Naw can mlynedd yn ôl, ym mis Mai 1120, trosglwyddwyd esgyrn Dyfrig, sant o’r chweched ganrif, o Enlli a’u hailgladdu yn Llandaf, lle ‘roedd yr esgob Urban wrthi’n ailadeiladu a helaethu’r eglwys i adlewyrchu beth oedd, yn ei dyb ef, ei phriod parch. Fel esgob Llandaf, ‘roedd Urban yn hawlio awdurdod dros bob eglwys a gysegrwyd i esgobion gwreiddiol a nawddseintiau Llandaf, sef Dyfrig, Teilo ac Euddogwy, ac fe gododd hyn anghydfod rhyngddo fe ac esgobion Tŷ Ddewi a Henffordd, yr oeddent yn israddol iddo yn ei lygaid ef. Bwriad trosglwyddo creiriau Dyfrig i Landaf oedd i gryfhau achos Urban, ond canolbwynt ei ymgyrch oedd Liber Landavensis, Llyfr Llandaf, sydd yn un o drysorau’r Llyfrgell erbyn hyn. Trwy hon, cawn weld sut y chwaraeodd honiadau uchelgeisiol Urban ran pwysig mewn ailddiffinio nid yn unig yr eglwys yng Nghymru ond ei pherthnasau gyda’r eglwys yn Lloegr a hefyd gyda’r pab.
Rhoddwyd cynnwys y llawysgrif at ei gilydd gyda’r bwriad o ddangos bod Llandaf yn meddu ar statws archesgobaethol, bod awdurdod uniongyrchol ganddi dros yr eglwys o’r Tywi hyd y Gwy (ardal cyfatebol yn fras i hen deyrnas Morgannwg) a bod ei thraddodiad yn ddi-dor ers Dyfrig, gan feddiannu traddodiadau eglwysi eraill yn y broses o wneud hyn. Mae hi’n dyddio rhwng tua 1120 a marwolaeth Urban ym 1133 (er yr ychwanegwyd deunydd eraill wedyn), ac ymhlith ei chynnwys y mae Efengyl Mathew Sant, ‘Bucheddau’ Dyfrig, Teilo, Euddogwy a saint eraill, ‘Braint Teilo’ yn Lladin ac yn Gymraeg, hanes sefydlu Llandaf, rhestr o’i hesgobion, a chopiau anghyflawn neu llygredig o siarteri rheolwyr seciwlar yn rhoi tiroedd i Landaf o’r chweched ganrif hyd yr unfed ganrif ar ddeg. Mae rhywfaint o ddeunydd cyfoes hefyd, yn cynnwys copi o’r cytundeb a wnaethpwyd ym 1126 rhwng Urban a Robert o Gaerloyw, arglwydd Morgannwg, yn atal ymosodiadau ar feddiannau bydol yr esgobaeth. Fel arfer yn achos propaganda, mae Liber Landavensis yn cynnwys cymysgedd o ffaith, ensyniad a ffuglen sydd yn aml yn anodd i’w dadblethu.
Delwedd efydd Crist ar glawr y llawysgrif; dim ond y clawr hwn sy’n goroesi o’r cloriau derw gwreiddiol. Cysylltiwyd y ddelwedd â’r clawr, yn ôl pob tebyg, yn fuan ar ôl iddi gael ei gwneud yn Lloegr yng nghanol y drydedd ganrif ar ddeg. Cedwir y cloriau ar wahân erbyn hyn.
ff. 5 o Liber Landavensis
Prev
Next
Ymatebodd Tŷ Ddewi trwy greu ei phropaganda ei hun, gan honni statws archesgobaethol dros Gymru gyfan a chan adolygu ‘Buchedd Dewi’ Rhigyfarch o’r unfed ganrif ar ddeg fel bod Dewi yn mynd yn uwchradd i Deilo a bod unrhyw gyfeiriad at ei gysegru gan Ddyfrig yn cael ei ddileu, ond nid yng Nghymru y penderfynwyd y mater. Golygai grym cynyddol yr eglwys Eingl-Normanaidd a’r pabaeth diwygiadol bod cydnabyddiaeth y pab ac archesgob Caergaint yn allweddol i lwyddiant achos Llandaf, a mae’r llawysgrif yn dogfennu yn ofalus sut yr aeth Urban ati i geisio cyflawni hyn. ‘Roedd arno ddyled i’r Normaniaid am gael ei swydd; o gael ei benodi gan Harri I a’i gysegru gan yr archesgob Anselm ym 1107, ‘roedd e’n un o’r esgobion cyntaf yng Nghymru i gael ei sefydlu gan awdurdodau tu allan i Gymru, a fe oedd yr un cyntaf y gwyddwn iddo dyngu llw o ufudd-dod i Gaergaint. Mae Liber Landavensis yn adlewyrchu’r realaeth newydd hon, gan honni (yn anghywir) ym ‘Muchedd’ Euddogwy bod Llandaf wedi bod yn ostyngedig i Gaergaint ac yn ufudd i frenhinoedd Lloegr ers amser Awstin Sant, a bod ei harferion yr un fath ag eiddo’r Saeson. Yn yr un modd, ‘roedd gweithgareddau Urban mewn materion eglwysig ar lefel Ewropeaidd yn beth newydd i esgob o Gymru. Mynychodd Gyngor Rheims ym 1119, lle apeliodd am y tro cyntaf i’r pab Calixtus II i gydnabod statws Llandaf; derbyniodd y Cardinal John o Crema, legad cyntaf y pab y gwyddwn iddo ymweld â Chymru, ym 1125; mynychodd Gynghorau San Steffan ym 1125 a 1127, a cymerodd ran mewn cysegru esgobion yn Lloegr; aeth â’i anghydfod gyda Tŷ Ddewi at lys y pab yn bersonol ym 1128 a 1129; a fe farwodd yn yr Eidal tra’n dilyn achos arall. Mae Liber Landavensis yn cofnodi hyn i gyd o’r bron, yn cynnwys copiau o lythyron y pabau a hanesion am y Cynghorau ac am deithiau Urban i Rufain.
Calonogwyd Urban gan ddyfarniad dros dro o’i blaid gan y pab Honorius II ym 1128, ond collodd ei achos yn y pen draw. ‘Roedd e wedi bod yn ymhongar – nid oedd Llandaf wedi bod yn eglwys o bwys ond ers rhyw ganrif, ac Urban ei hun oedd y cyntaf o esgobion Morgannwg i ddefnyddio teitl esgob Llandaf – ond ‘roedd e wedi gwneud gwahaniaeth arwyddocaol. O ganlyniad i’w uchelgais, enillodd Tŷ Ddewi yr anghydfod am ffiniau a sefydlodd ei hun fel y prif esgobaeth yng Nghymru, tynhaodd Caergaint ei gafael ar esgobaethau Cymru, a rhoddwyd hwb newydd i eglwyswyr Lloegr i fynd â’u cwynion at lys y pab. Mae Liber Landavensis yn tystio i weledigaeth Urban, a’i fethiant hefyd.
Mae copi digidol o’r llawysgrif ar gael ar wefan y Llyfrgell, yn datgelu testun nad oedd yn weladwy cyn i’r gyfrol gael ei hailrwymo yn 2007.
Dr David Moore (Archifydd)
Llun
Delwedd efydd Crist ar glawr y llawysgrif; dim ond y clawr hwn sy’n goroesi o’r cloriau derw gwreiddiol. Cysylltiwyd y ddelwedd â’r clawr, yn ôl pob tebyg, yn fuan ar ôl iddi gael ei gwneud yn Lloegr yng nghanol y drydedd ganrif ar ddeg. Cedwir y cloriau ar wahân erbyn hyn.
Gyda’r haint Coronafeirws yn ymledu drwy’r byd ar raddfa ddychrynllyd, diddorol oedd darllen llyfryn amserol o gasgliad y meddyg a’r seiciatrydd o Gymru, Syr Robert Armstrong-Jones. Dosbarthwyd yr eitemau yn y casgliad yn ôl pwnc ac mae’n cynnwys tua ugain o bamffledi am glefydau pandemig.
Y farn gyffredinol heddiw yw mai brechlyn yn erbyn y feirws Covid-19 fydd mwyaf effeithiol i ymladd y clefyd. Er hynny, wrth ddarllen y llyfryn For and against Vaccination, gwelir fod angytundeb dros y dull orau i leihau lledaeniad y frech wen dros gan mlynedd nôl. Dangosir cyfres o lythyrau a anfonwyd i’r wasg yn Nulyn rhwng y Cadfridog Arthur Phelps, o’r Anti-Vaccination League, a Percy Kirkpatrick, meddyg enwog o’r Iwerddon a Llywydd Cynghrair Glanweithdra Dulyn. Defnyddiodd Phelps a Kirkpatrick ystadegau o achosion a marwolaethau, gan gynnwys rhai o’r rhyfel rhwng y Ffrancwyr a’r Almaenwyr yn 1870—71 i gryfhau eu dadleuon dros ac yn erbyn brechu.
Tudalen deitl / Title page of “For and Against Vaccination”
Prev
Next
Ond ‘doedd y ddadl ddim mor ddu a gwyn â hynny. Credodd Phelps mai glanweithdra oedd yn allweddol i drechu’r frech wen, nid brechu. Dyma ei eiriau:-
Glanweithdra yw’r unig ateb ar gyfer y frech wen, typhus, a chlefydau brwnt eraill. Mae ceisio gwneud i rywun fod yn imiwn i glefyd A (y frech wen) drwy ei haeintio a clefyd B (brech y llus) mor hurt ag y byddai i ddyn i hongian lluniau treisgar yn ysgol ei blant gyda’r syniad o’u rhwystro rhag dweud celwydd.
Roedd Phelps yn trafod dyfeisiad Edward Jenner o frechu yn erbyn y frech wen drwy roi chwistrelliad sy’n cynnwys firws brech y llus. Wrth gwrs gwyddom erbyn heddiw fod chwistrellu straen llai difrifol o firws i rywun yn galluogi system imiwnedd y corff i greu gwrthgyrff a fydd yn amddiffyn yr unigolyn rhag y clefyd difrifol. Dyma sut gwneir brechlyn yn erbyn y ffliw a ymchwil o’r fath sy’n debygol o arwain at frechlyn yn erbyn Cofid-19.
Foreword to “For and Against Vaccination”
Prev
Next
Yn y llyfryn, dyfynnir Y Athro Minkowski, Prif Feddyg Ysbyty Augusta, Cologne, fod imiwnedd yr Almaenwyr wedi digwydd oherwydd brechu ac ail-frechu gorfodol. Nid oedd yn credu fod aros ar wahan a phellhau cymdeithasol yn ffactorau mor bwysig. Ychwanegodd y byddai’r rhain wedi methu’n llwyr oni bai fod brechu gorfodol i blant ac ail-frechu i oedolion wedi digwydd hefyd.
Dywedodd Dr Brandhomme, oedd yn Swyddog Meddygol Iechyd i ddinas Frankfurt–on-Main:
Rwy’n credu taw brechu ac ail-frechu sy’n amddiffyn pobl orau. Heb y rhain byddai cadw’r epidemig o dan reolaeth yn amhosib.
Nid oedd gan Fitzpatrick a Phelps fodelau fathemategol fel sydd gan llywodraethau heddiw. Er hyn roedd yn amlwg eu bod yn edrych ar ystadegau i geisio darganfod patrymau i awgrymu y nifer o achsion a marwolaethau byddai’n digwydd wrth frechu neu beidio. Dywedodd Phelps am yr ystadegau a welir yn y llun isod am yr achosion a marwolaethau o ganlyniad i frech y llys yn yr Ymerodraeth Almaenig yn 1908: The most favoured were the vaccinated too late, of whom only 4.76 % died. If all the 434 had been in this happy category, the total deaths would have been not 65, but about 20! Er hyn, cred Kirkpatrick fod y tabl yn profi ei bwynt fod brechu yn gweithio. Wrth uno grŵp I a II (rhai oedd heb eu brechu a’r rhai a frechwyd unwaith yn unig) cawn gyfanswm o 55 o farwolaethau o’r frech wen a 291 o achosion. Yn grwp III (rhai a frechwyd ddwywaith) cawn 10 o farwolaethau a 143 o achosion.
Tabl yn dangos yr achosion a marwolaethau o ganlyniad i frech y llys yn yr Ymerodraeth Almaenig yn 1908
Prev
Next
Erbyn heddiw nid oes amheuaeth fod brechu yn erbyn y frech wen wedi bod yn llwyddianus ac nid oes achosion wedi codi unrhywle ers 1977. Diddorol nodi y dechreuwyd dreialu brechlyn a ddatblygwyd gan Brifysgol Rhydychen a Choleg Imperial, Llundain, yn erbyn Covid-19 yn y bythefnos ddiwethaf. Edrychwn ymlaen yn eiddgar at y canlyniadau gan obeithio darganfod brechlyn arall i helpu’r ddynol ryw.
Roedd cydsyniad y Frenhines i Fesur Diogelwch Tân Domestig (Cymru) 2011 yn ddigwyddiad hanesyddol. Roedd Cynulliad Cenedlaethol Cymru wedi cael yr hawl i ddeddfu mewn meysydd penodol ac o dan amgylchiadau penodol dan Ddeddf Lywodraeth Cymru 2006, ac roedd nifer o fesurau’r llywodraeth wedi pasio ar faterion fel addysg, iechyd a gwastraff. Mesur Diogelwch Tân Domestig (Cymru) 2011 oedd y ddeddf gyntaf i’w basio gan y Cynulliad oedd wedi cael ei chyflwyno gan Aelod Cynulliad meinciau cefn. Ann Jones, AC dros Ddyffryn Clwyd, oedd yn gyfrifol am y ddeddf ac fel cyn swyddog tân, roedd ganddi ddiddordeb tymor hir ac arbenigedd yn y maes.
Cyflwynodd Ann Jones archif diddorol o bapurau yn olrhain hanes pasio’r ddeddf i Lyfrgell Genedlaethol Cymru trwy Archif Menywod Cymru fel rhan o brosiect Gwir Gofnod o Gyfnod. Mae’r prosiect yn gweithio gydag Aelodau a chyn Aelodau Cynulliad benywaidd i recordio eu hanes llafar a threfnu bod eu papurau yn cael eu trosglwyddo i archifdai priodol. Dyma’r casgliad archifol cyntaf i ddod i archifdy fel rhan o’r prosiect ac es i â Rhian James, Pennaeth Archifau a Llawysgrifau, i gasglu’r papurau o’r Senedd yng Nghaerdydd ym mis Tachwedd.
Prif Gopi Ardystiedig
Ann Jones AC yn trosglwyddo'r papurau i Archif Menywod Cymru a Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Prev
Next
Mae stori’r ddeddf yn ddiddorol, ac mae’r papurau yn dilyn pob cam o’r broses yn drwyadl – yr ymchwil, sicrhau Gorchymyn Cymhwysedd Deddfu, y dadleuon yn y Cynulliad, pasio’r mesur, a gweithredu’r rheoliadau newydd. Ymysg y papurau ceir drafftiau o areithiau ble mae Ann yn gwneud yr achos dros y ddeddfwriaeth yn effeithiol iawn; drafftiau o’r ddeddfwriaeth; a gohebiaeth gyda gweinidogion Llywodraeth Cymru, Aelodau Seneddol ac Arglwyddi, a phrif swyddogion gwasanaethau tân. Ceir hefyd copïau o ymchwil i fesuriadau tebyg yn Toronto a Scottsdale Arizona, papurau cynadleddau diogelwch tân, a chasgliad o ohebiaeth ddiddorol rhwng Ann Jones a gweinidogion Llywodraeth Prydain, gan gynnwys David Jones, a oedd yn feirniadol iawn o’r deddf oedd, yn eu tybiant nhw, yn faich afresymol ar y diwydiant adeiladu. Mae atebion Ann Jones yn dangos ei meistrolaeth o’r dadleuon a’i arbenigedd yn y maes, a’i ewyllys i gymodi i gyrraedd y nôd o leihau’r nifer o bobl fyddai’n marw mewn tanau domestig.
Mae deddf y ‘sprinklers’ yn un o weithgareddau mwyaf adnabyddus Cynulliad Cenedlaethol Cymru felly mae’n briodol iawn bod y dogfennau sy’n dweud stori’r ddeddf ac yn cofnodi rôl y gwleidydd tu ôl i’r ddeddf wedi’u diogelu. Yr ydym yn falch iawn eu bod bellach yn rhan o gasgliad yr Archif Wleidyddol Gymreig ac Archif Menywod Cymru yma yn y Llyfrgell Genedlaethol, a’u bod yn helpu ni i sicrhau gwir gofnod o’r cyfnod hwn yn ein hanes gwleidyddol. Gellir pori’r archif ar ein catalog ar-lein.
Diffinier ‘traddodiadol’ fel bwyd cafodd ei goginio mewn bwthyn Cymreig neu gegin tŷ fferm yn defnyddio pot neu lechen bobi ar dân agored neu, yn hwyrach, ar ffwrn haearn bwrw. Byddai’r ryseitiau yn dueddol o gael eu pasio lawr drwy’r teulu ar lafar am genedlaethau, yn aml heb eu cofnodi yn ysgrifenedig, hyd nes i Mati Thomas eu cynnwys yn ei thraethawd a enillodd gwobr yn Eisteddfod 1928.
Picture 683
Cottage Interior - North Wales, James Digman Wingfield [c1850] (Llyfrgell Genedlaethol Cymru | National Library of Wales)
Prev
Next
Oherwydd y tebygrwydd rhwng cynhwysion neu o ganlyniad i ddryswch ieithyddol, mae Freeman yn cydnabod pa mor anodd ydyw i ganfod ryseitiau traddodiadol Cymreig yn hytrach na rhai Saesnig neu rhai o dramor. Un esiampl yw’r cawl o gig a llysiau a elwir ‘lobsgóws’ yng ngogledd Cymru, neu ‘cawl’ yn y de. Er bod y cynhwysion yn debyg, mae gan yr enwau darddiadau gwahanol iawn. Mae’n debyg bod ‘cawl’ yn dod o darddiad Cymraeg, tra bod ‘lobsgóws’ yn dod o’r gair Almaeneg ‘labskaus, a ddaeth yn ‘lobscouse’ yng ngogledd Lloegr. I’r gwrthwyneb, mae enwau bwydydd Cymreig hefyd wedi pasio i repertoire coginio traddodiadol Lloegr. Daeth y pwdin a elwir yn ‘llymru’, wedi’i wneud o flawd ceirch yng Nghymru, ei adnabod fel ‘flummery’ yn Lloegr ac ymddangosodd rysáit sylfaenol ar ei gyfer yn Countrey contentments, or The English husvvife gan Gervase Markham (Llundain 1623). Erbyn canol yr ail ganrif ar bymtheg, datblygodd amrywiadau mwy ffansi oedd yn cynnwys siwgr, hufen, dŵr blodyn-oren neu gyflasynnau ffrwyth gwahanol. Cyhoeddwyd rysáit, er enghraifft, yn The Closet of the eminently learned Sir Kenelme Digbie Kt. opened (Llundain 1669), sy’n debycach i rysáit cogydd modern ar gyfer llymru.
Ymysg y llyfrau coginio astudiodd Bobby Freeman yn y Llyfrgell Genedlaethol ar gyfer ei ymchwil oedd The First Principles of Good Cookery illustrated and Recipes communicated by the Welsh Hermit of the Cell of St. Gover (Llundain 1867) gan Augusta Hall, Arglwyddes Llanofer. Er ei fod wedi’i ysgrifennu yn y Saesneg a bod dilysrwydd rhai o’r eitemau ‘Cymreig’ yn amheus, mae’r rysait am hwyaden hallt (tud. 408) yn un go iawn yn ôl y sôn. Gallwch weld copi digidol o’r fersiwn cynnar ar wefan y Llyfrgell.
Ceir ffynonellau diddorol arall yn ymwneud â bwyd a diod yng nghasgliadau stadau’r Llyfrgell. Mae Freeman yn cysylltu ryseitiau o’r ‘plas’ yn agosach â thraddodiad coginio Saesnig. Er hyn, maent yn ‘Gymreig’ yn yr ystyr bod y ryseitiau yma wedi’u hysgrifennu gan wragedd y plastai ac yr oedd mwyafrif y cynhwysion ffres yn dod yn uniongyrchol o’u stadau. Un esiampl hardd yw llawysgrif Peniarth 513D, llyfr ryseitiau crynhowyd yn yr ail ganrif ar bymtheg gan Meryell Williams (1629-1703), gwraig fedrus John Williams o Ystumcolwyn, sir Trefaldwyn. Mae’r llawysgrifen daclus yn ei gwneud hi’n ffynhonnell eithaf defnyddiol ar gyfer cogyddion heddiw. Mae’r llyfr wedi’i rannu yng nghategorïau megis potes, cig a physgod, pwdinau, bisgedi, cacennau, cyffeithiau, gwinoedd, a moddion, oll wedi’u mynegeio yng nghefn y gyfrol. Cafodd nifer o’r ryseitiau eu cyfieithu i’r Gymraeg gan Dr Enid Pierce Roberts yn Gwraig orau o’r Gwragedd (Gwasg Pantycelyn, 2003).
Roedd stad Gogerddan, ger Aberystwyth, yn berchen i deulu’r Pryse a Loveden. Dim ond un llyfr rysait sydd wedi goroesi ymysg y casgliad, ynghyd â rhai eitemau rhydd megis bwydlen Cymraeg o 1796 pan oedd y stad yn nwylo Pryse Pryse (gynt Loveden). Mae’n cynnwys Brithyll ffrio, math o’r pysgodin berw yn Saesneg enw Turbot, oen coes berw gyda y llwin ffrio, pwding crynu, cig eidion rhost…pastai afal ffrwythau).
Cafodd mwyafrif y bwyd a’i gynhyrchwyd ar y stad ei ddefnyddio yn y plasty, fel a ddengys yng nghofnodion gweinyddol y stad a’r tŷ. Mae’r rhestrau o hadau ymysg cyfrifon y stad yn dangos beth oedd yn cael ei dyfu yn ardd y gegin rhwng 1767 a 1919: winwns gwyn, cennin, moron oren, pannas, had rêp, mathau amrywiol o letys, seleri Eidalaidd, tri math o flodfresych, ffa Ffrengig, bresych, ciwcymbrau, ac afalau. Roedd cnydau’r tŷ gwydr yn cynnwys grawnwin a thomatos. Mae’r llyfr cyfrifon yn cofnodi pris danfon parseli o gynnyrch i Aberystwyth ac, yn anffodus, pris cynnyrch mygdarthu a gwenwyn ar gyfer llygod ffyrnig. Ymysg y casgliad, ceir hefyd cyfres hyfryd o gyfrifon y fferm, sy’n cofnodi’r anifeiliaid prynwyd a’u gwerthwyd, y cnydau a werthwyd a chyflogai’r fferm, 1813-1919; a chyfrifon y llaethdy, sy’n cofnodi faint o laeth, hufen a menyn cynhyrchwyd yn wythnosol rhwng 1881 ac 1919. Cafodd nifer o’r bwydydd fel siwgr a the eu prynu yn lleol yn Aberystwyth.
Ceir rhai o’r cofnodion cadw tŷ gorau yn archif Brogyntyn o gyfnod Mrs Mary Owen yng nghanol y ddeunawfed ganrif. Roedd Mary (gynt Godolphin) yn briodferch amharod i William Owen, ysgwier Brogyntyn. Fel Mrs Owen, ymgyfarwyddodd â’i bywyd newydd fel meistres plasty. Ymysg papurau’r tŷ mae yna gyfarwyddiadau ysgrifennodd i’w morwynion:
The Cook’s Business. She must be able to get a dinner of fiveteen dishes of meat; four or five things when the family is alone is sufficient…..She must salt all the meat……fatten the poultry…….keep the scullery and larders and kitchen clean, and the utensils belonging to them……dress the wheat flower……make the parlour bread……rise with the other maids to wash, till her own business requires her elsewhere……She has help from the other maids to scour, which is once in four weeks, but I expect her to scour the pewter plates every fortnight……She is to carve for the lower servants at dinner…..When she has time I expect her to iron her own cloaths……
Mae’r tasgau llafurus roedd yn rhaid i’r gweision a’r morwynion eu cwblhau yn gwneud i ni feddwl am y problemau roedd rhaid i gogyddion y bwthyn a’r plas eu hwynebu canrifoedd yn ôl. Mae Bobby Freeman a Mati Thomas yn cydnabod pa mor anodd byddai wedi bod i goginio i safon gyson ar dân agored neu ffwrn haearn bwrw, yn dibynnu ar y math o danwydd, y tywydd ac effeithlonrwydd y simnai. Maent yn nodi’r ymdrech gorfforol a fyddai wedi’i hangen i drin offer trwm cegin draddodiadol Gymreig ac i gadw’r lle yn lan. Ceir tystiolaeth o offer coginio traddodiadol ymhlith y miloedd o restrau eiddo sydd wedi goroesi yn yr ewyllysiau Cymru cyn 1858, y rhan fwyaf ohonynt ar gael yn electronig drwy wefan y Llyfrgell.
Rhestr eiddo/Inventory Thomas
Prev
Next
Esiampl dda yw rhestr eiddo Thomas Lewis, Llan-gors. Roedd ei gegin yn cynnwys amrywiaeth eang o ddysglau, basnau a phlatiau, selerau halen, canwyllbrennau a fflagenni pewter; sgiledi, canwyllbrennau pres, dysglau twymo a phedyll tân, padellau pres, llestri metal, padellau toddion, padellau ffrio ac offer haearn arall; un pâr o gypyrddau, un pêr-droell, un plât haearn o flaen y tân a nwyddau haearn arall; cafnau, casgenni, hocsidiau, cwpwrdd arall, un gadair a dwy stôl (Ewyllysiau LlGC, BR1680/103).
Mae bywyd Phyllis Kinney yn daith o America i Aberystwyth, ac o fod yn gantores operatig i fod yn un o’r awdurdodau mwyaf blaenllaw ar gerddoriaeth draddodiadol Cymru.
Ganed Phyllis Kinney (sydd bellach yn 97 mlwydd oed) ym Mhontiac, Michigan ger Detroit ar 4 Gorffennaf 1922 – diwrnod Annibyniaeth yr UDA. Addysgwyd hi yn Ysgol Uwchradd Pontiac ac yna yng Ngholeg Talaith Michigan, East Lansing lle bu’n arbenigo mewn cerddoriaeth gan raddio ym 1943. Cymaint oedd ei thalent lleisiol fel iddi sicrhau cymrodoriaeth yn Ysgol Gerdd Juilliard, Efrog Newydd lle bu’n astudio am dair blynedd. Yn 1947 daeth yn brif soprano gyda chwmni opera Carl Rosa, ac wrth deithio ym Mangor cyfarfu â Meredydd Evans (1919-2015) a ddaeth yn ŵr iddi. Priododd ar 10 Ebrill 1948 a ganed eu merch Eluned yn ystod haf 1949. Treuliwyd eu bywyd priodasol yng Nghymru yn bennaf, ar wahân i gyfnod o wyth mlynedd rhwng 1952 a 1960 a dreuliasant yn America – gyda’i rhieni ym Mhontiac, yn Princeton ac yn Cambridge Mass. Parhaodd â’i gyrfa gerddorol, gan berfformio mewn opera gan y cyfansoddwr Americanaidd Roger Sessions yn Princeton ym 1955, a bu’n dysgu cerddoriaeth mewn ysgolion cynradd ac uwchradd.
Ar ôl dychwelyd i Gymru cyfrannodd at raglenni adloniant ysgafn y BBC fel cantores, a daeth hefyd yn gyflwynydd ac ymchwilydd arbenigol ar gyfer rhaglenni teledu. Mae ei diddordeb cerddorol yn amrywio o sioeau cerdd Americanaidd i ganeuon gwerin Cymraeg ac mae hi wedi treulio’r ychydig ddegawdau diwethaf yn ymchwilio i lawysgrifau a chyhoeddiadau cerddorol yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Sain Ffagan a Phrifysgol Bangor. Dyma oedd cefndir ei gwaith nodedig, Welsh Traditional Music (Gwasg Prifysgol Cymru, 2011), sef y llyfr awdurdodol ar gerddoriaeth draddodiadol Cymru o’r dechrau hyd heddiw. Mae hi hefyd wedi cyfrannu nifer o erthyglau i gyfnodolion (yn enwedig yn ‘Canu Gwerin’ a Hanes Cerddoriaeth Cymru: Welsh Music History) ac wedi cyhoeddi sawl llyfr ar gerddoriaeth werin Gymraeg, a llyfrau caneuon i blant, rhai wedi’u hysgrifennu ar y cyd â Meredydd Evans. Dyfarnwyd gradd M Mus anrhydeddus iddi gan Brifysgol Cymru ym 1991 a daeth yn gymrawd anrhydeddus Prifysgol Bangor ochr yn ochr â’i gŵr ym 1997.
Ceir trysorfa o wybodaeth am gerddoriaeth draddodiadol Cymru ymysg archifau Meredydd Evans a Phyllis Kinney, a gyflwynwyd fel rhodd hael i’r Llyfrgell Genedlaethol. Mae ffeiliau Phyllis Kinney (dros 30 bocs) yn cynnwys nodiadau manwl, rhestrau a dadansoddiad o alawon, gyda gwybodaeth am gerddorion a chasglwyr cerddoriaeth. Roedd ei dull systematig o weithio, wrth edrych ar rythm, diweddeb, ffurf, harmoni a moddau yn golygu y gallai hi nodi’n hyderus mewn llythyr at y bardd Keith Bosley mai’r mesur gwerin mwyaf poblogaidd yng nghân werin Cymru yw’r ‘trochaic tetrameter quatrain’; ac ysgrifennu erthygl ar y cysylltiad rhwng ‘Migldi Magldi’ a theulu o alawon Gwyddelig / Cymraeg penodol. Dengys ei gohebiaeth ei haelioni wrth ateb ymholiadau a darparu cefnogaeth i fyfyrwyr, ymchwilwyr a cherddorion ledled y byd. Mae’r archif yn adlewyrchu’r modd y cofleidiodd Gymru, ei phobl a’i diwylliant, gan ddod yn siaradwr Cymraeg rhugl a dyrchafu cerddoriaeth draddodiadol Gymreig trwy ei hastudiaethau cerddolegol.
Dydd Gwener 28ain Chwefror bydd na ddigwyddiad arbennig yn y Drwm, sef GIG: ATGYFODI’R HEN GANEUON gydag Arfon Gwilym a Sioned Webb. Tocynnau ar gael yma.
Mae’r ddau yn adnabyddus yng Nghymru fel perfformwyr amryddawn a phrofiadol ym maes cerddoriaeth draddodiadol, yn gantorion a hefyd yn chwarae’r ffidil a’r delyn. Gwahoddwyd hwy i wneud noson yn y Drwm yn dilyn llwyddiant eu sesiwn ‘O’r Archif’ yn y Tŷ Gwerin yn Eisteddfod Genedlaethol Llanrwst, pan wnaethon nhw berfformio caneuon a wnaethon nhw ddarganfod wrth ymchwilio yn archif J. Lloyd Williams.
Pwy oedd J. Lloyd Williams?
Roedd J Lloyd Williams (1854 – 1945), yn fotanegydd a cherddor a aned yn Llanrwst. Enillodd radd D.Sc. (Cymru) am ei waith ar algâu morol yn 1908, a chafodd radd anrhydeddus D.Mus. (Cymru) yn 1936. Roedd yn un o brif gasglwyr cerddoriaeth gwerin Cymru, bu iddo ran bwysig yn sefydlu Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru, yn 1906, a bu’n olygydd cylchgrawn y gymdeithas.
Golygodd hefyd y cylchgrawn cerddoriaeth cyffredinol ‘Y Cerddor’ rhwng 1931 a 1939 ac, ar y cyd ag Arthur Somerville, lluniodd ddwy gyfrol Sixteen Welsh Melodies, 1907 a 1909. Gellir darllen mwy amdano yn Y Bywgraffiadur
Beth sydd yn archif J. Lloyd Williams?
Llawysgrifau a phapurau cerddorol, 1750 -1945, gan gynnwys cannoedd o ganeuon gwerin a gasglwyd gan Dr J. Lloyd Williams yn ei rôl fel Golygydd Cylchgrawn Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru, a phapurau yn ymwneud â’i ymchwil i hanes cerddoriaeth Gymraeg; deunydd yn ymwneud â’i ddiddordeb a’i alwedigaeth ym maes botaneg, a phapurau personol. (53 bocs) Ceir manylion pellach yn y catalog.
Mae’r archif yn cynnwys caneuon a gasglodd J Lloyd Williams ei hun, caneuon a gasglwyd gan grŵp o’r enw’r ‘Canorion’, a gan Ruth Herbert Lewis, Mary Davies a Grace Gwyneddon Davies. Mae’n bwysig hefyd am ei fod yn cynnwys casgliadau hŷn o ganeuon yn llawysgrifau Ifor Ceri, Llywelyn Alaw, a Mari Richards Darowen. Fel telynores tynnwyd sylw Sioned Webb yn arbennig at gyfrol o alawon a chaneuon Cymraeg a Saesneg yn llaw Evan Jones (‘Ifan y Gorlan’), telynor o Gorlan, ger Llanrwst. (AH1/46)
Mae rhai o’r llawysgrifau pwysicaf wedi cael eu digido gan y Llyfrgell, sef:
Cyfrol o alawon, [c. 1815], sef y gwreiddiol o ‘Melus Geingciau [sic] Deheubarth Cymru neu ‘The Melodies of South Wales’, yn cynnwys 56 o alawon, rhai â geiriau, a gasglwyd gan Ifor Ceri ac eraill.
Cyfrol gyfansawdd yn cynnwys dau draethawd yn Gymraeg ar bysgota a theori gerddorol, tair rhestr o deitlau alaw, a chasgliad mawr o alawon, a luniwyd gan John Thomas ar gyfer y ffidil, rhai o ffynonellau printiedig ac eraill wedi’u hysgrifennu i lawr o draddodiad llafar. Cyhoeddwyd yr alawon, gyda nodiadau cysylltiedig, yn Cass Meurig (gol.), Alawon John Thomas: A Fiddler’s Tune Book from Eighteenth-Century Wales (Aberystwyth, 2004).
Ar 21 Tachwedd 2019, gyda chymorth hael Cyfeillion y Llyfrgelloedd Cenedlaethol, llwyddodd y Llyfrgell Genedlaethol i brynu mewn arwerthiant grŵp bychan o lythyrau gan yr artist, ysgythrwr a’r bardd David Jones (1895-1974) i’w gyfaill Morag Owen (gynt McLennan), ynghyd a rhai papurau perthynol.
Yn ystod ei gyfnod yn Harrow, cafodd Jones ei gefnogi fwyfwy gan gylch sylweddol o gyfeillion. Un o’r cyfeillion yma oedd Morag Owen, myfyriwr celf ifanc ar adeg eu cyfarfod cyntaf yn 1948. Ar ôl i Morag briodi a symud i ffwrdd, fe ddaeth yn un o’r ffrindiau amryw oedd yn gohebu’n aml ac yn faith gyda Jones.
Grŵp bychan o lythyrau gan yr artist a’r bardd David Jones (1895-1974) i’w gyfaill Morag Owen (gynt McLennan). Prynwyd gyda chymorth y Friends of the National Libraries.
Prev
Next
Mae’r llythyrau yn ymwneud ag amryw o destunau, er un thema amlwg yw dirywiad ei iechyd. Mae’r llythyrau hwyraf wedi’u hysgrifennu yn defnyddio ei gyfuniad nodweddiadol o inciau du, coch a gwyrdd, gyda nodiadau ac ôl-nodiadau wedi’u hychwanegu ar onglau yn yr ymylon.
Er iddo gael ei eni yng Nghaint, roedd tad Jones yn Gymro ac yr oedd yn ymwybodol iawn o’i gysylltiadau Cymreig. Roedd ganddo ddiddordeb ar hyd ei oes yn hanes a llenyddiaeth Gymreig ac, er nad oedd erioed yn siaradwr rhugl, roedd ganddo ymwybyddiaeth fanwl o ramadeg Cymraeg a tharddiad geiriau yn yr iaith. Ceir hyn oll ei drafod ymysg y llythyrau. Wedi’i ysgogi gan fagwraeth Morag yng Nglasgow, mae Jones hefyd yn trafod hanes ac enwau lleoedd ardaloedd Brythonaidd Strathclyde a Rheged, ‘Hen Ogledd’ y traddodiad Cymreig.
Ceir esiamplau o’i waith artistig ymysg y papurau, gan gynnwys darlun pensil o wraig anhysbys. Mae yna hefyd sawl esiampl o arysgrifau paentiedig nodweddiadol Jones sy’n cyfosod dyfyniadau yn y Gymraeg, Lladin, Groeg a’r Saesneg. Caiff rhai o’r arysgrifau yma eu cynnwys yn eu llythyrau fel cyfarchion, tra bod eraill yn atgynhyrchiadau ffotograffig a ddefnyddiwyd gan Jones fel cardiau Nadolig.
Ydych chi’n hanesydd tai ym Mae Colwyn? Wel, heddiw yw eich diwrnod lwcus! Yr wyf wedi darganfod bwndel o ddogfennau yng nghasgliad y cyfreithwyr Longueville sy’n ymwneud â datblygiad adeiladu ar stad Cefn, 1891-1921. Perchennog y tir oedd Capten Robert William Herbert Watkin Williams Wynn a gwelwyd datblygiadau ym Mae Colwyn, Hen Golwyn a Llysfaen. Defnyddiwyd contractwyr lleol: Robert Evans ar gyfer adeiladu’r tai, Robert and Ellis ar gyfer y ffyrdd cefn, a Fred J. Tucker i wneud y gwaith ar y carthffosydd. Lleolwyd y safleoedd adeiladu ar Heol Meiriadog, Heol Cadwgan, Heol Llanelian, Heol Wellington, Heol Peulwys, Heol Abergele, Rhodfa Bodelwyddan, Heol Berthglyd a Heol Cefn Coch. Prynwyd y prydlesi gan unigolion preifat a busnesau megis Clwb Golff Hen Golwyn a Black’s Advertising Agency.
Mae’r ffeil yma yn adnodd hanesyddol arbennig. Mae rhai o’r eitemau mwyaf dethol yn cynnwys cynllun a golwg o dŷ ar brydles gyda saith ystafell wely ar gyfer Mrs Liddell yn 1908. Cafodd y tŷ yma ei adeiladu i fanyleb uchel gyda ffenestri crom mawr, llawr bloc pren yn y cyntedd, llawr parquet yn yr ystafell groeso, rheiliau pictiwr ym mhob un o’r prif ystafelloedd, a seler a phantri i’w bwtler. Ceir hefyd cynlluniau Wyndcliffe ar Heol Abergele, 1910, rhan o stad Cefn, 1910, Heol Wellington [c.1916] a garej arfaethedig ar gyfer Dr Leeming, yn ffinio â gardd Mohrcroft, 1921.
Cynllun a golwg, 1908 (casgliad Longueville)
Manyleb Maes Cadwgan, Hen Golwyn, 1908 (casgliad Longueville)
Cynllun o rhan o stad Cefn, 1896 (casgliad Longueville)
Bu’n rhaid i’r adeiladwr fenthyg symiau sylweddol o arian i ariannu’r gwaith adeiladu a pheidiodd y llif arian erbyn 1911. Ceir rhybudd ymysg y dogfennau i Robert Evans o giliad ei gytundeb a llythyrau gan Robert William Herbert Watkin Williams Wynn yn gorchymyn y tenantiaid i dalu eu rhenti iddo ef yn uniongyrchol. Efallai achubodd Robert Evans yr ieuengach y busnes pan lwyddodd i ennill cytundeb ar gyfer estyn Rhodfa Bodelwyddan yn 1912. Roedd y fanyleb yn cynnwys: 2 gullies, one each side with iron grating….Talacre stone neatly dresssed on top and side and closely jointed… channelling of Buckley Firebricks, same laid on a concrete bed and flushed with Portland cement….
Mae’n anhygoel faint o wybodaeth sydd ymysg yr oddeutu 70 dogfen yn y bwndel yma. Medrwch adnabod lleoliadau’r datblygiad tai Edwardaidd ym Mae Colwyn a safon uchel yr adeiladau oedd i’w disgwyl. Ceir enwau perchennog y tiroedd, yr adeiladwyr a’r prydleswyr. Gallwch hyd yn oed proffwydo dyfodiad y car modur yng nghais cynllunio Dr Leeming ar gyfer y garej a hefyd olrhain ffortiynau amrywiol y cwmni adeiladu. Efallai na ddylid barnu gyrfa Robert Evans yn ô lei problemau ariannol yn 1911 ond, yn hytrach, yn ôl safon uchel y tai newydd oedd yn sefyll ar hyd strydoedd Bae Colwyn a Llysfaen.
Eleni dathlodd un o gymeriadau mwyaf hoffus Cymru ei phen-blwydd yn 50 oed. Cynhaliwyd nifer o bartïon i nodi’r garreg filltir a bu iddi deithio ar hyd a lled Cymru, gan hyd yn oed ymweld â’r Llyfrgell Genedlaethol yn Aberystwyth.
Sali Mali a Pedr ap Llwyd, Llyfrgellydd a Phrif Weithredwr Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Prev
Next
Creadigaeth yr awdures Mary Vaughan Jones a’r darlunydd Rowena Wyn Jones oedd y cymeriad annwyl mewn ffrog oren a gyrhaeddodd y silffoedd llyfrau ym mis Ebrill 1969. Fodd bynnag, nid Sali Mali yn unig sydd yn dathlu ei phen-blwydd eleni, oherwydd bu’r ddwy hefyd yn gyfrifol am ddwyn i fodolaeth nifer o gymeriadau eraill.
Cyhoeddwyd pedwar llyfr arall gan Gymdeithas Lyfrau Ceredigion (a’u hargraffu gan y Cambrian News (Aberystwyth) Cyf.) yn 1969 fel rhan o Gyfres Darllen Stori. ‘Sali Mali’ oedd y cyntaf. Yr ail lyfr yn y gyfres oedd ‘Y Pry bach tew’, yna ‘Jaci Soch’ yn drydedd, ‘Tomos Caradog’ yn bedwaredd a ‘Plant yn Chwarae’ i gloi’r gyfres. Felly, mae’r Pry bach tew, Jaci Soch a Tomos Caradog hefyd yn dathlu’r hanner cant eleni.
Rhain yw copïau drafft Mary Vaughan Jones ar gyfer y darlunydd, gan fod ‘Copi Rowena’ wedi’i nodi ar gloriau’r ddau lyfryn. Mae’r testun wedi’i osod allan gan yr awdures (ac wedi’i groesi allan yn ambell i fan hefyd), ac ar frig y testun ceir nodiadau ganddi yn rhoi cyfarwyddiadau o ran pa fath o ddarlun yr oedd hi’n dymuno ar gyfer y ddalen honno.
Trwy ganiatâd caredig Gwasg Gomer. Drafft o dudalennau 14-15 o ‘Y Pry bach tew’ yn llaw Mary Vaughan Jones (LlGC, Llawysgrifau Canolfan Llenyddiaeth Plant Cymru, 66), a’r llyfr a gyhoeddwyd yn 1969.
Prev
Next
Mi sylwch o’r agoriad hwn nad oedd gan yr awdures enw i un o ffrindiau’r Pry bach tew ar adeg llunio’r drafft.
Yn ystod hanner canfed blwyddyn Sali Mali, mi ddymunwn ben-blwydd hapus hefyd i’r Pry bach tew, Jaci Soch ac i Tomos Caradog. Ymlaen â nhw am yr hanner canrif nesaf i ddifyrru cenedlaethau eto o blant bach Cymru.
Ymhlith bywgraffiadau’r pregethwyr, gwleidyddion, diwygwyr cymdeithasol, ffigyrau rhyngwladol, beirdd, awduron a cherddorion yn ein casgliad o fywgraffiadau’r 19eg ganrif yn y Casgliad Print Cymreig mae categori amlwg arall o weithiau, sef bywgraffiadau troseddwyr a drwgweithredwyr. O Making a Murderer i All Killa No Filla, Serial neu They Walk Among Us mae’r genre trosedd a chosb yn un o’r rhai mwyaf poblogaidd yn yr oes ddigidol gyfoes. Mae’r bywgraffiadau yma o’r 19eg ganrif yn ein hatgoffa nad ydy hyn yn ffenomena newydd, yn wir gellid dadlau mae yn y ganrif honno, gyda dyfodiad y gwasg ceiniog, y gwelwyd genedigaeth y genre fel un poblogaidd torfol. Bydd blog heddiw yn edrych ar ddwy esiampl o’r genre, un yn esiampl cynnar sy’n delio gyda hanes llofrudd o’r Hwlffordd, a’r llall yn esiampl o’r 1830au yn adrodd hanes y lleidr pen ffordd enwog Dick Turpin.
Llun o'r llyfr "Bywyd Turpin Leidr" (1835)
Llun o'r llyfr "Bywyd Turpin leidr" (1835)
Tudalen gyntaf "Cyffes John Griffiths" (1811)
Prev
Next
Mae Cyffes John Griffiths (1811) yn esiampl gynnar a weddol nodweddiadol o’r fath yma o fywgraffiad. Mae’r pamffled yn adrodd hanes John Griffiths, llofrudd a fu’n gyfrifol am wenwyno ei ddwy wraig rhwng 1808 a 1810, y gyntaf ar ôl dweud wrthi ei fod angen gwenwyn i ladd llygod a’r ail, Mary Thomas, ar ôl gosod gwenwyn yn ei thriagl a griawl. Gafodd Griffith ei harestio a’i chwilio’n euog o lofruddiaeth Mary, fuodd ond yn briod iddo am 8 wythnos, a dim ond ar ôl ei dedfrydu gwnaeth Griffiths gyfaddef i ladd ei wraig gyntaf mewn cyffes i bregethwr ac yna, yn gyhoeddus, ar y grocbren. Mae’r pamffled yn nodi fod Griffiths wedi dod o dan amheuaeth ar ôl i gymdogion cofio sylwadau roedd wedi neud tra oedd Mary dal yn fyw ei fod ei wraig yn sâl ac wedi chwyddo a’i fod wedi cael gweledigaeth ohoni wedi ei gosod allan ar ford gyda chanhwyllau o’i chwmpas.
Fel llawer o bamffledi tebyg o’r 19eg ganrif ar y wyneb mae yna neges grefyddol i’r pamffled. Mae’n ceisio dysgu gwers i’w darllenwyr i beidio dilyn llwybrau dinistriol trwy ymfalchïo yn ei hunain yn ormodol, pechod honedig John Griffiths. Mae’r elfen grefyddol yn cael ei bwysleisio ar ddiwedd y pamffled gyda Griffiths yn cyffesu i Dduw, ond mae’n ddiddorol fod y pamffled yn cynnwys troednodyn yn nodi ei fod yn adrodd “Dywediadau anaddas i Dduw” pan, wrth atgofio ei phlentyndod anodd a thlawd, mae Griffiths yn ddatgan “O na byddai i Dduw gymmeryd gofal mwy am fy mhlentyn nag y gwnaeth am danaf fi”.
Wrth gwrs, i ryw raddau roedd yr elfen grefyddol yma yna i roi sglein o barchusrwydd i bamffled oedd, yn y bôn, yn ymateb i ddiddordeb y cyhoedd yn hanesion troseddau o’r fath. I’r llygad modern mae yna elfennau eraill yn dod i’r golwg. Yn gyntaf gallwn nodi’r rôl achlysurol bron mae’r ddwy wraig yn chwarae yn yr hanes. Mae’r ffocws bron i gyd ar hanes, trosedd a thrawsnewidiad John Griffiths, yn wir mae’n nodi mae “sylwedd yr hanes galarus presennol yw, John Griffiths”. Dydy’r pamffled ddim hyd yn oed yn enwi’r wraig gyntaf ac mae hithau a Mary Thomas ond yn ymddangos yn y pamffled fel dioddefwyr. Yn ail, mae’r pamffled yn gydymdeimladol i Griffiths yn enwedig yn dilyn ei drawsnewidiad crefyddol, hyd yn oed yn nodi, heb feirniadaeth, ei fod wedi siarad “yn y modd mwyaf parchus am ei wraig” a’i fod yn dymuno “os caniateid, i’w esgyrn gael eu claddu wrth ei hochr.”
Mae Bywyd Turpin Leidr (1835) yn cynnig math arall o fywgraffiad trosedd a chosb, y tro yma un oedd yn cynnig hanes anturus, rhamantaidd o fywyd troseddwr. Fel Cyffes John Griffiths mae cyhoeddwyr y llyfryn yn amddiffyn y cyhoeddiad trwy nodi mae ei bwrpas yw rhybuddio’r darllenydd rhag dilyn y llwybrau anghywir gan nodi “Nid ynt mewn un modd yn anogaeth i ddrygioni.” Mae’r llyfryn yn gyfieithiad o The Life of Richard Turpin, a Notorious Highwayman (1800), ac mae’n bosib fod y cyhoeddwr, John Jones, Llanrwst, wedi manteisio ar gyfle i gyhoeddi gwaith ar Turpin yn sgil poblogrwydd y rhamant hanesyddol Rockwood gan William Ainsworth, gafodd ei gyhoeddi’r flwyddyn cynt. Rockwood oedd y gwaith na’th boblogeiddio Turpin fel cymeriad rhamantaidd, ond rydym yn medru gweld rhai o’r elfennau o’r chwedl yma yn Bywyd Lleidr Turpin.
Tra bod y llyfryn yn adrodd hanes ei fywyd troseddol fel ysbeiliwr gyda’r Essex Gang a hwyrach fel lleidr pen ffordd mae’r ddelwedd o Turpin sy’n cael ei gyflwyno yn un o ffigwr ataliol yn enwedig o ran y defnydd o drais a chreulondeb, ac fel dyn feiddgar a mentrus. Yn wir mae’n ddiddorol cymharu’r llyfryn yma gyda gwaith Robert Bayes, The Genuine History of Richard Turpin (1739), lle yn un digwyddiad roedd rhaid i un o gymdogion Turpin ei ddarbwyllo o ysbeilio dwy ferch ifanc; yn Bywyd Turpin Leidr mae’r rolau wedi ei gwrthdroi. Hwn oedd hefyd un o’r hanesion gyntaf i son am ei reid chwedlonol ar gefn ceffyl o Lundain i Gaerefrog ac mae hefyd mewn un rhan, yn ceisio cyflwyno Turpin fel ffigwr tebyg i Robin Hood. Yn ôl yr hanesydd James Sharpe mae’r gwirionedd yn tra gwahanol, roedd Turpin yn droseddwr treisgar a chreulon, yn hapus i dwyn o’r cyfoethog a’r tlawd.
Un elfen nodedig arall o Bywyd Lleidr Turpin yw beth ddigwyddodd i gorff Turpin ar ôl ei dienyddiad, digwyddiad sydd wedi ei chefnogi gan ffynonellau eraill. Cludwyd corff Turpin i dafarn y Blue Boar ar ôl y dienyddiad i ddisgwyl i’w cael ei gladdu’r bore trannoeth. Mae’r llyfryn yn nodi ymgais gynnar y bore hynny gan griw oedd yng nghyflog llawfeddygon i geisio dwyn corff Turpin er mwyn ei difynio. Roedd hyn yn ymarferiad cyffredin yn y cyfnod yma ac yn un, fel mae Peter Linebaugh wedi dangos, oedd yn cael ei gwrthwynebu’n gryf gan y bobl gyffredin am amryw o resymau gan gynnwys credoau ynghylch y pwysigrwydd o gladdu yn y ffordd gywir ac ofnau ynghylch y posibilrwydd o ddadebru’r crogiedig. Mae Linebaugh yn nodi sawl achos yn Tyburn lle achubwyd corff y crogiedig gan dorf o bobl gyffredin o ddwylo’r llawfeddygon ac mae’r llyfryn yn nodi’r un peth yn digwydd i gorff Turpin yng Nghaerefrog y bore hynny.
Os ydych am wybod mwy am y pwnc diddorol yma byddai’n cynnal sgwrs awr ginio yn Y Drwm ar y genre trosedd a chosb yng Nghymru’r 19eg ganrif ar y 1af o Orffennaf. Ymunwch gyda ni i ddysgu mwy!
Darllen Pellach
Cyffes John Griffiths yr hwn a grogwyd yn Hwlffordd, Dydd Sadwrn, Mis Ebrill 13, 1811 am ladd ei wraig, Mary Griffiths (Aberystwyth, 1811)
James Sharpe – Dick Turpin: The Myth of the English Highwayman (Llundain, 2005)
Bywyd Turpin Lleidr sef Hanes Richard Turpin y Lleidr Pen-ffordd Hynotaf a ymddangosodd yn yr oesoedd diweddaf (Llanrwst, 1835)
Peter Linebaugh – ‘The Tyburn Riot Against the Surgeons’ yn Douglas Hay et al, Albion’s Fatal Tree: Crime and Society in Eighteenth-Century England (Llundain, 2011) tt. 65-117.
Blog i gyflwyno gwaith a chasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Yn sgil natur bersonol blogiau, polisi'r Llyfrgell yw cyhoeddi postiadau yn yr iaith wreiddiol yn unig. Cyhoeddir yr un faint o bostiadau yn y ddwy iaith, ond nid yr un blogiau ydynt. Am gyfieithiad bras gellir darllen y blog drwy ddefnyddio system gyfieithu megis Google Translate.
