Soniodd y diweddar Fred Wedlock mewn cân werin digri, ‘There’s a bit where it changes every chorus; never mind, just guess’. Gellid dweud yr un peth am deulu’r Pryse, Gogerddan, a newidiodd eu cyfenw â phob cenhedlaeth yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg.
Mae modd olrhain y dryswch yn ôl at dri aelod o’r teulu:
Pryse Pryse (1774-1849)
Pryse Loveden (1815-1855)
Sir Pryse Pryse (1838-1906)
Dyma yw sut oedd y tri unigolyn yma yn cael eu hadnabod ar adeg eu marwolaethau. Mae’r newid cyfenw yn ystod eu bywydau wedi drysu sawl ysgolhaig. Bwriad y blog yma yw ceisio datgysylltu’r tri unwaith ac am byth, a hynny gyda cymorth y portreadau teuluol.
Pryse Pryse (1774-1849)
Dechreuodd Pryse Pryse (1774-1849) ei fywyd fel Pryse Loveden. Roedd yn fab i Edward Loveden Loveden o Buscot Park a’i wraig, Margaret Pryse o Ogerddan. Ar etifeddu’r stâd yn dilwyn marwolaeth ei fam yn 1798, penderfynodd Pryse Loveden fabwysiadu cyfenw ac arfbais teulu’r Pryse. Roedd hyn yn unol â dymuniadau ei dad-cu, Lewis Pryse (m. 1779). Mae’r portread cyntaf yma yn dangos Pryse Pryse fel dyn ifanc, yn gwisgo ffasiynau’r ddeunawfed ganrif hwyr.
Mae’r ail bortread yn cynrychioli Pryse Pryse fel dyn dipyn hŷn (52 mlwydd oed). Mae John Steegman yn dyddio’r portread i Mawrth 1826 o argraffiad y Morning Chronicle, sef y papur newydd mae Pryse yn ei ddal.
Portread o Pryse Pryse (1774-1849) yn ddyn ifanc.
Portread o Pryse Pryse (1774-1849) yn 52 mlwydd oed. Mae John Steegman yn dyddio'r portread i Mawrth 1826.
Blaenorol
Nesaf
Pryse Loveden (1815-1855)
Cafodd Pryse Loveden (1815-1855) ei fedyddio yn Pryse Pryse. Ef oedd mab cyntaf Pryse Pryse yr hynaf a’i ail wraig, Jane Cavallier. Fel etifedd Gogerddan a Buscot Park, stâd ei dad-cu, roedd hawl gan y Pryse Pryse ifengach i gymryd y cyfenw Loveden ar ôl marwolaeth ei dad yn 1849.
Mae’r portread cyntaf yn dangos Pryse Loveden fel dyn ifanc mewn dillad Fictorianaidd cynnar. Mae Steegman a chatalog y Llyfrgell Genedlaethol yn dyddio’r portread i 1838.
Mae’r ail, sy’n dwyn y teitl ‘Gentleman in Black Coat’ gan J. Langton Barnard, 1856, yng nghatalog y Llyfrgell, mae Pryse Loveden yn ddym canol oed Yn wir, mae dyddiad y portread ychydig ar ôl ei farwolaeth felly mae’n bosibl mai portread galar ydyw.
Pryse Loveden, 1815-1855 (1838)
'Gentleman in Black Coat’ gan J. Langton Barnard, 1856
Blaenorol
Nesaf
Syr Pryse Pryse (1838-1906)
Pryse Loveden oedd enw gwreiddiol Syr Pryse Pryse (1838-1906). ar ôl ei dad. Ei fam oedd Margaretta Jane Rice o Lwyn-y-brain, Sir Gaerfyrddin. Roedd y Pryse Loveden yma dal yn fachgen ifanc dan oed pan bu farw ei dad heb wneud ewyllys yn 1855. Drwy grant gan Goleg Brenhinol yr Arfau yn 1863, roedd hawl ganddo i ddefnyddio cyfenw ac arfbais teulu’r Pryse ac, ar ôl hynny, cafodd ei adnabod fel Pryse Pryse. Daeth i fod yn Syr Pryse Pryse, Barwnig cyntaf o’r ail greadigaeth yn 1866. Mae’r portread ffotograffig yma yn dangos Syr Pryse Pryse yn 1868.
Mae’r ail bortread yn un o bâr gan Julius Hare sy’n dangos Syr Pryse Pryse a’r Foneddiges Pryse, tua 1901. Cyfrannodd tenantiaid Gogerddan tuag at gost y portreadau yma.
Lithograff o Syr Pryse Pryse gan G.B. Black (1868)
Syr Pryse Pryse gan Julius Hare (tua 1901)
Blaenorol
Nesaf
Enwodd Syr Pryse ei fab hynaf yn Pryse Pryse Pryse, ond bu farw yn ifanc o glwyf heintus o ganlyniad i frathiad gan lwynog yn 1900. Dylai enw mor ddiamwys rhoi’r diwedd i’r dryswch. Byddech yn meddwl hynny, ond cewch gip ar y cofnod ar gyfer Gogerddan yn Francis Jones Historic Cardiganshire Homes and their Families…!
Cyfeiriadau
John Steegman, A Survey of Portraits in Welsh Houses, Volume II: South Wales (Cardiff : National Museum of Wales, 1962)
David T.R. Lewis, The Families of Gogerddan in Cardiganshire and Aberglasney in Carmarthenshire (David T.R Lewis/Y Lolfa, 2020)
Francis Jones, Historic Cardiganshire Homes and their Families (Brawdy Books, 2000)
Mae eleni yn flwyddyn canmlwyddiant geni Marion Eames. Ganed hi ym Mhenbedw ar 5 Chwefror 1921 ac mae nifer yn ei chofio’n arbennig fel awdur Y Stafell Ddirgel, a hynny yn bennaf gan i’r nofel fod yn destun gosod yn yr ysgol rai blynyddoedd yn ôl. Honno oedd ei nofel gyntaf. Gellir darllen mwy am hanes bywyd a gyrfa’r nofelydd ar wefan Y Bywgraffiadur Cymreig.
Mae’r Llyfrgell Genedlaethol nid yn unig yn gartref i weithiau cyhoeddedig Marion Eames, ond hefyd ceir casgliad o recordiadau sain a gweledol, ffotograffau a phenddelw efydd ohoni o waith y diweddar John Meirion Morris (sydd i’w gweld ar wefan Art UK), ynghyd â nifer o’i llawysgrifau a’i phapurau.
Detholiad o ddrafftiau o Seren Gaeth sydd yn perthyn i Bapurau Marion Eames. Sylwer mai ‘Hanna’ yw’r teitl ar frig un o’r teipysgrifau, sef enw’r prif gymeriad yn y nofel; er bod gan yr awdur deitlau posib eraill i’r nofel yn ôl yr hyn a welwn yn y llawysgrif.
Ymhlith y grŵp cyntaf a dderbyniwyd fel rhodd ganddi yn 1988 oedd drafft cyflawn o Y Stafell Ddirgel ac wedi ei marwolaeth yn 2007, derbyniodd y Llyfrgell ychwaneg o’i phapurau trwy ei nai. Ymhlith y rhain yr oedd teipysgrif gynnar o Seren Gaeth, sef nofel a symbylwyd gan ddyfyniad allan o hunangofiant gŵr Morfydd Llwyn Owen, y gyfansoddwraig dalentog a bu farw’n wraig ifanc. Fodd bynnag, teipysgrif anghyflawn ydyw hon, sy’n cynnwys penodau 1 i 8 yn unig – dyna siom i unrhyw un fyddai’n dod ar draws copi ddrafft o hanner cyntaf y nofel!
Ond, trwy gasglu gofalus ac ystyriol ar hyd y blynyddoedd, mae’r Llyfrgell wedi bod yn ffodus iawn o allu ychwanegu eitemau i’w harchif. Ymhlith yr ychwanegiadau a wnaed yn ddiweddarach gan roddwyr gwahanol yn 2016 a 2018, derbyniwyd teipysgrif yn cynnwys hanner olaf (penodau 9 i 15) o’r nofel, ac yn fwy arwyddocaol efallai, derbyniwyd drafft cynnar mewn llawysgrif o’r nofel hefyd.
Trwy ddyfalbarhad ac amynedd, mae hyn wedi gallu sicrhau bod modd i’r Llyfrgell ddarparu darlun mwy cyflawn o yrfa nofelydd y cofiwn amdani ym mlwyddyn canmlwyddiant ei geni.
Wrth greu arddangosfa gerddorol ‘RECORD: Gwerin Protest a Phop’ yn 2018 roeddwn yn ymwybodol iawn taw rai o sêr y sioe oedd y posteri gigs oedd gennym yn y casgliad. Nid yn unig mae’n nhw’n eitemau deniadol a lliwgar ond hefyd yn cofnodi hanes y Sin Roc Gymraeg. Roedden nhw’n ateb yr holl gwestiynau am pwy, ble, a phryd yr SRG. Beth oedd enw’r bandiau? Pwy oedd yn chwarae yn yr un gig? Ym mha neuadd bentref oedd y gig yn cael ei drefnu? Pwy oedd yn trefnu’r gigs? Un o fy hoff ffeithiau ar y poster oedd cost y tocyn e.e. £1.50 i weld Jim O’ Rouke a’r Hoelion Wyth a dawns olaf Meibion Mwnt yn yr Old Quarry Llambed yn 1984. Bargen!
Apêl posteri gigs Cymreig (LlGC)
Lansiwyd yr apêl i gasglu posteri gigs ym mis Chwefror 2019. Mae dros 200 o bosteri wedi dod i mewn erbyn hyn, y rhan fwyaf ohonynt ar lein. Hoffwn ddiolch i’r canlynol am gyfrannu at y casgliad cenedlaethol – mae hi wedi bod yn bleser bod mewn cysylltiad â chi gyd yn ystod yr ymgyrch.
Dan Griffiths, Huw Bebb, Rhodri Davies, Dylan Lewis, Scotch Funeral, Sioned Edwards Eisteddfod, Catrin Morris Clwb Ifor Bach, Rhys Williams Caerdydd, Meirion Wyn Jones, Elizabeth Nerys Bowen, Bedwyr Almon, Efa Lois, Dylan a Neil, Mei Mac, Rhys Mwyn, Emma Daman Tomos, Hayley Jenney, Peter Roberts, Richard Chitty, Rwth Williams, Heledd Parri, Prys Dafydd, Non Jones, Laura Nunez, Blue Amber, Nyree Waters, a Rhiannon Roberts.
Rhys Mwyn Radio Cymru
Mae rhaglen Radio Cymru Recordiau Rhys Mwyn wedi bod yn hysbysebu ac yn hwb mawr i’r ymgyrch. Gwrandewch eto ar y clip 9 munud yma am 4 poster nodedig (Tŷ Gwydr, 3 Hẃr Doeth, Bedlam Eisteddfod Llambed a Manics yng Nghlwb Ifor).
Poster Padarn Roc gan Meirion Wyn Jones / Padarn Roc poster by Meirion Wyn Jones
Poster Padarn Roc gan Meirion Wyn Jones
Dylunwyr
Daeth nifer o bosteri yn uniongyrchol oddi wrth y dylunwyr , gyda’r uchafbwyntiau yn cynnwys casgliadau 24 poster a 7 o gloriau recordiau SAIN o’r 1970 a’r 1980 gan Meirion Wyn Jones; a 27 o bosteri wrth y dylunydd graffig Richard Chitty sy’n cynnwys posteri gigs Nadolig Bubblewrap Collective Caerdydd 2013-2019, a phosteri Gŵyl Sŵn 2011-2019. Derbyniwyd rhai o bosteri TAFWYL gan yr artist Efa Lois, posteri ‘Miri Madog’ gan Bedwyr o gwmni Almonia a phosteri ‘r band Allan yn y Fan gan Hayley Jenney. Bydd oriel o bosteri Meirion Wyn Jones yn ymddangos ar sianel LLGC ar AM Cymru.
Casgliad ffansîns Rhys Williams
Derbyniwyd casgliad ffansîns wrth Rhys Caerdydd / Rhys Williams oedd yn gyfrifol am y wefan Fanzine Ynfytyn. Mae’r Llyfrgell wedi archifo’r wefan ac wedi derbyn y copiau gwreiddiol papur o’r ffansins i’r casgliad cenedlaethol. Mae’r casgliad yn cynnwys ffansîns o’r enw: Amser Siocled, Yn Syth o’r Rhewgell , Llmych / Chymll / Ychmll / Hymllc, Dyfodol Dyddiol, Ish, Groucho neu Marks, Llanast, Rhech, Gwyn Erfyl yn y Glaw, Cen ar y Pen ac ANKST 03.
Casgliad ffansîns Rhys Williams / Rhys Williams' fanzines collection
Cofio Gigs?
Digwyddiad ar Zoom a Facebook LLGC nos Fercher 3ydd Chwefror 2021 am 7. Ymunwch â ni ar gyfer y sgwrs yma i nodi Dydd Miwsig Cymru 2021 pryd y bydd Nia Mai Daniel (Yr Archif Gerddorol Gymreig) yn edrych yn ôl ar yr apêl ac yn trafod trefnu gigs, dylunio posteri a chasglu ffansîns gyda Rhys Mwyn (Radio Cymru), yr arlunydd Efa Lois, a’r casglwr ffansîns Rhys Williams.
Cynhyrchodd David Harries, un o gyfansoddwyr blaenaf y 20fed ganrif, catalog amrywiol ac unigryw yn ystod ei gyrfa hir. Roedd ysbrydoliaeth Harries yn dod yn bennol o’i gwreiddiau Cymreig, a adlewyrchir hwn yn ei gyfansoddiadau, sy’n cynnwys agweddau o farddoniaeth a chaneuon gwerin Gymreig yn ogystal â chyfeirio dylanwadau ehangach fel chwedloniaeth Groeg.
Ganwyd David Harries yn 1933 a gafodd ei fagu yn Sir Benfro cyn astudio cerddoriaeth yn Goleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, a graddiodd yn 1954. Aeth ymlaen i ddysgu yn y Coleg Cerdd a Drama Cymru lle ddaeth yn Bennaeth Cyfansoddi yn 1985, a pharhaodd i ysgrifennu cyfansoddiadau tan y 1990au. Mor gynnar â’r 1950au roedd ei waith siambr a cherddorfaol yn dangos amrywiaeth o ddylanwadau cerddorol, yn cynnwys ei Opws 1, ‘Introduction (Quasi Notturno) and Allegro Scherzoso for String Quintet’ (1952) a ymgorfforodd y caneuon gwerin draddodiadol ‘Hun Gwenllian’ a ‘Hela’r ‘Sgyfarnog’. Mae ei diddordeb mewn hanes a chwedloniaeth hefyd yn amlwg yn y cyfansoddiadau cynharach hyn, gyda’i Opws 3, ‘Incidental Music to Antigone’ (1953) yn seiliedig ar y ddrama 1944 ‘Antigone’ gan Jean Anouilh, sef addasiad o waith Sophocles.
Yn ogystal â sgoriau offerynnol, ysgrifennodd Harries nifer o weithiau ar gyfer llais a phiano, a chyfansoddwyd llawer ohonynt fel dehongliadau o gerddi. Yn benodol, mae beirdd Eingl-gymreig yr 20fed ganrif yn ymddangos yn ei waith. Mae ei Opws 10, ‘Canticle for Voice and Piano: Words by Twentieth Century Anglo-Welsh Poets’ (1956-1961) yn cynnwys alawon yn seiliedig ar eiriau o’r cerddi ‘Lie Still, Sleep Becalmed’ gan Dylan Thomas, a ‘When I Was a Child’ gan R. S. Thomas, ymysg eraill. Mae’n amlwg parhaodd y diddordeb hwn trwy gydol gyrfa Harries, ond ni ddefnyddiodd geiriau beirdd Cymreig yn unig. Defnyddiwyd hefyd gweithiau’r bardd Bengali o ddiwedd y 19eg ganrif/dechrau’r 20fed ganrif, Rabindranath Tagore, yn ei Opws 65, ‘Gitanjali Song Offerings: Six Poems of Rabindranath Tagore for Soprano & Chamber Orchestra’ (1993).
Ond o bosib y mwyaf deniadol o weithiau Harries yw’r rhai sy’n dod ag elfennau canoloesol i fywyd. Mae’r casgliad yn cynnwys sawl darn wedi eu cyfansoddi ar gyfer cerddorfa lawn, ond yr amlycaf ohonynt yw’r sgôr cerddorfaol Opws 48, ‘Princes of Gwynedd: Symphonic Impressions’, a chomisiynwyd ar gyfer yr Eisteddfod Genedlaethol Cymru, Caernarfon yn 1979. Mae nodyn sydd wedi’i gynnwys gyda’r casgliad yn esbonio bod y gwaith wedi’i drefni mewn pedwar rhan er mwyn cyfleu argraff gerddorol o bedwar tywysog canoloesol o Wynedd: Maelgwn Gwynedd (a bu farw 547); Cadwaladr Fendigaid (664); Owain Gwynedd (1170); a Llywelyn ap Gruffydd (1282). Fel ysbrydoliaeth, defnyddiodd Harries dyfyniadau o awduron a beirdd canoloesol bron-gyfoes i adeiladu bob darn, yn cynnwys gweithiau Gildas, Sieffre o Fynwy, Gwalchmai ap Meilyr, a Gruffudd ab yr Ynad Coch. Mae’r defnydd dychmygus hwn o destunau canoloesol yn dod â’r tywysogion hynafol hyn i fywyd maen ffordd unigryw a chreadigol.
Darlun o Maelgwn Gwynedd yn y llawysgrif Cymreig 'Brut y Brenhinedd' (NLW Peniarth MS 23, 15fed ganrif hwyr-16eg ganrif cynnar)
Mae creadigrwydd yn rhedeg trwy dudalennau cyfansoddiadau Harries, a adlewyrchir hyn yn ei arddull ysgrifennu. Mae ei ddrafftiau o sgoriau yn llawn sgriblo, nodiadau, a dwdlau sy’n aml yn darlunio pwynt cerddorol – er enghraifft, mae un o’r llawysgrifau Opws 48 (David Harries Music Manuscripts, 5/3) wedi’i addurno gyda braslun o flaidd yn swnio, i arwyddo diwedd y darn.
Mae llawysgrifau cerddorol David Harries yn dangos creadigrwydd ac ehangder cyfansoddi dros bum degawd. Efallai yn fwy na dim arall, mae’r casgliad yn dangos sut mae dylanwadau ac ysbrydoliaeth o lenyddiaeth Gymreig yn gallu cael eu defnyddio i greu darnau o gelf gerddorol.
Llongyfarchiadau mawr i Rhys Iorwerth ar ennill Gwobr Barddoniaeth Mewn Iaith Geltaidd Michael Marks. Dyfarnwyd y wobr iddo ar nos Lun, 14 o Ragfyr, yn ystod achlysur rhithwir o’r Llyfrgell Brydeinig yn Llundain – a nifer o leoliadau eraill – am ei bamffled carthen denau.
Er bod gwobrau barddoniaeth Michael Marks yn adnabyddus ym myd cyhoeddi Saesneg dyma’r ail dro yn unig i’r wobr Geltaidd gael ei dyfarnu. Noddir y gwobrau gan y Michael Marks Charitable Trust a chadeirydd yr ymddiriedolaeth, Marina, Y Foneddiges Marks sydd y tu ôl i’r syniad o wobr am farddoniaeth yn yr ieithoedd Celtaidd. Mae Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn falch o fod yn rhan o drefniadau’r wobr hon.
Rhys Iorwerth, awdur 'carthen denau'
Meddai’r Prifardd Dafydd Pritchard am ddwy o’r cyfrolau: ‘Roedd Dy Galon Ofalus/Your Careful Heart, gan Elinor Wyn Reynolds, a carthen denau, gan Rhys Iorwerth, yn bamffledi o safon uchel o ran cynnwys a diwyg. Gobeithio y bydd cyhoeddiadau o’r fath yn ysgogiad i ragor o feirdd a gweisg fynd ati i gynhyrchu rhagor o ddeunydd yn y cyfrwng cyffrous hwn. Mae Rhys Iorwerth yn enillydd teilwng tu hwnt.
Mae’n dda gweld gwasg Y Stamp yn dod i’r brig unwaith eto eleni. Tybed oes yna feirdd a chyhoeddwyr arloesol eraill sydd am fentro i fyd cyhoeddi pamffledi barddoniaeth yn y flwyddyn newydd? Bydd manylion cystadleuaeth 2020-21 i’w gweld yn Gymraeg ar wefan y Wordsworth Trust cyn bo hir.
Mae’n annhebygol y byddai ffilm sy’n hyrwyddo ysbyty heddiw yn dangos i chi ystafell y boeler neu’r tanc septig (oni bai bod gan y ddau gymwysterau gwyrdd chwyldroadol) ond mae’r ddau yn ymfalchïo yn eu lle, ynghyd â’r peirianwyr lleol, yr adran pelydr-X a ward mamolaeth Llandinam, mewn ffilm c.1942 yn apelio am arian ar gyfer Ysbyty Cenhadol Cymru Bryniau Casia yn Shillong yn nwyrain India. Os hoffech wylio Shillong Hospital (gyda chaniatâd yr Eglwys Bresbyteraidd yng Nghymru) cysylltwch, os gwelwch yn dda, â gofyn@llgc.org.uk.
Yn yr un modd, mae Cardiff Royal Infirmary – please give generously yn darparu lluniau manwl o odro yn y Pentrebane Dairy, Sain Ffagan, sy’n cynhyrchu’r llaeth Gradd A a gyflenwir i’r ysbyty. Mae yna hefyd siotiau yn dangos bwtsierdy’r ysbyty, ei offer cynhyrchu dŵr soda a rhew a’i beiriannau torri bara a phlicio tatws, pob arloesedd modern ym 1937 pan oedd yr ysbyty’n apelio am arian ar gyfer estyniad newid.
Golygfa o 'Cardiff Royal Infirmary - Please Give Generously' (1937)
Mae agweddau anfeddygol a meddygol yr ysbytai yn cael sylw cyfartal, gan ddangos i gyfranwyr ariannol i ble mae eu harian yn mynd a phwysleisio pa mor bwysig yw cyfleusterau modern – ym mhob maes – ar gyfer iechyd a lles cleifion a staff.
Ond ai balchder cyn cwympo yw balchder mewn cynnydd? Mae pandemig byd-eang Covid, sy’n cyd-daro â’r cynnydd mewn eithafiaeth asgell dde, newid yn yr hinsawdd a phrotestiadau Black Lives Matter, wedi arwain at ailarchwiliad eang o bopeth sydd efallai wedi’i gymryd yn ganiataol hyd yma. Mae ffilmiau’r Archif yn adlewyrchu hanes yr amseroedd pryd saethwyd nhw – yn ddaearyddol, economaidd, cymdeithasol a diwylliannol – lle saethwyd y ffilm – ac felly maent mor agored i’w hail-werthuso ag unrhyw beth arall.
Roedd David Lloyd George, prif weinidog Prydain (1916-22), yn frwd dros ddatblygiad modern, mecanyddol ac fe’i gwelwn ar ei fferm ‘Bron-y-de’ yn Churt, Surrey, yn rhoi prawf ar ddau beiriant enfawr ym 1938. Gan ei fod yn gynhyrchydd mêl ac afalau, efallai y byddai wedi dod i edifarhau y math o gynnydd y cyfrannodd peiriannau o’r fath ato: ffermio diwydiannol.
Golygfa o 'Rotatiller and Caterpillar Tractor, Oct. and Nov. 1938'
Bu petrol “Motor Spirit” Cory yn hwb i’r defnydd o beiriannau trwm fel rhain, ac i’r cynnydd ym mherchnogaeth ceir, ac mae’r ffilm hyrwyddo Energy (1935) – gyda rhyng-deitlau Saesneg a Sbaeneg – yn dathlu glofeydd y cwmni yn ne Cymru a’i burfeydd olew ledled y byd. Bu tanwydd ffosil Cory’s yn hwb i gadw olwynion y byd diwydiannol i droi, ond mae’r pris am ddefnyddio tanwydd o’r fath yn cael ei dalu heddiw.
Anaml y defnyddiwyd ‘ma bach yn brydferth/small is beautiful’ fel is-bennawd ar gyfer cynnydd yn y byd diwydiannol ac mae’r Archif yn diogelu llawer o ffilmiau sy’n mawrygu campau enfawr o goncrit, o wneud dur, o ddyfeisgarwch dynol, o lanast amgylcheddol. Mae ffilm Jack Howells’ Mine Shaft Sinking yn olrhain gwneud “twll rhyfeddol yn y ddaear” – siafft 4 yng Nglofa Cynheidre, ger Llanelli. Dangosir y gwaith yn fanwl ac mae’r sylwebaeth yn rhoi ystadegau concritio syfrdanol y prosiect.
Os hoffech wylio’r ffilm hon cysylltwch, os gwelwch yn dda, â gofyn@llgc.org.uk.
Mae galw mawr am y Frenhines ar achlysur agor cynlluniau diwydiannol mawr fel hyn. Ar 26 Hydref 1962 roedd hi yn Llanwern, Casnewydd, ar gyfer agoriad Spencer Works newydd Richard Thomas a Baldwins, a recordiwyd yn y ffilm A Great Day. Mae’r Araith Croeso gan RTB yn cyfeirio at gael gwared ar 40 milltir o wrychoedd, defnyddio 10 miliwn o frics, gosod 39 milltir o drac rheilffordd, adeiladu 27 milltir o ffordd. Mae’n swnio’n debyg, ond ar raddfa lai, i’r cwympo coetir a gwrychoedd hynafol a cholli gwarchodfeydd natur a SSSIs ar gyfer datblygiad HS2, a hynny yn ei dro siŵr o fod yn debyg i raddfa’r difrod amgylcheddol a achoswyd er mwyn creu rhwydwaith rheilffyrdd gwreiddiol y DU (a gychwynnwyd, fel HS2, i wasanaethu buddiannau busnes). Chwarae teg iddo, mae cynrychiolydd RTB yn mynd ymlaen i nodi, “yn yr holl gynnwrf a’r dwndwr hwn, mae adar gwyllt ac elyrch wedi gwrthod gadael yr ardal ac rydym yn gadael ychydig o byllau ar y safle er eu mwynhad arbennig nhw a’n pleser ein hunain.”
Fel yr adar gwyllt ac elyrch Casnewydd, mae draenogod yn fach ac yn hardd ac angen help. Maent yn dirywio mewn ardaloedd gwledig a threfol am amryw o resymau a achoswyd gan fodau dynol, felly rydym yn falch o gael cofnod hudolus o un a ffilmiwyd gan y ffermwr Ion Trant, ym Mhowys – A Prickly Visitor at Maesmawr Hall, Welshpool. Fe’i gwelir wedi cyrlio i fyny, mewn siot agos, ac yn cael ei annog i ymagor trwy chwifio ŵy wedi’i ferwi o dan ei drwyn.
Eleni rydym yn dathlu 400 mlwyddiant un o gerrig milltir cyhoeddi yn y Gymraeg, sef Beibl 1620. Yr argraffiad cyntaf o ran sylweddol o’r Ysgrythur yn yr iaith oedd Testament NewyddWilliam Salesbury, a gyhoeddwyd ym 1567. Dilynwyd hwn gan gyfieithiad William Morgan o’r Beibl cyfan ym 1588. Pam felly cyhoeddi fersiwn newydd mor fuan wedyn? Roedd sawl rheswm am hyn. Doedd William Morgan ddim yn gwbl fodlon gyda fersiwn 1588, a oedd yn cynnwys nifer o wallau argraffu. Hefyd, yn y cyfamser roedd Beibl Awdurdodedig y Brenin Iago wedi’i gyhoeddi yn Saesneg ym 1611. Cafodd y cyfieithiad Saesneg hwn ddylanwad sylweddol yng Nghymru, er nad oedd y cyfieithwyr yn gaeth iddo wrth baratoi Beibl Cymraeg 1620.
Mae Beibl 1620 yn cael ei nabod fel Beibl Richard Parry, Esgob Llanelwy, ond y dyn a oedd yn bennaf gyfrifol am y gwaith oedd Dr. John Davies, Rheithor Mallwyd, ac awdur nifer o lyfrau pwysig, gan gynnwys y gramadeg Cymraeg Antiquae linguae Britannicae … rudimenta a’r geiriadur Cymraeg-Lladin Dictionarium duplex. Cyn symud i Fallwyd roedd John Davies wedi byw yn yr un ty â William Morgan yn Llanelwy a chydweithio ag ef ar fersiwn ddiwygiedig o’r Testament Newydd.
Cerflun o John Davies, Mallwyd, un o gyfieithwyr y Beibl (Llywelyn2000, CC BY-SA 4.0 , drwy Wikimedia Commons)
Prev
Next
Mae Beibl 1620 yn diwygio iaith y fersiwn gynharach, gan ei gwneud yn fwy tebyg i’r ynganiad llafar. Mae hefyd yn cynnwys dros 2,000 o eiriau newydd. Er iddo gael ei gyhoeddi fel Beibl mawr ar gyfer y pulpud, cyhoeddwyd argraffiad llai ohono ddegawd yn ddiweddarach, sef “Beibl Bach” 1630, a oedd yn fforddadwy i bobl cyffredin ei brynu a’i ddarllen yn eu cartrefi. Fersiwn 1620 oedd y Beibl a ddefnyddiwyd gan bobl Cymru tan ail hanner yr ugeinfed ganrif a thu hwnt.
Oherwydd amgylchiadau’r flwyddyn hon nid oedd modd cynnal arddangosfa yn y Llyfrgell Genedlaethol yn 2020 i ddathlu’r 400 mlwyddiant, ond mae yna fwriad i’w chynnal yn 2021. Yn y cyfamser mae’r Llyfrgell wedi cynnal cyfres o ddarlithoedd arlein gan ysgolheigion blaenllaw i drafod gwahanol agweddau ar hanes y Beibl yng Nghymru.
Mae Darlith Flynyddol yr Archif Wleidyddol Gymreig wedi bod yn rhan o galendr y Llyfrgell Genedlaethol ers 30 o flynyddoedd gyda chymysgedd o wleidyddion, academyddion a newyddiadurwyr yn cyfrannu dros y blynyddoedd. Ond, ohwerwydd cyfyngiadau pandemig Covid-19 nid oedd modd cynnal y ddarlith eleni a hynny ar ôl i’r trefniadau gael eu cwblhau.
Roedd y sefyllfa wedi rhoi’r cyfle i ni wneud rhywbeth gwahanol felly penderfynom i gynnal sesiwn panel trafod ar-lein gan ddefnyddio Zoom a gwahodd creuwyr a defnyddwyr archifau gwleidyddiol i drafod eu profiadau gydag archifau gwleidyddol a’u syniadau ar gyfer y dyfodol.
Ces i’r fraint o gadeirio’r sesiwn gyda’r newyddiadurwariag Elliw Gwawr, y cyn-Brif Weinidog Carwyn Jones AS, Yr Athro Richard Wyn Jones a’r Aelod Seneddol Liz-Saville-Roberts. Cawsom drafodaeth ddidorol am awr ar nifer o gwestiynau a oedd wedi cael eu paratoi o flaen llaw a chwestiynau a gyfranwyd gan y gynulleidfa; rhai ohonynt yn faterion trwm, rhai yn fwy ysgafn. Trafodwn rôl archifau ym myd y cyfryngau cymdeithasol, sut i sicrhau bod pob rhan o gymdeithas yn cael ei gynrychioli yn yr archifau, beth yw’r mudiadau newydd sydd angen eu cofnodi a beth fyddai’n cynrychioli’r flwyddyn 2020 orau.
Bob blwyddyn, mae’r Glymblaid Cadwedigaeth Ddigidol yn cynnal Diwrnod Cadwedigaeth Ddigidol y Byd gyda’r nod o dynnu sylw at y materion strategol, diwylliannol a thechnolegol cymhleth sy’n gysylltiedig â sicrhau mynediad parhaus at gynnwys digidol. Mae eleni wedi dwyn sylw yn benodol
at y ddibyniaeth fyd-eang ar wybodaeth ddigidol, seilwaith a chysylltedd ac mae’r thema eleni: Digidau: er Daioni, yn adlewyrchu effaith gadarnhaol cadw a darparu mynediad at gynnwys digidol dibynadwy. Mae’r thema hon yn cyd-fynd yn berffaith ag ymagweddau arloesol y Llyfrgell mewn cadwraeth draddodiadol, digido a chadwraeth ddigidol sy’n integreiddio i sicrhau bod Llawysgrif Boston o Gyfreithiau Hywel Dda yn hygyrch nawr ac yn y dyfodol.
Llawysgrif Boston
Prynwyd Llawysgrif Boston yn 2012 gan y Llyfrgell gyda chymorth Cronfa Dreftadaeth y Loteri, Cyfeillion y Llyfrgelloedd Cenedlaethol a Llywodraeth Cymru. Mae’r llawysgrif, a ysgrifennwyd yn Gymraeg, yn dyddio o tua 1350 ac mae’n cofnodi deddfau brodorol Cymru, y credwyd iddynt gael eu codeiddio gan Hywel Dda. Mae’n destun allweddol yn hanes cyfraith Cymru ac mae’n rhoi cyfle inni dreiddio i fywyd diwylliannol a hunaniaeth Cymru. Fe’i defnyddiwyd fel testun gwaith, gan gael ei anodi gan Farnwr yn Ne Cymru, a’i gariodd o gwmpas yn ei boced. Erbyn y 19eg ganrif, roedd y llawysgrif wedi cyrraedd America ac roedd yng ngofal Cymdeithas Hanesyddol Massachusetts yn Boston, ar ôl cael ei chludo yno gan ymfudwr mae’n debyg.
Datgelodd asesiad cadwraeth fod y llawysgrif yn fregus iawn, gyda llawer o rwygiadau a holltiadau, gan olygu na ellid ei thrafod heb y risg o ddifrod pellach. Penderfynwyd dad-rwymo’r gyfrol a digideiddio’r cynnwys, a fyddai’n galluogi ail-rwymo’r gwreiddiol, creu copïau ffacsimili a mynediad digidol.
Llif gwaith o un pen i’r llall
Mae llif gwaith cymhleth wedi’i ddatblygu i reoli’r broses ddigido, o ddethol i ddarparu mynediad a storio. Sicrhaodd ymarfer meincnodi fod y llawysgrif yn cael ei digido yn unol â’r safonau a’r fethodoleg a sefydlwyd ar gyfer digido deunyddiau llawysgrif. Nodwyd y protocolau ar gyfer sganio, gan gynnwys y wybodaeth hanfodol er mwyn cipio delwedd, sef , priodoli enw ffeil, proses trosi, a phenodi fformatau ffeiliau ar gyfer ffeiliau meistr a deilliadol.
Siart Llif gwaith Llawysgrifau
Prev
Next
Digido’r llawysgrif
Hwyluswyd y broses sganio trwy’r dadrwymo, gan alluogi cipio pob ffolio yn gyfan, heb yr angen i ddad-ystofi (de-warp). Cynorthwyodd hyn gyda’r broses o ymestyn ymylon allanol y memrwn yn ddigidol. Gellid sganio pob ffolio gwastad trwy ddefnyddio system sganio llinell, yn hytrach na’r dull arferol o ddefnyddio camera a chrud un siot . Trwy ddefnyddio’r dull hwn, gellid cipio’r delweddau ar eglurdeb uwch nag y byddai arferion gwaith normal yn ei ganiatáu ac roedd mwy o gysondeb o ran goleuo, a chywirdeb lliw gwell.
Cynhyrchodd y broses sganio ffeiliau meistr TIFF, gyda’r deilliadau JP2 yn cael eu cynhyrchu wrth amlyncu i Fedora, y System Rheoli Asedau Digidol. Cynhyrchwyd y ffeiliau METS, a oedd yn cynnwys metadata disgrifiadol a strwythurol wrth amlyncu. Storiwyd y prif ffeiliau TIFF yn yr Archif Ddigidol. Mae camau cadwraeth, gan gynnwys gwirio checksum , monitro sefydlogrwydd a chynllunio cadwraeth yn sicrhau bod y cynnwys digidol yn cael ei gadw.
Creu’r ffacsimiliau
Budd arall o’r broses dadrwymo a sganio oedd y cyfle i’r Llyfrgell ddangos ei thechnegau arloesol wrth greu ffacsimiliau, sydd bron yr un ffunud â’r rhai gwreiddiol. Cydiwyd copïau printiedig o’r dail wedi’u sganio, ar bapur archifol o ansawdd uchel, a’u pastio gefn wrth gefn i ffurfio ffolios a chydiadau. Sicrhaodd y fformat cefn wrth gefn hwn y byddai’r ffacsimili yr un trwch â’r llawysgrif wreiddiol. Arweiniodd y dechneg arloesol o efelychu memrwn trwy ymestyn y papur â llaw yn anwastad, tra bod y dail yn dal i fod yn llaith, at ymddangosiad crychiog dilys.
Rhwymwyd y ffacsimiliau yn yr un modd â’r gwreiddiol ac fe’u defnyddiwyd at ddibenion addysgu ac allgymorth, gan ganiatáu mynediad am gyfnod estynedig i’r llawysgrif, gan ddiogelu’r gwreiddiol.
Prev
Next
Allwch chi weld y gwahaniaeth!
Gellir gweld y llawysgrif ddigidol ar wefan y Llyfrgell. Mae’r delweddau’n cael eu gweini trwy faniffest IIIF, wedi’i gysylltu â’r ffeiliau deilliadol a gedwir yn Fedora, sy’n cyflenwi’r Gwyliwr Cyffredinol (Universal Viewer). Gellir newid y delweddau, gyda’r gallu i chwyddo rannau o’r llawysgrif, troi’r tudalennau a chael amrywiaeth o olygfeydd. Mae’r metadata disgrifiadol ar gael gyda’r delweddau er mwyn ddarparu gwybodaeth gyd-destunol.
Trwy ei dull integredig o warchod ac ymestyn mynediad i un o drysorau mwyaf arwyddocaol Cymru, mae’r Llyfrgell yn sicr wedi defnyddio ei digidau, yn ffigurol ac yn llythrennol, er lles ac i bawb.
Sally McInnes, Pennaeth Gofal Casgliadau a Chasgliadau Unigryw
Wrth bori casgliad print Llyfrgell Genedlaethol Cymru sydd wedi’i ddigido, yr oedd diddordeb gennyf i weld cofnod yn dwyn y teitl ‘Six Concertos for Keyboard’. Ar ôl agor y cofnod catalog, gwelais sawl delwedd o sgôr cerddorol gan ‘Jean Bach’, wedi’i ddyddio’n betrus 177[u].
Roedd yr enw ‘Bach’ yng nghyd-destun cyfansoddwr wedi dechrau canu clychau wrth i mi feddwl am bwysigrwydd posibl yr eitem. Fe wnaeth y cyflwyniad ar y dudalen rhwymo gadarnhau fy nhybiaeth bod hwn yn haeddu ymchwil bellach. Yn wir, cadarnhaodd chwiliad cyflym ar y We mai’r cyfansoddwr oedd Johann Christian Bach.
Teitl y gwaith llawn [sydd ar goll o’r sgôr yn y Llyfrgell] yw Six concerti pour le clavecin, deux violons & une violoncelle, oevre [sic] premier / composées par Jean Bach (Six concertos for harpsichord, two violins and violincello, first opus, composed by Jean Bach) a gyhoeddwyd gan Peter Welcker yn Llundain, 1763. Debyg bod y sgôr yn y Llyfrgell ond yn cynnwys y rhan ar gyfer yr harpsicord. Nid yw’r catalog ar hyn o bryd yn darparu unrhyw gliwiau o darddiad y gwaith.
Cafodd J.C. Bach, mab ieuengaf yr enwog Johann Sebastian Bach, ei eni yn Leipzig yn 1735. Derbyniodd ei addysg gerddorol o’i dad hyd nes ei farwolaeth yn 1750. Gwariodd J.C. Bach sawl blwyddyn yn Yr Eidal, yn cyfansoddi cerddoriaeth eglwysig yn bennaf, ac yn 1760 cafodd ei apwyntion yn organydd yn eglwys gadeiriol Milan. Yn 1762, symudodd i Lundain a bu’n ymwneud â’r byd cerddorol cyfoes. Diolch i’w enw da, cafodd ei apwyntio fel meistr cerdd i’r Frenhines Charlotte, sef gwraig ifanc Siôr III.
Y Frenhines Charlotte gan Thomas Gainsborough (engrafiad, casgliadau LlGC)
Prev
Next
Mae’n debyg bod Bach a’r Frenhines, a chafodd ei eni yn Yr Almaen ac oedd yn hoff iawn o gerddoriaeth, yn dod ymlaen yn dda. Yn ystod ei yrfa broffesiynol, dysgodd Bach ei phlant hefyd, gan gynnwys y brenhinoedd Siôr IV a William IV. Nid yw’n syndod felly iddo gyflwyno’i Opus I, y chwe concerto i’r harpsicord, i’w noddwraig brenhinol. Mae’r dynged raslon yn y Ffrangeg, sef iaith diplomyddiaeth a diwylliant. Mae’r geiriad yn gonfensiynol a gellid ei gyfieithu, yn fras, fel y ganlyn:
‘Gan fy mod wedi fy nerbyn yn raslon i roi fy ngwasanaeth i’ch Mawrhydi yn y grefft o ganu, yr wyf yn ei gwneud yn ddyletswydd arnaf i ymroi’n llwyr i’w hastudiaethau a’i difyrrwch. Yng ngoleuni hyn, yr wyf wedi mentro cynnig i’ch Mawrhydi’r ymgais wan hon. Mae’r gras a’r caredigrwydd y mae Eich Mawrhydi wedi dangos wrth wrando ar berfformiad y gerddoriaeth yma wedi f’annog i’w gyhoeddi; ac mae’r caniatâd graslon y mae Eich Mawrhydi wedi rhoi imi i’w hargraffu dan ei gofal gogoneddus yn fy sicrhau yr hoffai dderbyn y deyrnged hon o fy mrwdfrydedd â’r un caredigrwydd a chymwynasgarwch brenhinol sy’n dwyn edmygedd y deyrnas, llawenydd y llys, dedwyddwch ei gweision a’i deiliaid, ac hapusrwydd yr un sy’n cael yr anrhydedd o fod, gyda’r parch mwyaf, Madame Eich Mawrhydi, eich ufudd was, Jean Bach.’
Mae WorldCat yn rhestri sawl esiampl o’r un gwaith, gan gynnwys sgôr printiedig lawn yn Y Llyfrgell Brydeinig. Ni does sôn am y sgôr yn y Llyfrgell Genedlaethol, a hynny mwy na thebyg oherwydd nad oedd wedi’i hadnabod hyd yma. Er bod y gerddoriaeth yn adnabyddus, mae prinder cymharol y sgôr cynnar hwn yn ei gwneud hi’n haeddiannol o gael ei chynnwys.
Gallwch wrando ar sampl o’r gerddoriaeth ar wefan Presto Classical. Mae symudiad olaf Concerto Rhif 6 yn adlewyrchu perthynas Johann Christian Bach gyda’r teulu brenhinol, yn cynnwys amrywiaethau arbennig o dôn dra gyfarwydd.
Gellid chwilio am gerddoriaeth i’r allweddell gan gyfansoddwyr arall o’r deunawfed ganrif, megis Johann Christian Fischer, Johann Samuel Schroeter a Johann Anton Filtz, ymysg y gerddoriaeth sydd wedi’u digido yn y Llyfrgell Genedlaethol o dan y pennawd ‘Deunyddiau Print eraill sydd ar gael i’w gweld’.
Diolch i Heini Davies a Menna Morgan am eu cymorth gyda’r blog yma ac am ddiweddaru’r cofnodion catalog perthnasol.
Blog i gyflwyno gwaith a chasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Yn sgil natur bersonol blogiau, polisi'r Llyfrgell yw cyhoeddi postiadau yn yr iaith wreiddiol yn unig. Cyhoeddir yr un faint o bostiadau yn y ddwy iaith, ond nid yr un blogiau ydynt. Am gyfieithiad bras gellir darllen y blog drwy ddefnyddio system gyfieithu megis Google Translate.
