Ar 21 Tachwedd 2019, gyda chymorth hael Cyfeillion y Llyfrgelloedd Cenedlaethol, llwyddodd y Llyfrgell Genedlaethol i brynu mewn arwerthiant grŵp bychan o lythyrau gan yr artist, ysgythrwr a’r bardd David Jones (1895-1974) i’w gyfaill Morag Owen (gynt McLennan), ynghyd a rhai papurau perthynol.
Yn ystod ei gyfnod yn Harrow, cafodd Jones ei gefnogi fwyfwy gan gylch sylweddol o gyfeillion. Un o’r cyfeillion yma oedd Morag Owen, myfyriwr celf ifanc ar adeg eu cyfarfod cyntaf yn 1948. Ar ôl i Morag briodi a symud i ffwrdd, fe ddaeth yn un o’r ffrindiau amryw oedd yn gohebu’n aml ac yn faith gyda Jones.
Grŵp bychan o lythyrau gan yr artist a’r bardd David Jones (1895-1974) i’w gyfaill Morag Owen (gynt McLennan). Prynwyd gyda chymorth y Friends of the National Libraries.
Prev
Next
Mae’r llythyrau yn ymwneud ag amryw o destunau, er un thema amlwg yw dirywiad ei iechyd. Mae’r llythyrau hwyraf wedi’u hysgrifennu yn defnyddio ei gyfuniad nodweddiadol o inciau du, coch a gwyrdd, gyda nodiadau ac ôl-nodiadau wedi’u hychwanegu ar onglau yn yr ymylon.
Er iddo gael ei eni yng Nghaint, roedd tad Jones yn Gymro ac yr oedd yn ymwybodol iawn o’i gysylltiadau Cymreig. Roedd ganddo ddiddordeb ar hyd ei oes yn hanes a llenyddiaeth Gymreig ac, er nad oedd erioed yn siaradwr rhugl, roedd ganddo ymwybyddiaeth fanwl o ramadeg Cymraeg a tharddiad geiriau yn yr iaith. Ceir hyn oll ei drafod ymysg y llythyrau. Wedi’i ysgogi gan fagwraeth Morag yng Nglasgow, mae Jones hefyd yn trafod hanes ac enwau lleoedd ardaloedd Brythonaidd Strathclyde a Rheged, ‘Hen Ogledd’ y traddodiad Cymreig.
Ceir esiamplau o’i waith artistig ymysg y papurau, gan gynnwys darlun pensil o wraig anhysbys. Mae yna hefyd sawl esiampl o arysgrifau paentiedig nodweddiadol Jones sy’n cyfosod dyfyniadau yn y Gymraeg, Lladin, Groeg a’r Saesneg. Caiff rhai o’r arysgrifau yma eu cynnwys yn eu llythyrau fel cyfarchion, tra bod eraill yn atgynhyrchiadau ffotograffig a ddefnyddiwyd gan Jones fel cardiau Nadolig.
Ydych chi’n hanesydd tai ym Mae Colwyn? Wel, heddiw yw eich diwrnod lwcus! Yr wyf wedi darganfod bwndel o ddogfennau yng nghasgliad y cyfreithwyr Longueville sy’n ymwneud â datblygiad adeiladu ar stad Cefn, 1891-1921. Perchennog y tir oedd Capten Robert William Herbert Watkin Williams Wynn a gwelwyd datblygiadau ym Mae Colwyn, Hen Golwyn a Llysfaen. Defnyddiwyd contractwyr lleol: Robert Evans ar gyfer adeiladu’r tai, Robert and Ellis ar gyfer y ffyrdd cefn, a Fred J. Tucker i wneud y gwaith ar y carthffosydd. Lleolwyd y safleoedd adeiladu ar Heol Meiriadog, Heol Cadwgan, Heol Llanelian, Heol Wellington, Heol Peulwys, Heol Abergele, Rhodfa Bodelwyddan, Heol Berthglyd a Heol Cefn Coch. Prynwyd y prydlesi gan unigolion preifat a busnesau megis Clwb Golff Hen Golwyn a Black’s Advertising Agency.
Mae’r ffeil yma yn adnodd hanesyddol arbennig. Mae rhai o’r eitemau mwyaf dethol yn cynnwys cynllun a golwg o dŷ ar brydles gyda saith ystafell wely ar gyfer Mrs Liddell yn 1908. Cafodd y tŷ yma ei adeiladu i fanyleb uchel gyda ffenestri crom mawr, llawr bloc pren yn y cyntedd, llawr parquet yn yr ystafell groeso, rheiliau pictiwr ym mhob un o’r prif ystafelloedd, a seler a phantri i’w bwtler. Ceir hefyd cynlluniau Wyndcliffe ar Heol Abergele, 1910, rhan o stad Cefn, 1910, Heol Wellington [c.1916] a garej arfaethedig ar gyfer Dr Leeming, yn ffinio â gardd Mohrcroft, 1921.
Cynllun a golwg, 1908 (casgliad Longueville)
Manyleb Maes Cadwgan, Hen Golwyn, 1908 (casgliad Longueville)
Cynllun o rhan o stad Cefn, 1896 (casgliad Longueville)
Bu’n rhaid i’r adeiladwr fenthyg symiau sylweddol o arian i ariannu’r gwaith adeiladu a pheidiodd y llif arian erbyn 1911. Ceir rhybudd ymysg y dogfennau i Robert Evans o giliad ei gytundeb a llythyrau gan Robert William Herbert Watkin Williams Wynn yn gorchymyn y tenantiaid i dalu eu rhenti iddo ef yn uniongyrchol. Efallai achubodd Robert Evans yr ieuengach y busnes pan lwyddodd i ennill cytundeb ar gyfer estyn Rhodfa Bodelwyddan yn 1912. Roedd y fanyleb yn cynnwys: 2 gullies, one each side with iron grating….Talacre stone neatly dresssed on top and side and closely jointed… channelling of Buckley Firebricks, same laid on a concrete bed and flushed with Portland cement….
Mae’n anhygoel faint o wybodaeth sydd ymysg yr oddeutu 70 dogfen yn y bwndel yma. Medrwch adnabod lleoliadau’r datblygiad tai Edwardaidd ym Mae Colwyn a safon uchel yr adeiladau oedd i’w disgwyl. Ceir enwau perchennog y tiroedd, yr adeiladwyr a’r prydleswyr. Gallwch hyd yn oed proffwydo dyfodiad y car modur yng nghais cynllunio Dr Leeming ar gyfer y garej a hefyd olrhain ffortiynau amrywiol y cwmni adeiladu. Efallai na ddylid barnu gyrfa Robert Evans yn ô lei problemau ariannol yn 1911 ond, yn hytrach, yn ôl safon uchel y tai newydd oedd yn sefyll ar hyd strydoedd Bae Colwyn a Llysfaen.
Eleni dathlodd un o gymeriadau mwyaf hoffus Cymru ei phen-blwydd yn 50 oed. Cynhaliwyd nifer o bartïon i nodi’r garreg filltir a bu iddi deithio ar hyd a lled Cymru, gan hyd yn oed ymweld â’r Llyfrgell Genedlaethol yn Aberystwyth.
Sali Mali a Pedr ap Llwyd, Llyfrgellydd a Phrif Weithredwr Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Prev
Next
Creadigaeth yr awdures Mary Vaughan Jones a’r darlunydd Rowena Wyn Jones oedd y cymeriad annwyl mewn ffrog oren a gyrhaeddodd y silffoedd llyfrau ym mis Ebrill 1969. Fodd bynnag, nid Sali Mali yn unig sydd yn dathlu ei phen-blwydd eleni, oherwydd bu’r ddwy hefyd yn gyfrifol am ddwyn i fodolaeth nifer o gymeriadau eraill.
Cyhoeddwyd pedwar llyfr arall gan Gymdeithas Lyfrau Ceredigion (a’u hargraffu gan y Cambrian News (Aberystwyth) Cyf.) yn 1969 fel rhan o Gyfres Darllen Stori. ‘Sali Mali’ oedd y cyntaf. Yr ail lyfr yn y gyfres oedd ‘Y Pry bach tew’, yna ‘Jaci Soch’ yn drydedd, ‘Tomos Caradog’ yn bedwaredd a ‘Plant yn Chwarae’ i gloi’r gyfres. Felly, mae’r Pry bach tew, Jaci Soch a Tomos Caradog hefyd yn dathlu’r hanner cant eleni.
Rhain yw copïau drafft Mary Vaughan Jones ar gyfer y darlunydd, gan fod ‘Copi Rowena’ wedi’i nodi ar gloriau’r ddau lyfryn. Mae’r testun wedi’i osod allan gan yr awdures (ac wedi’i groesi allan yn ambell i fan hefyd), ac ar frig y testun ceir nodiadau ganddi yn rhoi cyfarwyddiadau o ran pa fath o ddarlun yr oedd hi’n dymuno ar gyfer y ddalen honno.
Trwy ganiatâd caredig Gwasg Gomer. Drafft o dudalennau 14-15 o ‘Y Pry bach tew’ yn llaw Mary Vaughan Jones (LlGC, Llawysgrifau Canolfan Llenyddiaeth Plant Cymru, 66), a’r llyfr a gyhoeddwyd yn 1969.
Prev
Next
Mi sylwch o’r agoriad hwn nad oedd gan yr awdures enw i un o ffrindiau’r Pry bach tew ar adeg llunio’r drafft.
Yn ystod hanner canfed blwyddyn Sali Mali, mi ddymunwn ben-blwydd hapus hefyd i’r Pry bach tew, Jaci Soch ac i Tomos Caradog. Ymlaen â nhw am yr hanner canrif nesaf i ddifyrru cenedlaethau eto o blant bach Cymru.
Ymhlith bywgraffiadau’r pregethwyr, gwleidyddion, diwygwyr cymdeithasol, ffigyrau rhyngwladol, beirdd, awduron a cherddorion yn ein casgliad o fywgraffiadau’r 19eg ganrif yn y Casgliad Print Cymreig mae categori amlwg arall o weithiau, sef bywgraffiadau troseddwyr a drwgweithredwyr. O Making a Murderer i All Killa No Filla, Serial neu They Walk Among Us mae’r genre trosedd a chosb yn un o’r rhai mwyaf poblogaidd yn yr oes ddigidol gyfoes. Mae’r bywgraffiadau yma o’r 19eg ganrif yn ein hatgoffa nad ydy hyn yn ffenomena newydd, yn wir gellid dadlau mae yn y ganrif honno, gyda dyfodiad y gwasg ceiniog, y gwelwyd genedigaeth y genre fel un poblogaidd torfol. Bydd blog heddiw yn edrych ar ddwy esiampl o’r genre, un yn esiampl cynnar sy’n delio gyda hanes llofrudd o’r Hwlffordd, a’r llall yn esiampl o’r 1830au yn adrodd hanes y lleidr pen ffordd enwog Dick Turpin.
Llun o'r llyfr "Bywyd Turpin Leidr" (1835)
Llun o'r llyfr "Bywyd Turpin leidr" (1835)
Tudalen gyntaf "Cyffes John Griffiths" (1811)
Prev
Next
Mae Cyffes John Griffiths (1811) yn esiampl gynnar a weddol nodweddiadol o’r fath yma o fywgraffiad. Mae’r pamffled yn adrodd hanes John Griffiths, llofrudd a fu’n gyfrifol am wenwyno ei ddwy wraig rhwng 1808 a 1810, y gyntaf ar ôl dweud wrthi ei fod angen gwenwyn i ladd llygod a’r ail, Mary Thomas, ar ôl gosod gwenwyn yn ei thriagl a griawl. Gafodd Griffith ei harestio a’i chwilio’n euog o lofruddiaeth Mary, fuodd ond yn briod iddo am 8 wythnos, a dim ond ar ôl ei dedfrydu gwnaeth Griffiths gyfaddef i ladd ei wraig gyntaf mewn cyffes i bregethwr ac yna, yn gyhoeddus, ar y grocbren. Mae’r pamffled yn nodi fod Griffiths wedi dod o dan amheuaeth ar ôl i gymdogion cofio sylwadau roedd wedi neud tra oedd Mary dal yn fyw ei fod ei wraig yn sâl ac wedi chwyddo a’i fod wedi cael gweledigaeth ohoni wedi ei gosod allan ar ford gyda chanhwyllau o’i chwmpas.
Fel llawer o bamffledi tebyg o’r 19eg ganrif ar y wyneb mae yna neges grefyddol i’r pamffled. Mae’n ceisio dysgu gwers i’w darllenwyr i beidio dilyn llwybrau dinistriol trwy ymfalchïo yn ei hunain yn ormodol, pechod honedig John Griffiths. Mae’r elfen grefyddol yn cael ei bwysleisio ar ddiwedd y pamffled gyda Griffiths yn cyffesu i Dduw, ond mae’n ddiddorol fod y pamffled yn cynnwys troednodyn yn nodi ei fod yn adrodd “Dywediadau anaddas i Dduw” pan, wrth atgofio ei phlentyndod anodd a thlawd, mae Griffiths yn ddatgan “O na byddai i Dduw gymmeryd gofal mwy am fy mhlentyn nag y gwnaeth am danaf fi”.
Wrth gwrs, i ryw raddau roedd yr elfen grefyddol yma yna i roi sglein o barchusrwydd i bamffled oedd, yn y bôn, yn ymateb i ddiddordeb y cyhoedd yn hanesion troseddau o’r fath. I’r llygad modern mae yna elfennau eraill yn dod i’r golwg. Yn gyntaf gallwn nodi’r rôl achlysurol bron mae’r ddwy wraig yn chwarae yn yr hanes. Mae’r ffocws bron i gyd ar hanes, trosedd a thrawsnewidiad John Griffiths, yn wir mae’n nodi mae “sylwedd yr hanes galarus presennol yw, John Griffiths”. Dydy’r pamffled ddim hyd yn oed yn enwi’r wraig gyntaf ac mae hithau a Mary Thomas ond yn ymddangos yn y pamffled fel dioddefwyr. Yn ail, mae’r pamffled yn gydymdeimladol i Griffiths yn enwedig yn dilyn ei drawsnewidiad crefyddol, hyd yn oed yn nodi, heb feirniadaeth, ei fod wedi siarad “yn y modd mwyaf parchus am ei wraig” a’i fod yn dymuno “os caniateid, i’w esgyrn gael eu claddu wrth ei hochr.”
Mae Bywyd Turpin Leidr (1835) yn cynnig math arall o fywgraffiad trosedd a chosb, y tro yma un oedd yn cynnig hanes anturus, rhamantaidd o fywyd troseddwr. Fel Cyffes John Griffiths mae cyhoeddwyr y llyfryn yn amddiffyn y cyhoeddiad trwy nodi mae ei bwrpas yw rhybuddio’r darllenydd rhag dilyn y llwybrau anghywir gan nodi “Nid ynt mewn un modd yn anogaeth i ddrygioni.” Mae’r llyfryn yn gyfieithiad o The Life of Richard Turpin, a Notorious Highwayman (1800), ac mae’n bosib fod y cyhoeddwr, John Jones, Llanrwst, wedi manteisio ar gyfle i gyhoeddi gwaith ar Turpin yn sgil poblogrwydd y rhamant hanesyddol Rockwood gan William Ainsworth, gafodd ei gyhoeddi’r flwyddyn cynt. Rockwood oedd y gwaith na’th boblogeiddio Turpin fel cymeriad rhamantaidd, ond rydym yn medru gweld rhai o’r elfennau o’r chwedl yma yn Bywyd Lleidr Turpin.
Tra bod y llyfryn yn adrodd hanes ei fywyd troseddol fel ysbeiliwr gyda’r Essex Gang a hwyrach fel lleidr pen ffordd mae’r ddelwedd o Turpin sy’n cael ei gyflwyno yn un o ffigwr ataliol yn enwedig o ran y defnydd o drais a chreulondeb, ac fel dyn feiddgar a mentrus. Yn wir mae’n ddiddorol cymharu’r llyfryn yma gyda gwaith Robert Bayes, The Genuine History of Richard Turpin (1739), lle yn un digwyddiad roedd rhaid i un o gymdogion Turpin ei ddarbwyllo o ysbeilio dwy ferch ifanc; yn Bywyd Turpin Leidr mae’r rolau wedi ei gwrthdroi. Hwn oedd hefyd un o’r hanesion gyntaf i son am ei reid chwedlonol ar gefn ceffyl o Lundain i Gaerefrog ac mae hefyd mewn un rhan, yn ceisio cyflwyno Turpin fel ffigwr tebyg i Robin Hood. Yn ôl yr hanesydd James Sharpe mae’r gwirionedd yn tra gwahanol, roedd Turpin yn droseddwr treisgar a chreulon, yn hapus i dwyn o’r cyfoethog a’r tlawd.
Un elfen nodedig arall o Bywyd Lleidr Turpin yw beth ddigwyddodd i gorff Turpin ar ôl ei dienyddiad, digwyddiad sydd wedi ei chefnogi gan ffynonellau eraill. Cludwyd corff Turpin i dafarn y Blue Boar ar ôl y dienyddiad i ddisgwyl i’w cael ei gladdu’r bore trannoeth. Mae’r llyfryn yn nodi ymgais gynnar y bore hynny gan griw oedd yng nghyflog llawfeddygon i geisio dwyn corff Turpin er mwyn ei difynio. Roedd hyn yn ymarferiad cyffredin yn y cyfnod yma ac yn un, fel mae Peter Linebaugh wedi dangos, oedd yn cael ei gwrthwynebu’n gryf gan y bobl gyffredin am amryw o resymau gan gynnwys credoau ynghylch y pwysigrwydd o gladdu yn y ffordd gywir ac ofnau ynghylch y posibilrwydd o ddadebru’r crogiedig. Mae Linebaugh yn nodi sawl achos yn Tyburn lle achubwyd corff y crogiedig gan dorf o bobl gyffredin o ddwylo’r llawfeddygon ac mae’r llyfryn yn nodi’r un peth yn digwydd i gorff Turpin yng Nghaerefrog y bore hynny.
Os ydych am wybod mwy am y pwnc diddorol yma byddai’n cynnal sgwrs awr ginio yn Y Drwm ar y genre trosedd a chosb yng Nghymru’r 19eg ganrif ar y 1af o Orffennaf. Ymunwch gyda ni i ddysgu mwy!
Darllen Pellach
Cyffes John Griffiths yr hwn a grogwyd yn Hwlffordd, Dydd Sadwrn, Mis Ebrill 13, 1811 am ladd ei wraig, Mary Griffiths (Aberystwyth, 1811)
James Sharpe – Dick Turpin: The Myth of the English Highwayman (Llundain, 2005)
Bywyd Turpin Lleidr sef Hanes Richard Turpin y Lleidr Pen-ffordd Hynotaf a ymddangosodd yn yr oesoedd diweddaf (Llanrwst, 1835)
Peter Linebaugh – ‘The Tyburn Riot Against the Surgeons’ yn Douglas Hay et al, Albion’s Fatal Tree: Crime and Society in Eighteenth-Century England (Llundain, 2011) tt. 65-117.
Huw M a Georgia Ruth yn paratoi rhaglen BBC Radio Cymru 'Hela'r Hen Ganeuon'
“Allai ddim meddwl am dad yn gant”, meddai ei ferch Eluned, ac yn wir wrth ymchwilio yn yr archif sydd yn y Llyfrgell nid hen ddyn sydd yn dod i’r meddwl, ond dyn egnïol, brwdfrydig, gweithgar a phenderfynol. Roedd Meredydd Evans, neu Merêd, yn ffigwr hollbwysig yn natblygiad cerddoriaeth yng Nghymru . Treuliodd ei fywyd yn cyfrannu at fywyd a diwylliant Cymru fel casglwr, hanesydd, cerddor, golygydd, cenedlaetholwr ac ymgyrchydd brwd dros yr iaith. Cyfle i ddathlu bywyd llawn a chynhyrchiol yw’r canmlwyddiant a dyma flas o’r bwrlwm o weithgareddau yn y Llyfrgell Genedlaethol :
Ffilm: Canmlwyddiant Merêd – Clipiau o’r archif Dydd Llun, 9 Rhagfyr 2019
Ymunwch â ni i ddathlu canmlwyddiant geni Merêd (9 Rhagfyr 1919 – 21 Chwefror 2015) ar ddiwrnod ei ben-blwydd gyda dangosiad arbennig o ddetholiad o glipiau o gasgliad yr Archif Sgrin a Sain, sy’n rhoi blas o fywyd a gwaith Merêd a Phyllis Kinney. Dewch gyda ni ar siwrne o’r Noson Lawen i Ryan a Ronnie, ac o’r caneuon gwerin i Heather Jones yn canu ‘Colli laith’.
Sesiwn Unnos Radio Cymru
Fis Medi 2019 gwahoddwyd y cerddorion Siân James, Gwenan Gibbard, Gareth Bonello, Gai Toms, Iestyn Tyne a Casi Wyn i greu trefniant newydd o rai o hen alawon gwerin Cymru o archif Meredydd Evans a Phyllis Kinney, sydd ar gadw yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Darlledwyd rhaglen Sesiwn Unnos Gwerin Radio Cymru ar 29 Medi o Gynhadledd Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru. I nodi canmlwyddiant geni Dr Meredydd Evans, dyma gyfle prin i chi glywed y casgliad hwnnw o alawon yn cael eu canu eto, yn dilyn y ffilm Merêd, a ddangosir yn y Drwm ar y 9fed o Ragfyr.
Merêd yn gant – Darlith awr ginio gan Geraint H. Jenkins, Dydd Mercher 11 Rhagfyr.
Cyfle i ddathlu canmlwyddiant geni Merêd – athronydd, llenor, cerddor a gweithredwr – yng nghwmni’r hanesydd Geraint H. Jenkins. Bydd ffotograff arbennig o Merêd gan Iestyn Hughes i’w weld yma yn ystod yr wythnos.
Rhaglen BBC Radio Cymru ‘Hela’r Hen Ganeuon’
Yn dilyn cyfnod o ymchwilio yn archif Merêd a Phyllis yn y Llyfrgell Genedlaethol bydd cerddorion yn ymateb i gerddoriaeth yn ymwneud â chyfnod y Nadolig a’r Calan. Al Lewis, Nia Morgan ac Arfon Gwilym sy’n ymuno â Georgia Ruth Williams, ac maen nhw’n perfformio caneuon sy’n perthyn i dymor y Nadolig a’r flwyddyn newydd e.e. Plygain, Calennig, Y Fari Lwyd. Darlledir dydd Sul 8 Rhagfyr am 19:05 ar BBC Radio Cymru, a bydd y rhaglen ‘Hela’r Hen Ganeuion’ ar gael wedyn i wrando eto ar wefan Radio Cymru neu ap BBC Sounds.
Rhaglen BBC Radio Wales. Frank Hennessy ‘Celtic Heartbeat’.
Sgwrs am Merêd ar ‘Celtic Heartbeat’, Radio Wales (1 Rhagfyr 2019) gyda Nia Mai Daniel a Frank Hennessey yn trafod y modd y bu yn ysgogiad i gerddorion gwerin Cymru drwy ei fywyd o’r cyfnod fel pennaeth adloniant ysgafn yn y BBC (1963- 1973) i gynorthwyo cerddorion ifanc y Prosiect ‘10 mewn bws’. Roedd Merêd yn berfformiwr talentog, a recordiodd ddetholiad pwysig o ganeuon i label Folkway Records yn Efrog Newydd yn 1954, ac yn ddiweddarach i label recordio Sain.
Catalogio archif Merêd a Phyllis Kinney yn y Llyfrgell Genedlaethol.
Fel rhan o waith yr Archif Gerddorol Gymreig rydym yn paratoi catalog o’r archif er mwyn rhoi mynediad hawdd at y drysorfa o archif sy’n cynnwys papurau cerddorol Merêd a Phyllis Kinney, gohebiaeth Merêd, a ffeiliau Merêd ar athroniaeth, llenyddiaeth, ymgyrchoedd dros yr iaith Gymraeg, a mwy.
Cardiau mynegai ar gael ar-lein
Mae miloedd o gardiau mynegai ar gerddoriaeth draddodiadol Cymru wedi cael eu digido ac ar gael ar ein gwefan. Ceir naw grŵp sef Caneuon gwerin, Alawon Carolau, Geiriau Carolau, Hwiangerddi, ‘Alawon Fy Ngwlad’ Nicholas Bennett, Mari Lwyd, J. Lloyd Williams a Chylchgrawn Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru. Bydd cyfle cyffrous i ymwneud â phrosiect gwirfoddoli ar yr Hwiangerddi yn y flwyddyn newydd.
PhD Cerddoriaeth werin
Gwenan Gibbard yw enillydd Ysgoloriaeth Ddoethurol i astudio cyfraniad Dr Meredydd Evans a Phyllis Kinney i faes cerddoriaeth werin yng Nghymru. Cynllun ar y cyd rhwng Yr Archif Gerddorol Gymreig, Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Ysgol Cerddoriaeth a’r Cyfryngau, Prifysgol Bangor a’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol yw hwn.
Arddangosfa gerddorol ‘Record: Gwerin, Protest a Phop’
Cyfle olaf i weld yr arddangosfa sy’n ymwneud â cherddoriaeth Cymru o’r Crwth i’r Cyrff. Sylwer fod yr arddangosfa yn cau ar 11 Rhagfyr (nid 1 Chwefror) oherwydd y gwaith adeiladu. Mae’r arddangosfa yn cynnwys adran ar Merêd gan edrych ar ei ddylanwad fel casglwr a pherfformiwr ac fel pennaeth rhaglenni adloniant ysgafn BBC Cymru.
Wrth ddathlu’r canmlwyddiant, diolchwn am gyfraniad enfawr Merêd i ddiwylliant Cymru.
Nia Mai Daniel, Yr Archif Gerddorol Gymreig @CerddLLGC
Ymhlith y casgliad o bamffledi Gladstone sydd yn y Llyfrgell Genedlaethol mae cannoedd o bapurau o gasgliad y Parchedig Bartholomew Price, mathemategydd a ddaliodd gadair Athro Athroniaeth Naturiol Sedleian ym Mhrifysgol Rhydychen. Pamffledi ydyn nhw yn bennaf a anfonwyd at Price gan wyddonwyr eraill ym Mhrydain Fawr. Fe’u cyflwynwyd i’r Llyfrgell gan ei fab, W.A. Price, yn 1939.
Mae’n amlwg o’r nodiadau mewn llawysgrifen ar nifer o’r taflenni hyn fod gan y gymuned wyddonol feddwl uchel o Price ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ymhlith awduron y pamffledi mae enwau nodedig fel James Clerk Maxwell, Charles Lutwidge Dodgson (Lewis Carroll), Sir George Stokes a William Thomson (yr Arglwydd Kelvin). Mae llawer o’r pamffledi hyn yn rhai prin, a rhai ohonynt yr unig gopiau sydd mewn bodolaeth. Mae’r pamffledi, ynghyd â’r ysgrifen sydd arnynt, yn rhoi tystiolaeth o sut ‘roedd gwyddonwyr y cyfnod hwnnw yn cyfnewid eu syniadau.
Mae pamffled James Clerk MaxwellGweld Mewn Lliw (On Colour Vision) yn ddiddorol. Ceir yma ddarlith arddangosiadol a gyflwynwyd gan yr awdur yn 1871 yn Sefydliad Brenhinol Prydain Fawr. Mae’n arsylwi bod gwyddoniaeth lliw yn wyddoniaeth feddyliol, lle mae ein natur ni‘n pennu rheolau arsylwi lliw a hefyd yn wyddoniaeth ffisegol lle gellir cymhwyso deddfau clir natur.
Tudalen gyntaf 'On Colour Vision' gan James Clarke Maxwell
Tudalennau 8-9 o 'On Colour Vision'
Pamffled a gyflwynwyd gan Sir George Stokes i Bartholomew Price
Llawysgrif yn dangos cyflwyniad y pamffled i Bartholomew Price gan yr awdur
Prev
Next
Mae Maxwell yn dechrau drwy ddangos sut mae deddfau Newton yn cael eu cymhwyso i arsylwi lliw. Wrth basio golau drwy brism, dangosodd Newton nad golau gwyn yw’r golau mwyaf pur, fel y tybiwyd yn wreiddiol, yn hytrach, ei fod yn cynnwys holl liwiau’r sbectrwm. Mae gwrthrychau rydyn ni’n eu galw’n lliw wrth gael eu goleuo â golau gwyn yn gwneud detholiad o’r pelydrau hyn ac mae ein llygaid yn canfod rhan yn unig o’r golau sy’n disgyn arnyn nhw. Er enghraifft, mae gwrthrych coch yn amsugno pob rhan o’r sbectrwm ar wahân i’r rhan goch y mae’n ei gwasgaru. Fodd bynnag, os byddant yn derbyn pelydrau pur o un lliw o’r sbectrwm byddant yn ymddangos yn y lliw hwnnw. Er enghraifft, bydd unrhyw wrthrych yn ymddangos yn goch pan fydd golau coch yn cael ei ddisgleirio arno – oni bai ei fod yn amsugno coch, ac os felly, bydd yn ymddangos yn ddu.
Mae’n disgrifio sut mae cymysgu paent coch a phaent gwyrdd yn cynhyrchu lliw melyn budr, ond pan cymysgir golau coch a golau gwyrdd ceir lliw melyn disglair. Mae’r paent coch, wrth ei wasgaru, yn colli ei ddisgleirdeb wrth gael ei gymysgu â gronynnau o baent gwyrdd ac i’r gwrthwyneb. Fodd bynnag, mae’r golau melyn sydd wedi’i gynhyrchu gan olau gwyrdd a choch yn liw pur ac nid yw wedi ei rannu’n ddwy gyfran fel y cymysgedd.
Mae Maxwell yn cymharu ein canfyddiad o liw i’n canfyddiad o gordiau cerddorol. Ymddengys i’n hymwybyddiaeth fod pob lliw yn unffurf ond gallwn yn hawdd glywed y cydrannau ar wahân sydd mewn cord cerddorol.
Mae’r pamffled hefyd yn disgrifio agweddau eraill o wyddoniaeth lliw, fel y cyflwr lliwddallineb a’r smotyn melyn ar y retina. Er enghraifft, oeddech chi’n sylweddoli fod rhan eithafol y retina yn ansensitif i’r lliw coch? Yn ôl Maxwell, os daliwch flodyn coch a blodyn glas yn eich llaw mor bell yn ôl ag y gallwch chi weld eich llaw, fe gollwch olwg ar y blodyn coch tra gallwch ddal i weld blodyn glas. Hefyd os yw’r golau’n lleihau, bydd gwrthrychau coch yn ymddangos yn dywyllach o’u cymharu â gwrthrychau glas. Tybed a allwch chi, y darllenydd, gadarnhau a yw’r arsylwadau hyn yn wir? Y trydydd sylw diddorol, na ddylid rhoi cynnig arno gartref, yw bod modd profi math o liwddallineb drwy gymryd y cyffur Santonin. Fel diweddglo i’r pamffled, mae Maxwell yn ymddiheuro i’r darllenwyr am beidio â chymryd y cyffur i gadarnhau a yw hyn yn wir!
Yn gynnar yn 2018, i gyd-fynd gyda lansiad arddangosfa Kyffin Williams: Tu ôl i’r Ffrâm, dechreuodd y Llyfrgell gyd-weithio gyda Smartify, cwmni a oedd wedi datblygu ap celfyddydol ar gyfer ffonau clyfar, i’w ddefnyddio gydag arddangosfeydd mewn amgueddfeydd, orielau a llyfrgelloedd ledled y byd.
Ap ydyw sy’n galluogi ymwelwyr sganio eitemau sy’n cael eu harddangos yn y Llyfrgell gyda’u ffôn clyfar er mwyn derbyn gwybodaeth bellach amdano neu am grëwr y gwaith. Mae’r ap yn syml i’w ddefnyddio ac am ddim i’w lawrlwytho o siop iOS a Google Play.
Yr hyn sy’n arbennig am yr ap yw ei fod yn rhoi cyd-destun i chi am yr eitem ac o ganlyniad yn cyfoethogi profiad y defnyddiwr.
Ar ôl sganio eitem, mae’n bosibl ei chadw mewn oriel bersonol fel bod modd edrych ar y ddelwedd ddigidol neu ddarllen am yr eitem ar ôl mynd adref.
Un o eitemau’r Llyfrgell sydd wedi’i chynnwys ar yr ap yw’r copi gwreiddiol o Anthem Genedlaethol Cymru ‘Hen Wlad fy Nhadau’. Ar ôl sganio agoriad yn y llawysgrif hon, nid yn unig y cewch chi wybodaeth ddeongliadol am yr eitem ond fe gewch chi hefyd y cyfle i wrando ar y recordiad sain Cymraeg cyntaf sy’n hysbys, pan recordiwyd y gantores Madge Breese, gan y Gramophone Company, yn canu’r anthem ar 11 Mawrth 1899.
Mae’r ap yn sicr yn cynnig profiad newydd a rhyngweithiol i’n hymwelwyr yn y byd digidol sydd ohoni!
Ers i’r Llyfrgell ddechrau cydweithio â Smartify bron i ddwy flynedd yn ôl bellach rydym yn parhau i gynyddu’r nifer o eitemau o gasgliadau’r Llyfrgell sydd ar gael ar yr ap ac yn sicrhau bod y wybodaeth a geir amdanynt ar gael yn y Gymraeg a’r Saesneg.
Felly, y tro nesaf y byddwch chi’n ymweld â’r Llyfrgell cofiwch gadw llygad am eitemau sydd â’r logo Smartify wrth eu hymyl a rhowch gynnig arni!
Mae nifer ohonom yn gyfarwydd gyda chyrraedd y pwynt yn fy mywyd pan mae’r rhywbeth cyffredin o’n plentyndod yn cael eu harddangos mewn amgueddfa. Mae’r teimlad o dderbyn archif o ddogfennau sy’n delio a digwyddiadau, ymgyrchoedd a phobl o’ch plentyndod yn debyg; dwi’n teimlo’n hen, ond mae rhywbeth arbennig mewn ail fyw stori, weithiau o safbwynt gwbl wahanol.
Roedd cartwnau Mumph wedi bwydo fy niddordeb yng ngwleidyddiaeth Cymru pan roeddwn i yn fy arddegau. Pob dydd Sadwrn roeddwn i’n edrych ymlaen at weld y cartŵn yn dilyn hanes Ysgrifennydd Gwladol Cymru a’i Weinidogion, Just William yn y Western Mail. Roedd portread William Hague fel bachgen ysgol yn gwisgo shorts a gyda map o Gymru ben i weired ar wal y swyddfa braidd yn annheg efallai, ond roedd yn ffordd effeithiol o ddangos y teimlad cyffredin bod gan swydd Ysgrifennydd Gwladol Cymru statws isel iawn yn y cabinet, a’r anfodlonrwydd am arfer Llywodraeth Prydain i benodi Aelod Seneddol o Loegr, heb unrhyw gysylltiad â Chymru i’r swydd. Roedd Syr Wyn Roberts yn ymddangos pob hyn a hyn i geisio addysgu’r Ysgrifennydd Gwladol am faterion y dydd ond heb ryw lawer o lwyddiant!
Roedd Mumph yn portreadu ei olynydd, Ron Davies yn dra gwahanol. Er bod enw’r cartŵn The one Ronnie yn cyfeirio at gyfres comedi, roedd Davies yn gwisgo siwt wen a sbectol dywyll ac yn ymddwyn fel gansgter gyda Jon Owen Jones fel Frankenstein’s Monster. Yn 1998, tro Alun Michael oedd hi i gael sylw Mumph yn y gyfres St Michael. Roedd Mumph wedi gwneud yn fawr o’r son mai dyn Tony Blair oedd Alun Michael roedd e wastad yn gwisgo parachute, ac weithiau yn anweladwy ar wahân i’w sbectol. Roedd Peter Hain wastad yn gwisgo rollers yn e wallt, tra roedd Rhodri Morgan yn ymddangos gyda choeden yn tyfu o’i ben! Cafodd y goeden ei dorri ar ôl i Rhodri gael torri gwallt, ond roedd y boncyff dal yno. Roedd hyn wedi drysu un ffrind prifysgol yn llwyr ac roedd yn rhaid i fi ffinio ffotograff o Rhodri cyn bod y ddelwedd yn gwneud synnwyr iddo!
Gyda dyfodiad y Cynulliad Cenedlaethol, roedd mwy o wleidyddion o’r gwrthbleidiau yn ymddangos; Dafydd Wigley, Mike German a Rod Richards – fel arfer gyda baner Lloegr yn ei het.
Mae cartwnau fel yn hyn ysgafn eu naws ar un olwg ac yn gor-bwysleisio golwg, cymeriad neu ymddygiad, ond mae nhw yn adlewyrchu’r zeitgeist gwleidyddol ac roedd portread pob un o’r gwleidyddion hyn yn adlewyrchu’r ffordd roedden nhw’n cael eu gweld, gan ganran o’r boblogaeth o leiaf. Mae nhw’n cofnodi digwyddiadau gwleidyddol bwysig; fel y trafodaethau dros Dŷ Opera Bae Caerdydd, arfau, addysg, iechyd ac etholiadau ac yn gwneud hynny mewn modd gweledol a doniol.
Mae derbyn y casgliad hwn i’r Llyfrgell yn deimlad hynod gyffrous. Mae cartwnau Mumph yn rhannol gyfrifol o leiaf o godi fy ymwybyddiaeth yng ngwleidyddiaeth, ac mewn ffordd anuniongyrchol, y diddordeb hwnnw sy’n gyfrifol am fy mod yn gweithio gydag archifau gwleidyddol. Gobeithio yn fawr bydd digido a rhannu nhw yn eang yn sbarduno diddordeb eraill yn y maes er bod e braidd yn rhyfedd i feddwl amdanynt fel cofnod hanesyddol. Mae’r broses hwn yn un gostus, felly buaswn yn gwerthfawrogi unrhyw gyfraniadau tuag ar y costau trwy roddion i’r Gronfa Casgliadau. Mae boreau Sadwrn yn darllen Just William yn teimlo yn bell yn ôl.
Mae’r cofnod hwn yn rhan o gyfres Stori Cymru sy’n edrych ar elfennau gwahanol o hanes Cymru, a sut mae’r Gymru fodern yn cofio ei hanes ac yn ei siapio. Tanysgrifiwch i’r blog ar y dde i osgoi colli unrhyw gofnodion.
Datblygu llinell amser ryngweithiol
Mae Cymru’n genedl fach ond un balch iawn, cenedl sydd wedi cyfrannu mwy na’i siâr o ddiwygwyr, dyfeiswyr ac arloeswyr i gymdeithas. O Wasanaeth Iechyd Aneurin Bevan, i ddatblygiad Radar gan Edward George Bowen, ni ddylid tanbrisio cyfraniad Cymru i dechnoleg a gwareiddiad yn ei gyfanrwydd. A pheidiwch anghofio, mae Cymru hefyd wedi ein diddanu gyda mawrion chwaraeon, actorion fel Richard Burton a llu o dalent gerddorol.
Mae’r Bywgraffiadur Cymreig wedi cofnodi bywydau ein henwogion ers blynyddoedd, fel na fyddwn yn anghofio eu cyfraniad i Gymru a’r byd. Ers 2004, mae’r holl gofiannau wedi bod ar gael yn ddwyieithog ar wefan y Bywgraffiadur Cymreig, ac mae’n cael ei diweddaru’n rheolaidd gyda chofnodion newydd – dros 5000 erbyn hyn.
Portreadau o bobl yn y Bywgraffiadur o Wikidata
Er mwyn gwneud y wefan mor agored a defnyddiol â phosib, dros y blynyddoedd diwethaf, mae’r Llyfrgell Genedlaethol wedi bod yn rhannu’r data sy’n gyrru wefan gyda Wikidata. Dyma chwaer llai adnabyddus y Wikipedia enwog, ac fe’i dyluniwyd er mwyn rhannu gwybodaeth yn agored fel data, yn hytrach na rhyddiaith. Fel efo Wikipedia gall unrhyw un olygu a gwella’r data yn Wikidata ac erbyn hyn mae gennym adnodd cyfoethog o ddata am ein 5000 o unigolion pwysig. Mae Wikidata yn caniatáu inni nodi lleoedd geni pawb ar fap, mae’n caniatáu inni gysylltu data am addysg pobl â data ar gyfer yr ysgolion a’r prifysgolion a fynychwyd, a gallwn weld pa sefydliadau eraill sydd â chofnodion perthnasol, fel portreadau neu archifau.
Lleoliad geni pawb yn y Bywgraffiadur. Archwilio – Map yndangos teithiau a gymerwyd gan genhadon Cymreig. Crëwyd efo Wikidata.
Mae ein tîm o wirfoddolwyr hefyd wedi bod yn brysur yn defnyddio’r Bywgraffiadur i greu erthyglau Wikipedia ar gyfer y bobl, fel bod gennymi bob pwrpas, ddau fersiwn o bob erthygl – un yn gofnod hanesyddol wedi’i adolygu a’i reoli’n ofalus gan arbenigwyr, a’r llall yn gofnod cymunedol a reolir gan bawb, erthygl sy’n esblygu’n gyson y gall unrhyw un gyfrannu ati a’i hailddefnyddio at unrhyw bwrpas.
Yn dilyn lansiad gwefan newydd y Bywgraffiadur llynedd, llwyddom i sicrhau cyllid i weithio gyda datblygwyr i ychwanegu nodwedd newydd a chyffrous. Gan ddefnyddio’r data cyfoethog o Wikidata, a miloedd o ddelweddau digidol o gasgliadau’r Llyfrgell, rydym yn datblygu llinell amser rhyngweithiol fydd yn caniatáu i ddefnyddwyr archwilio pob un o’r 5000 person yn y geiriadur yn gronolegol. Cliciwch ar berson yn y llinell amser a gallwch weld y cofnod Bywgraffiadur perthnasol a’r erthygl Wikipedia.
Fersiwn cynnar o’r llinell amser sy’n cael ei ddatblygu
Yn fwy na hynny, bydd y llinell amser yn caniatáu i ddefnyddwyr hidlo’r cofnodion yn seiliedig ar ble cawsant eu geni, lle cawsant eu haddysgu, eu galwedigaeth a mwy. A gellir defnyddio’r hidlwyr yma mewn cyfuniad, felly os hoffech chi weld yr holl bêl-droedwyr a anwyd yn Aberdâr yn unig, mae hynny’n iawn! Mae’r Llyfrgell hefyd wedi curadu llinell amser o ddigwyddiadau pwysig yn hanes Cymru y gellir ei gweld dros y linell amser i roi mwy o gyd-destun i fywydau’r bobl hyn.
Bydd y lefel hyn o ryngweithio ac addasu yn helpu i ddod â’r Bywgraffiadur Cymraeg yn fyw. Bydd yn haws nag erioed i chwilio a darganfod bywydau ein dinasyddion pwysicaf – y bobl a helpodd i lunio stori Cymru.
Dylai’r llinell amser fod yn fyw cyn diwedd y flwyddyn.
A hithau’n wythnos yr Eisteddfod a’r cystadlu bellach yn ei anterth, a wyddoch unrhywbeth am leoliad maes y brifwyl eleni? Mae maes Eisteddfod Genedlaethol Sir Conwy 2019 wedi ei leoli nid nepell i’r de o Lanrwst yn rhannol ar diroedd un o dai bonedd yr ardal, Plas Tirion (neu Plastirion).
Yn 1839, dengys map degwm plwyf Llanrwst bod Plas Tirion a’i thiroedd ym meddiant Charles Wynne Griffith-Wynne (1780-1865), etifedd stadau Voelas a Chefnamlwch ac AS Sir Gaernarfon rhwng 1830 a 1832. Yr oedd yn fab i Jane Wynne, merch Watkin Wynne o Voelas, a Charles Finch (1752-1819), mab ieuengaf y 3ydd Iarll Aylesford ac AS Maidstone. Disgynodd stad Cefnamlwch i Jane drwy ei chefnder, John Griffith (marw 1794), yr olaf o deulu’r Griffith i fyw yno. Newidiodd Charles Wynne ei enw i Griffith-Wynne yn lle Finch yn 1804 i adlewyrchu ei etifeddiaeth drwy ochr ei fam ac efe wnaeth ariannu adeiladu’r eglwys bresennol ym Mhentrefoelas.
Rhan o fap degwm plwyf Llanrwst, 1839 (o wefan lleoedd.llyfrgell.cymru)
Rhestr pennu plwyf Llanrwst yn dangos Plastirion, 1839 (o wefan lleoedd.llyfrgell.cymru)
Prev
Next
Yn ôl y rhestr pennu, roedd y tŷ a’r 82 erw o dir fferm yn cael ei rhenti gan John Evans a oedd, yn ôl cyfrifiad 1841, yn byw yno gyda’i wraig a’u pedwar o blant, ynghyd â dau gwas fferm a dwy morwyn. Ymddengys bod rhannau hynaf y tŷ ei hun yn dyddio o’r 16eg a’r 17eg ganrif tra bod rhannau o adeiladau’r fferm islaw’r tŷ yn dyddio o’r canrif blaenorol (ceir rhagor o fanylion am yr adeiladau ar Coflein).
Ymysg papurau stadau Voelas a Chefnamlwch sydd yma yn y Llyfrgell ceir arolwg o demên ‘Plastirrion’. Nid oes dyddiad pendant i’r arolwg [tybier 1778-1811] ond amcangyfrifir mai gwerth blynyddol y tŷ a’i diroedd cysylltiol oedd 84 punt a 4 swllt. Yno, ceir hefyd rhestr o enwau’r caeau, sy’n cynnwys rhai disgrifiadol megis ‘Caeua Suchion’, ‘Yscallen Bach’ (a ‘Mawr’) a ‘Nid Gwag ei char’.
Mae’n syndod y toreth o wybodaeth gallwch ddod o hyd iddo am eich milltir sgwâr yn defnyddio gwefan Lleodd Cymru y Llyfrgell fel man cychwyn! Dyma rhestr gyflawn o’r adnoddau ar-lein sydd ar gael yn rhad ac am ddim drwy wefan y Llyfrgell.
Os byddwch yn teithio i faes yr Eisteddfod Genedlaethol a thiroedd Plas Tirion yr wythnos hon, cofiwch alw heibio stondin y Llyfrgell. Yno, bydd cyfle i chi weld arddangosfa arbennig yn adrodd hanesion tref Llanrwst a’r ardal gyfagos, i bori’r nwyddau arbennig yn Siop y Llyfrgell, ac i gymryd rhan mewn amryw o ddigwyddiadau cyffrous. Ewch i Rhaglen Digwyddiadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru Eisteddfod Genedlaethol Cymru 2019 am fwy o wybodaeth.
Blog i gyflwyno gwaith a chasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Yn sgil natur bersonol blogiau, polisi'r Llyfrgell yw cyhoeddi postiadau yn yr iaith wreiddiol yn unig. Cyhoeddir yr un faint o bostiadau yn y ddwy iaith, ond nid yr un blogiau ydynt. Am gyfieithiad bras gellir darllen y blog drwy ddefnyddio system gyfieithu megis Google Translate.
