu yn yr ieithoedd Celtaidd. Heblaw’r Gymraeg, mae’r casgliad yn cynnwys dogfennau a llythyrau yn y Wyddeleg, Llydaweg, a Gaeleg yr Alban. Mae’n braf iawn i weld yr ieithoedd yma yn cael eu defnyddio, ac mae’n pwysleisio gwaith y Ganolfan i ymchwilio a hyrwyddo hanes a llenyddiaeth Geltaidd er mwyn cadw’r ieithoedd yma yn fyw ac i helpu sicrhau eu dyfodol.
Pan fydd etholwyr Cymru yn etholiad Senedd Cymru newydd ar Mai 6ed daw cyfnod ymgyrchu gwleidyddol brwd i ben. Tra bod y gwleidyddion ym ymgyrchu mae’r Archif Wleidyddol Gymreig yn gweithio i sicrhau bod cofnod o’r ymgyrch ar gael ar gyfer ymchwilwyr y dyfodol. Bydd staff y Llyfrgell Genedlaethol yn recordio darllediadau gwleidyddol a dadleuon yr arweinwyr oddi ar y teledu a chymryd copiau archif o wefannau a ffrydiau Trydar y brif pleidiau ac ymgeiswyr unigol.
Er gwaethaf cyfyngiadau Covid-19 a thŵf ymgyrchu ar-lein mae’r daflen etholiad, neu anerchiad etholiad dal yn un o’r dullau cyfathrebu pwysigaf a bydd etholwyr ar draws Cymru yn derbyn llawer ohonynt yn ystod yr ymgyrch. Mae gan y Llyfrgell gasgliad mawr (bron i 200 o focsys) o anerchiadau etholiad ac effemera ymgyrchu arall ac mae’n hynod diddorol. Er bod rhai deunydd o 1837 mae’r rhan fwyaf o’r casgliad yn dod o’r 20fed ganrif ac ers 1983 mae’r Archif Wleidyddol Gymreig wedi cael cefnogaeth nifer o pobl ar draws Cymru sy’n casglu’r deunydd mae’n nhw’n ei derbyn ar ein rhan fel bod gyda ni deunydd o bob plaid a phob etholaeth.
Mae’r rhwydwaith casglu wrthi ar hyn o bryd fel bod ymgeiswyr a’u haddweidion etholiad Senedd Cymru 2021 ar gôf a chadw fel rhan o’r casgliad ac rwy’n edrych ymlaen at roi trefn arnynt a’u catalogio dros yr hâf. Ond nid yw ein cefnogwyr yn gallu casglu popeth – ac felly buaswn yn gwerthfawrogi unrhyw ddeunydd ymgyrchu ychwanegol, yn arbennig ar gyfer ymgeiswyr annibynnol, ymgeiswyr pleidiadu llai neu yn etholaethau Alyn a Glannau Dyfrdwy, Blaenau Gwent, Gogledd Caerdydd, De Clwyd, neu Ynys Môn. Gallwch eu hanfon at Yr Archif Wleidyddol Gymreig, Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth, SY23 3BU. Llawer gwell iddynt fynd i’r casgliad effemera na’r bin ailgylchu!
Yn ddiweddar, dyfarnwyd i Gyngor Archifau a Chofnodion Cymru grant o £50,000 o Gronfa Archifau Covid-19 gan yr Archifdy Gwladol. Bydd y dyfarniad hael hwn yn caniatáu inni gyflogi Swyddog Cofnodion mewn Perygl i Gymru i arwain ar ddatblygu strategaeth genedlaethol i nodi cofnodion sydd mewn perygl oherwydd pandemig Covid-19.
Ceredigion Archive at Aberystwyth Library
Powys Archive, Llandrindod Wells
Powys Archive, Llandrindod Wells
Mae gan bandemig Covid-19 nifer o oblygiadau ar gyfer sut mae busnesau, elusennau a sefydliadau cymunedol eraill yn gallu parhau, gyda llawer yn cau heb fawr o rybudd. Mae gan y cofnodion a grëwyd gan y cyrff hyn werth hanesyddol, nid yn unig i’r busnesau eu hunain, ond hefyd y dystiolaeth y maent yn ei darparu o gyfraniad y busnesau at fywyd y gymuned leol ac i hanes Cymru. Mae llawer o’r sefydliadau hyn yn chware rhan hanfodol yn ein cymunedau, ac mae eu cofnodion yn rhan annatod o hanes lleol a chenedlaethol. Dyma le mae pobl yn byw eu bywydau, yn gweithio, yn siopa, yn cwrdd â’u ffrindiau ac yn dod at ei gilydd fel cymuned, a bydd eu cofnodion yn dweud mwy wrthym am sut roedd pobl yng Nghymru yn byw o ddydd i ddydd.
Dros y flwyddyn i ddod, wrth i’r wlad ddod allan o’r pandemig, bydd nifer cynyddol o’r mathau hyn o sefydliadau lleol yn wynebu cau, neu efallai na fyddant yn gallu parhau i ofalu am eu hasedau hanesyddol. Mae’n hanfodol bod dull effeithiol o sicrhau bod unrhyw archifau a chofnodion bregus yn cael eu diogelu ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol. Rôl y Swyddog Cofnodion mewn Perygl fydd arolygu’r dull o gadw cofnodion cyfredol yng Nghymru, sicrhau bod cofnodion mewn perygl yn cael eu nodi, a datblygu’r fframwaith ar gyfer Strategaeth Genedlaethol Cofnodion mewn Perygl i Gymru.
Ddechrau fis Mawrth lansiwyd presenoldeb Llyfrgell Genedlaethol Cymru ar lwyfan diwylliannol Google Arts & Culture. Rhyddhawyd nifer helaeth o gasgliadau digidol unigryw y Llyfrgell ar wefan ac ap Google Arts & Culture gan ddod â diwylliant Cymru i sylw’r byd.
Detholiad o ddelweddau sydd wedi cael eu cynnwys ar blatfform Google Arts and Culture
Y Llyfrgell Genedlaethol yw’r sefydliad diwylliannol cenedlaethol cyntaf o Gymru i rannu cynnwys ar wefan Google Arts & Culture ac mae’n ymuno gyda thros 2000 o bartneriaid eraill o bob cwr o’r byd sydd wedi ymrwymo i sicrhau bod celf a diwylliant ar gael i bawb ble bynnag y bônt. Am y tro cyntaf, mae’n casgliadau’n eistedd ochr yn ochr â chynnwys diwylliannol o bob cwr o’r byd.
Ar hyn o bryd mae 190 o eitemau’r Llyfrgell ar gael mewn oriel ar-lein ar wefan ac app Google Arts & Culture. Yn eu plith mae ffotograffau gan ffotograffwyr cynnar eiconig fel Mary Dillwyn, gweithiau celf gan un o hoff artistiaid Cymru, Kyffin Williams, a thrysorau megis map o Gymru gan John Speed.
Dyma’r tro cyntaf hefyd Google Arts & Culture gynnwys yr iaith Gymraeg ar ei blatfform digidol. Er mwyn gweld y cynnwys yn y Gymraeg bydd rhaid i chi newid eich gosodiadau iaith ar Google a cheir cyfarwyddiadau ar wefan y Llyfrgell ar sut i wneud hyn.
Mae’r Llyfrgell yn bwriadu ychwanegu mwy o eitemau a churadu rhagor o straeon digidol dros y misoedd nesaf.
Ar 19 Awst 2020, a gyda cefnogaeth hael gan Gyfeillion y Llyfrgelloedd Cenedlaethol, prynodd Llyfrgell Genedlaethol Cymru mewn arwerthiant grŵp sylweddol o lythyrau’r artist, ysgythrwr a’r bardd David Jones (1895-1974) i’w gyfaill Valerie Wynne-Williams (gynt Price).
Roedd Jones yn ei chwedegau cynnar a Price bron deugain yn iau nac ef pan bu’r ddau gyfarfod am y tro cyntaf yn 1958. Er bod eu perthynas yn llwyr blatonig, roedd Jones yn amlwg wedi gwirioni â Valerie ac mae’r llythyrau yn sicr, yn rhannol, yn rai caru. Mae’n cyfeirio ati drwyddi draw fel ‘Elri’, weithiau’n addurno ei henw â blodau neu adar. Parhaodd hyn ymhell ar ôl i Valerie briodi Michael Wynne-Williams yn gynnar yn 1960.
Detholiad o lythyrau gan David Jones at Valerie Wynne-Williams (NLW MS 24167E). Hawlfraint: Stad David Jones.
Mae’r llythyrau yn ymwneud â’i diddordebau arferol megis dirywiad ei iechyd, ei amgylchiadau byw mewn amryw o dai yn Harrow-on-the-Hill a Harrow, a’i frwydrau gyda’i gelf, ond hefyd ei ddiddordeb dwys yng Nghymru, yr iaith Gymraeg a hanes Cymru. Yn hynny o beth, roedd Valerie yn ohebydd delfrydol; roedd yn rhugl yn y Gymraeg ac yn gefnogwr brwd o, a’n hwyrach yn ymgeisydd seneddol dros, Blaid Cymru.
Rhwng y ddau ohonynt, roedd David a Valerie yn adnabod nifer o amlygion gwleidyddiaeth a diwylliant Cymru ac yn y llythyrau mae unigolion megis Saunders Lewis, Gwynfor Evans, Aneirin Talfan-Davies a Keidrych Rhys yn cilwthio am le gyda cyfeillion eraill Jones, gan gynnwys T. S. Eliot, Stephen Spender a Harman Grisewood.
Mae’r llythyrau yn cynnwys sawl darluniad, gan gynnwys moch, merlod a chath yn cysgu, portread o fenyw prydferth, a’r olygfa (wedi’i sgetsio o gof) o Gôr y Cewri o’i babell ar wastatir Gaersallog yn 1915. Mae sawl esiampl o’i arysgrifau nodweddiadol, gan fwyaf yn y Gymraeg. Y mwyaf trawiadol yw fersiwn o’i arysgrifiad yn coffau marwolaeth Llywelyn ap Gruffudd yn 1282.
Nid yw’r llythyrau wedi’u cyhoeddi ond defnyddiwyd hwy ym mywgraffiad diweddar Thomas Dilworth, David Jones: Engraver, Soldier, Painter, Poet (Llundain, 2017).
Mae’r Llyfrgell nid yn unig yn gartref i lyfrgell personol David Jones, ond hefyd i’w brif archif sy’n cynnwys papurau personol, gohebiaeth a gweithiau llenyddol a chelf. Mae ei lythyrau i Valerie Wynne-Williams yn ychwanegiad sylweddol arall i ddaliadau’r Llyfrgell, ac yn ychwanegu at y chwe deg o lythyrau oddi wrthi at Jones, a llond llaw o lythyrau drafft gan Jones mewn ymateb, sydd eisoes yn yr archif. Dyma hefyd yr ail grŵp o bapurau David Jones i ni brynu yn ddiweddar gyda cefnogaeth Cyfeillion y Llyfrgelloedd Cenedlaethol, yn dilyn ein pryniad mewn arwerthiant o’i lythyrau at Morag Owen yn Nhachwedd 2019.
Mae’r Llyfrgell yn parhau yn awyddus i ychwanegu deunydd pellach o ohebiaeth David Jones, yn enwedig y rheiny sy’n ychwanegu at y llythyrau sydd eisoes yn yr archif. Mae diddordeb arbennig gyda ni mewn gohebiaeth sy’n adlewyrchu ei ddiddordeb yng Nghymru a materion Cymreig, nodweddion diddorol ei lythyrau at Valerie a Morag.
Mae’r llythyrau yma bellach wedi’u catalogio (cyfeirnod NLW MS 24167E) ac ar gael i’w gweld yn ystafell ddarllen y Llyfrgell.
Rhys M. Jones
Llyfrgellydd Llawysgrifau Cynorthwyol
A hithau’n Ddydd Gŵyl Dewi, rwy’n siwr bydd nifer ohonoch – hen ac ifanc – wedi gwisgo ar gyfer yr achlysur, naill ai mewn crys rygbi neu phêl-droed Cymru, neu ar drywydd mwy traddodiadol mewn cap brethyn a gwasgod, neu’r het dal, ffedog a siôl sy’n nodweddiadol o’n gwisg genedlaethol. Ond beth yw’r hanes tu ôl y wisg yma?
Cysylltir y wisg yn bennaf ag Augusta Hall, Arglwyddes Llanofer (neu ‘Gwenynen Gwent’), un o noddwyr pwysicaf diwylliant gwerin yng Nghymru yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg, yn enwedig ym meysydd cerddoriaeth a dawns. Cafodd ei geni yn Sir Fynwy yn 1802 ac yr oedd yn aelod blaenllaw o gymdeithas Cymreigyddion y Fenni, ynghyd â’i chyfaill Thomas Price (Carnhuanawc).
Ond adnabyddir hi’n bennaf am ei ddelwedd o’r wisg draddodiadol Gymreig. Yn ei thraethawd buddugol yn Eisteddfod 1834 yng Nghaerdydd, ‘The Advantages resulting from the Preservation of the Welsh Language and National Costumes of Wales’, dadleuodd y dylai merched Cymru wisgo dillad traddodiadol o wlanen Gymreig, yn hytrach na’r cotwm rhad oedd yn cynyddu mewn poblogrwydd ar y pryd. Mae’n debyg iddi hefyd gomisiynu cyfres o ddyfrlliwiau o wisgoedd merched o wahanol rannu o Gymru, gan gynnwys Sir Geredigion a Sir Benfro, yn y gyfrol Dull-wisgoedd Cymreig gan A. Cadwaladr (1830) [NLW Drawing vol. 299].
Cymraes ieuanc wladaedd mewn Dullwisgad rhan ehang o wlad Gwent [NLW Drawing vol. 299]
Cymraes ieuanc mewn Dull-wisgad rhan o wlad Gwent [NLW Drawing vol. 299]
Cymraes ieuanc mewn dull-wisgad Ceredigion [NLW Drawing vol. 299]
Blaenorol
Nesaf
Ceisiodd hybu ei ddelwedd o’r wisg, oedd yn cynnwys yr het, pais a phetgwn nodweddiadol, ymhlith ei chylch a thu hwnt ond heb ryw lawer o lwc. Heblaw am orfodi ei morwynion ym Mhlas Llanofer i wisgo’r wisg wrth eu gwaith a dwyn perswad ar rai o’i chyfeillion agosaf, mae’n debyg nad oedd ei hymdrechion yn llwyddiannus ar raddfa ehangach. Yn wir, dadleuol yw’r tystiolaeth mai hi wnaeth ‘ddyfeisio’r’ wisg Gymreig. Er hyn, mae ei fersiwn hi o’r wisg a’i rôl canfyddedig yn ei phoblogrwydd yn ran annatod o ddatblygiad stori’r wisg Gymreig a sut caiff ei hadnabod heddiw.
Dydd Gŵyl Dewi hapus iawn i chwi oll. Gan obeithio cewch gyfle i fwynhau powlen o gawl ac ambell bicen ar y maen.
Soniodd y diweddar Fred Wedlock mewn cân werin digri, ‘There’s a bit where it changes every chorus; never mind, just guess’. Gellid dweud yr un peth am deulu’r Pryse, Gogerddan, a newidiodd eu cyfenw â phob cenhedlaeth yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg.
Mae modd olrhain y dryswch yn ôl at dri aelod o’r teulu:
Pryse Pryse (1774-1849)
Pryse Loveden (1815-1855)
Sir Pryse Pryse (1838-1906)
Dyma yw sut oedd y tri unigolyn yma yn cael eu hadnabod ar adeg eu marwolaethau. Mae’r newid cyfenw yn ystod eu bywydau wedi drysu sawl ysgolhaig. Bwriad y blog yma yw ceisio datgysylltu’r tri unwaith ac am byth, a hynny gyda cymorth y portreadau teuluol.
Pryse Pryse (1774-1849)
Dechreuodd Pryse Pryse (1774-1849) ei fywyd fel Pryse Loveden. Roedd yn fab i Edward Loveden Loveden o Buscot Park a’i wraig, Margaret Pryse o Ogerddan. Ar etifeddu’r stâd yn dilwyn marwolaeth ei fam yn 1798, penderfynodd Pryse Loveden fabwysiadu cyfenw ac arfbais teulu’r Pryse. Roedd hyn yn unol â dymuniadau ei dad-cu, Lewis Pryse (m. 1779). Mae’r portread cyntaf yma yn dangos Pryse Pryse fel dyn ifanc, yn gwisgo ffasiynau’r ddeunawfed ganrif hwyr.
Mae’r ail bortread yn cynrychioli Pryse Pryse fel dyn dipyn hŷn (52 mlwydd oed). Mae John Steegman yn dyddio’r portread i Mawrth 1826 o argraffiad y Morning Chronicle, sef y papur newydd mae Pryse yn ei ddal.
Portread o Pryse Pryse (1774-1849) yn ddyn ifanc.
Portread o Pryse Pryse (1774-1849) yn 52 mlwydd oed. Mae John Steegman yn dyddio'r portread i Mawrth 1826.
Blaenorol
Nesaf
Pryse Loveden (1815-1855)
Cafodd Pryse Loveden (1815-1855) ei fedyddio yn Pryse Pryse. Ef oedd mab cyntaf Pryse Pryse yr hynaf a’i ail wraig, Jane Cavallier. Fel etifedd Gogerddan a Buscot Park, stâd ei dad-cu, roedd hawl gan y Pryse Pryse ifengach i gymryd y cyfenw Loveden ar ôl marwolaeth ei dad yn 1849.
Mae’r portread cyntaf yn dangos Pryse Loveden fel dyn ifanc mewn dillad Fictorianaidd cynnar. Mae Steegman a chatalog y Llyfrgell Genedlaethol yn dyddio’r portread i 1838.
Mae’r ail, sy’n dwyn y teitl ‘Gentleman in Black Coat’ gan J. Langton Barnard, 1856, yng nghatalog y Llyfrgell, mae Pryse Loveden yn ddym canol oed Yn wir, mae dyddiad y portread ychydig ar ôl ei farwolaeth felly mae’n bosibl mai portread galar ydyw.
Pryse Loveden, 1815-1855 (1838)
'Gentleman in Black Coat’ gan J. Langton Barnard, 1856
Blaenorol
Nesaf
Syr Pryse Pryse (1838-1906)
Pryse Loveden oedd enw gwreiddiol Syr Pryse Pryse (1838-1906). ar ôl ei dad. Ei fam oedd Margaretta Jane Rice o Lwyn-y-brain, Sir Gaerfyrddin. Roedd y Pryse Loveden yma dal yn fachgen ifanc dan oed pan bu farw ei dad heb wneud ewyllys yn 1855. Drwy grant gan Goleg Brenhinol yr Arfau yn 1863, roedd hawl ganddo i ddefnyddio cyfenw ac arfbais teulu’r Pryse ac, ar ôl hynny, cafodd ei adnabod fel Pryse Pryse. Daeth i fod yn Syr Pryse Pryse, Barwnig cyntaf o’r ail greadigaeth yn 1866. Mae’r portread ffotograffig yma yn dangos Syr Pryse Pryse yn 1868.
Mae’r ail bortread yn un o bâr gan Julius Hare sy’n dangos Syr Pryse Pryse a’r Foneddiges Pryse, tua 1901. Cyfrannodd tenantiaid Gogerddan tuag at gost y portreadau yma.
Lithograff o Syr Pryse Pryse gan G.B. Black (1868)
Syr Pryse Pryse gan Julius Hare (tua 1901)
Blaenorol
Nesaf
Enwodd Syr Pryse ei fab hynaf yn Pryse Pryse Pryse, ond bu farw yn ifanc o glwyf heintus o ganlyniad i frathiad gan lwynog yn 1900. Dylai enw mor ddiamwys rhoi’r diwedd i’r dryswch. Byddech yn meddwl hynny, ond cewch gip ar y cofnod ar gyfer Gogerddan yn Francis Jones Historic Cardiganshire Homes and their Families…!
Cyfeiriadau
John Steegman, A Survey of Portraits in Welsh Houses, Volume II: South Wales (Cardiff : National Museum of Wales, 1962)
David T.R. Lewis, The Families of Gogerddan in Cardiganshire and Aberglasney in Carmarthenshire (David T.R Lewis/Y Lolfa, 2020)
Francis Jones, Historic Cardiganshire Homes and their Families (Brawdy Books, 2000)
Mae eleni yn flwyddyn canmlwyddiant geni Marion Eames. Ganed hi ym Mhenbedw ar 5 Chwefror 1921 ac mae nifer yn ei chofio’n arbennig fel awdur Y Stafell Ddirgel, a hynny yn bennaf gan i’r nofel fod yn destun gosod yn yr ysgol rai blynyddoedd yn ôl. Honno oedd ei nofel gyntaf. Gellir darllen mwy am hanes bywyd a gyrfa’r nofelydd ar wefan Y Bywgraffiadur Cymreig.
Mae’r Llyfrgell Genedlaethol nid yn unig yn gartref i weithiau cyhoeddedig Marion Eames, ond hefyd ceir casgliad o recordiadau sain a gweledol, ffotograffau a phenddelw efydd ohoni o waith y diweddar John Meirion Morris (sydd i’w gweld ar wefan Art UK), ynghyd â nifer o’i llawysgrifau a’i phapurau.
Detholiad o ddrafftiau o Seren Gaeth sydd yn perthyn i Bapurau Marion Eames. Sylwer mai ‘Hanna’ yw’r teitl ar frig un o’r teipysgrifau, sef enw’r prif gymeriad yn y nofel; er bod gan yr awdur deitlau posib eraill i’r nofel yn ôl yr hyn a welwn yn y llawysgrif.
Ymhlith y grŵp cyntaf a dderbyniwyd fel rhodd ganddi yn 1988 oedd drafft cyflawn o Y Stafell Ddirgel ac wedi ei marwolaeth yn 2007, derbyniodd y Llyfrgell ychwaneg o’i phapurau trwy ei nai. Ymhlith y rhain yr oedd teipysgrif gynnar o Seren Gaeth, sef nofel a symbylwyd gan ddyfyniad allan o hunangofiant gŵr Morfydd Llwyn Owen, y gyfansoddwraig dalentog a bu farw’n wraig ifanc. Fodd bynnag, teipysgrif anghyflawn ydyw hon, sy’n cynnwys penodau 1 i 8 yn unig – dyna siom i unrhyw un fyddai’n dod ar draws copi ddrafft o hanner cyntaf y nofel!
Ond, trwy gasglu gofalus ac ystyriol ar hyd y blynyddoedd, mae’r Llyfrgell wedi bod yn ffodus iawn o allu ychwanegu eitemau i’w harchif. Ymhlith yr ychwanegiadau a wnaed yn ddiweddarach gan roddwyr gwahanol yn 2016 a 2018, derbyniwyd teipysgrif yn cynnwys hanner olaf (penodau 9 i 15) o’r nofel, ac yn fwy arwyddocaol efallai, derbyniwyd drafft cynnar mewn llawysgrif o’r nofel hefyd.
Trwy ddyfalbarhad ac amynedd, mae hyn wedi gallu sicrhau bod modd i’r Llyfrgell ddarparu darlun mwy cyflawn o yrfa nofelydd y cofiwn amdani ym mlwyddyn canmlwyddiant ei geni.
Wrth greu arddangosfa gerddorol ‘RECORD: Gwerin Protest a Phop’ yn 2018 roeddwn yn ymwybodol iawn taw rai o sêr y sioe oedd y posteri gigs oedd gennym yn y casgliad. Nid yn unig mae’n nhw’n eitemau deniadol a lliwgar ond hefyd yn cofnodi hanes y Sin Roc Gymraeg. Roedden nhw’n ateb yr holl gwestiynau am pwy, ble, a phryd yr SRG. Beth oedd enw’r bandiau? Pwy oedd yn chwarae yn yr un gig? Ym mha neuadd bentref oedd y gig yn cael ei drefnu? Pwy oedd yn trefnu’r gigs? Un o fy hoff ffeithiau ar y poster oedd cost y tocyn e.e. £1.50 i weld Jim O’ Rouke a’r Hoelion Wyth a dawns olaf Meibion Mwnt yn yr Old Quarry Llambed yn 1984. Bargen!
Apêl posteri gigs Cymreig (LlGC)
Lansiwyd yr apêl i gasglu posteri gigs ym mis Chwefror 2019. Mae dros 200 o bosteri wedi dod i mewn erbyn hyn, y rhan fwyaf ohonynt ar lein. Hoffwn ddiolch i’r canlynol am gyfrannu at y casgliad cenedlaethol – mae hi wedi bod yn bleser bod mewn cysylltiad â chi gyd yn ystod yr ymgyrch.
Dan Griffiths, Huw Bebb, Rhodri Davies, Dylan Lewis, Scotch Funeral, Sioned Edwards Eisteddfod, Catrin Morris Clwb Ifor Bach, Rhys Williams Caerdydd, Meirion Wyn Jones, Elizabeth Nerys Bowen, Bedwyr Almon, Efa Lois, Dylan a Neil, Mei Mac, Rhys Mwyn, Emma Daman Tomos, Hayley Jenney, Peter Roberts, Richard Chitty, Rwth Williams, Heledd Parri, Prys Dafydd, Non Jones, Laura Nunez, Blue Amber, Nyree Waters, a Rhiannon Roberts.
Rhys Mwyn Radio Cymru
Mae rhaglen Radio Cymru Recordiau Rhys Mwyn wedi bod yn hysbysebu ac yn hwb mawr i’r ymgyrch. Gwrandewch eto ar y clip 9 munud yma am 4 poster nodedig (Tŷ Gwydr, 3 Hẃr Doeth, Bedlam Eisteddfod Llambed a Manics yng Nghlwb Ifor).
Poster Padarn Roc gan Meirion Wyn Jones / Padarn Roc poster by Meirion Wyn Jones
Poster Padarn Roc gan Meirion Wyn Jones
Dylunwyr
Daeth nifer o bosteri yn uniongyrchol oddi wrth y dylunwyr , gyda’r uchafbwyntiau yn cynnwys casgliadau 24 poster a 7 o gloriau recordiau SAIN o’r 1970 a’r 1980 gan Meirion Wyn Jones; a 27 o bosteri wrth y dylunydd graffig Richard Chitty sy’n cynnwys posteri gigs Nadolig Bubblewrap Collective Caerdydd 2013-2019, a phosteri Gŵyl Sŵn 2011-2019. Derbyniwyd rhai o bosteri TAFWYL gan yr artist Efa Lois, posteri ‘Miri Madog’ gan Bedwyr o gwmni Almonia a phosteri ‘r band Allan yn y Fan gan Hayley Jenney. Bydd oriel o bosteri Meirion Wyn Jones yn ymddangos ar sianel LLGC ar AM Cymru.
Casgliad ffansîns Rhys Williams
Derbyniwyd casgliad ffansîns wrth Rhys Caerdydd / Rhys Williams oedd yn gyfrifol am y wefan Fanzine Ynfytyn. Mae’r Llyfrgell wedi archifo’r wefan ac wedi derbyn y copiau gwreiddiol papur o’r ffansins i’r casgliad cenedlaethol. Mae’r casgliad yn cynnwys ffansîns o’r enw: Amser Siocled, Yn Syth o’r Rhewgell , Llmych / Chymll / Ychmll / Hymllc, Dyfodol Dyddiol, Ish, Groucho neu Marks, Llanast, Rhech, Gwyn Erfyl yn y Glaw, Cen ar y Pen ac ANKST 03.
Casgliad ffansîns Rhys Williams / Rhys Williams' fanzines collection
Cofio Gigs?
Digwyddiad ar Zoom a Facebook LLGC nos Fercher 3ydd Chwefror 2021 am 7. Ymunwch â ni ar gyfer y sgwrs yma i nodi Dydd Miwsig Cymru 2021 pryd y bydd Nia Mai Daniel (Yr Archif Gerddorol Gymreig) yn edrych yn ôl ar yr apêl ac yn trafod trefnu gigs, dylunio posteri a chasglu ffansîns gyda Rhys Mwyn (Radio Cymru), yr arlunydd Efa Lois, a’r casglwr ffansîns Rhys Williams.
Blog i gyflwyno gwaith a chasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Yn sgil natur bersonol blogiau, polisi'r Llyfrgell yw cyhoeddi postiadau yn yr iaith wreiddiol yn unig. Cyhoeddir yr un faint o bostiadau yn y ddwy iaith, ond nid yr un blogiau ydynt. Am gyfieithiad bras gellir darllen y blog drwy ddefnyddio system gyfieithu megis Google Translate.
