Ym 1922 prynodd y Llyfrgell dros 6,000 o lyfrau a 150 o lawysgrifau a gasglwyd gan Francis William Bourdillon (1852-1921), bardd, ysgolhaig a llyfryddwr o Midhurst yn Sussex. Mae’r casgliad yn cynnwys llawer o destunau Ffrangeg o’r Canol Oesoedd a llyfrau darluniadol cynnar. Un o uchafbwyntiau’r casgliad yw 23 argraffiad o’r gerdd Le Roman de la Rose wedi’u cyhoeddi cyn 1550. Dechreuwyd y gerdd hon gan Guillaume de Lorris tua 1230 a’i chwblhau ryw hanner canrif yn ddiweddarach gan Jean de Meun. Cerdd alegorïaidd am gariad rhamantus yw hi.
Mae’r argraffiadau’n cynnwys ysgythriadau pren hardd. Yn un o gopïau’r Llyfrgell a argraffwyd ym 1531 maen nhw i gyd wedi’u lliwio â llaw.
Mae’r Llyfrgell yn dal yn ychwangu at y casgliad hwn, ac yn ddiweddar prynwyd argraffiad o Le Roman de la Rose nad oedd copi ohono gyda ni yn barod. Cyhoeddwyd yr argraffiad hwn ym Mharis ym 1538. Mae’r copi wedi’i rwymo mewn dwy gyfrol, ac mewn aur ar y cloriau mae arfbais Jeanne Antoinette Poisson, Marquise de Pompadour (1721-1764), aelod o Lys Ffrainc a meistres y Brenin Louis XV. Mae llawer o nodiadau llawysgrif yn y cyfrolau, efallai yn llaw Madame de Pompadour ei hunan, sy’n awgrymu bod hi wedi darllen y testun yn fanwl.
Ychydig wythnosau nôl prynodd y Llyfrgell argraffiad cyntaf o “Ta’rikh al-rusul wa’l-maluk” gan Muhammad ibn-Jarir al-Tabari, un o lyfrau hanesyddol mwyaf nodedig y byd Arabaidd clasurol yn ôl yr Encyclopedia Iranica. Y prif reswm dros brynu’r llyfr oedd bod tudalen gyflwyno i’r Arglwyddes Charlotte Guest oddi wrth yr “Oriental Translation Fund” wedi ei atodi ar dudalen flaen y llyfr. Dengys hyn y parch a’r edmygedd oedd iddi yng nghylchoedd ysgolheictod ieithoedd y Dwyrain.
Tudalen deitl "Chronique D'Abou-Djafar Mohammed Tabari, fils de Djarir, fils d'Yezid
Priododd yr Arglwyddes Charlotte Guest â Josiah John Guest, aelod seneddol Merthyr Tydfil a Meistr Gwaith haearn Dowlais. Roedd y gwaith haearn yn llewyrchus iawn a thyfodd mewn maint i gyflogi saith mil o bobl – y gwaith haearn mwyaf yn y byd. Dangosodd yr Arglwyddes Charlotte ddiddordeb mawr yn y gwaith a’r modd roedd y busnes yn cael ei weinyddu o ddydd i ddydd. Cyhoeddodd bamffled yn egluro manylion technegol y defnydd o ffrwydrad poeth. Teithiodd gyda’i gŵr i bob cwr o Brydain ac Ewrop gyda’r busnes gan gyfrannu i gyfarfodydd gyda gwyddonwyr fel Charles Babbage. ‘Roedd ganddi ei hystafell ei hun yn swyddfa’r cwmni yn Llundain. Ar ôl dyddiau ei gŵr, hi fu’n gyfrifol am y gwaith.
Ar ôl dysgu Cymraeg Canol ac astudio hanes Cymru yn y Canol Oesoedd o dan y Parchedigion Evan Jenkin, Thomas Price (Carnhuanawc) a John Jones (“Tegid Jones”) daeth yr Arglwyddes Charlotte yn enwog am gopïo a chyfieithu unarddeg o lyfrau o Lyfr Coch Hergest. Roedd y rhain yn cynnwys pedair cainc y Mabinogi, tair chwedl ramantaidd o gyfnod y Brenin Arthur a phedair stori arall. Cyfieithodd waith y bardd Taliesin o lawysgrif Cymraeg Canol. Ysbrydolwyd hi wrth iddi astudio gweithiau’r cyfnod Rhamantaidd a gwaith William Owen Pughe. Wrth iddi ymchwilio, sylwodd ar ddylanwadau ac ar syniadau mytholegol oedd wedi eu gweu i storiâu’r Mabinogi.
‘Roedd Charlotte Guest yn wraig alluog a medrus. Meistrolodd Arabeg, Hebraeg a Perseg heb gymorth athro i’w harwain. Mae’r cyfnod yr ysgrifennir amdano yn “Ta’rik al-rusul wa’l-muluk” yn ymestyn o greu’r byd i gyfnod y Proffwyd Shu’ayb yn Y Corân. Mae’n ddigon posib iddi ddefnyddio delweddau o’r stori i ysbrydoli ei chyfieithiadau o’r Mabinogi a llyfrau eraill. Dyma un o’r gweithiau cyntaf i’w gyhoeddi gan “The Oriental Translation Fund”. Mae’r dudalen gyflwyno yn brawf sicr o’r edmygedd o waith yr Arglwyddes Charlotte Guest.
2. Bromwich, R. The Mabinogion and Lady Charlotte Guest <https://journals.library.wales/view/1386666/1422443/128>, Trafodion Anrhydeddus Cymdeithas y Cymrodorion, 1986, 127-41
Cyfuno Wikidata ac OpenStreetMap i wella gwasanaethau mapio Cymraeg
Mae data agored fel cysyniad wedi datblygu’n gyflym yn ystod y blynyddoedd diwethaf, wedi’i yrru ymhellach gan yr angen am atebion cyflym, cydweithredol yn ystod y pandemig. Mewn sawl ffordd mae llwyfannau fel Wikidata ac OpenStreetMap (OSM), sydd wedi bod yn tyfu’n gyflym ers nifer o flynyddoedd bellach, yn arwain y chwyldro data agored hwn.
Set ddata mapio wedi’i chreu’n dorfol yw OSM, lle mae’r cyhoedd yn cydweithio i adeiladu map byd-eang mynediad agored cyfoethog, y gellir ei ailddefnyddio a’i addasu am ddim gan bawb.
Mae Wikidata yn set ddata agored cysylltiedig enfawr sy’n cynnwys data am bron popeth. Unwaith eto, gall unrhyw un gyfrannu ac ailddefnyddio am ddim, ond efallai’r gwahaniaeth mwyaf yma yw bod llawer o sefydliadau a chyfanredwyr data eraill hefyd yn cyfrannu.
Yn y ddwy set ddata hyn gellir rhoi enw pob endid mewn nifer o ieithoedd, gan gynnwys y Gymraeg. A gellir ychwanegu amrywiadau ychwanegol ym mhob iaith hefyd.
Yng Nghymru mae gennym gymunedau bach o gyfranwyr gweithredol am y ddau brosiect, ac mae’r ddau yn derbyn cefnogaeth gan Uned Technoleg a’r Gymraeg, Llywodraeth Cymru. Am nifer o flynyddoedd mae Llyfrgell Genedlaethol Cymru wedi cefnogi Wikidata yn uniongyrchol trwy benodi ‘Wicimediwr Cenedlaethol’.
Mae’r prosiect sydd ar y gweill ar hyn o bryd yn bartneriaeth rhwng Llyfrgell Genedlaethol Cymru a thîm Mapio Cymru, a ariennir gan Lywodraeth Cymru.
Mae cyfuno Wikidata ag OSM yn caniatáu inni adeiladu ar waith Mapio Cymru, sydd wedi bod yn datblygu map o Gymru gan ddefnyddio’r data Cymraeg a gedwir yng nghronfa ddata OSM. Trwy alinio a chyfuno hyn â Wikidata gall y map ddechrau tyfu ymhellach, gan gynnig mwy o wybodaeth i ddefnyddwyr trwy gyfrwng y Gymraeg.
Ac mae hyn yn bwysig. Mae gan lawer o leoedd yng Nghymru, boed yn drefi, pentrefi, bryniau neu draethau, ddau enw, neu fwy weithiau. Mae’r enwau yn Gymraeg bron bob amser yn enwau lleoedd gwreiddiol, enwau hynafol sydd yn llawn hanes. Mae’r enwau hyn fel arfer yn ddisgrifiadol neu’n cyfeirio at seintiau, penaethiaid neu gaerau a gollwyd ers amser maith. Mae’r fersiynau Saesneg o enwau lleoedd weithiau’n fwtaniadau diystyr o’r rhai gwreiddiol Cymraeg neu enwau a orfodir gan oresgynwyr canoloesol neu ‘foderneiddwyr’ Fictoraidd. Hyd yn oed heddiw mae adeiladau hanesyddol yn cael ei ailenwi yn Saesneg gan eu perchnogion newydd ac mae enwau Cymraeg yn cael eu gollwng o wefannau a mapiau o blaid dewisiadau Saesneg y bernir eu bod yn ‘haws i’w ynganu’.
Blaenorol
Nesaf
Nod y prosiect hwn yw dadgoloneiddio mapio yng Nghymru, nid trwy ddileu enwau lleoedd Saesneg o’r cofnod ond trwy gynnig yr opsiwn i ddefnyddwyr weld ac archwilio map modern o Gymru trwy gyfrwng Cymraeg yn unig – gwasanaeth nad oedd yn bodoli mewn gwirionedd tan y lansiad o Mapio Cymru.
Felly’r her gyntaf gyda’r prosiect hwn mewn gwirionedd yw annog cymunedau i gyfrannu eu henwau Cymraeg lleol i OSM neu Wikidata fel y gellir eu cynnwys ar y map, a gwneir hyn trwy gyfres o drafodaethau, gweithdai a digwyddiadau golygu.
Mae’r agwedd dechnegol o gyfuno Wikidata ag OSM yn dechrau gydag alinio’r ddwy set ddata. Mae OSM yn caniatáu ichi ychwanegu’r ID’s Wikidata cyfatebol ar gyfer lleoedd yn ei gronfa ddata, ac mae hyn yn gadael i ni wybod pa leoedd sydd ar goll o’r naill neu’r llall o’r setiau data, ac yn fwy penodol, y bylchau yn y data Cymraeg. Trwy edrych ar leoedd Cymraeg sydd eisoes wedi’u halinio â Wikidata roeddem yn gallu ychwanegu dros 5000 o enwau lleoedd Cymraeg ychwanegol at deils Mapio Cymru gan ddefnyddio labeli Cymraeg o Wikidata, a dylai’r nifer hwn barhau i godi wrth i fwy o leoedd yn OSM gael eu halinio â Wikidata a gyda mwy o enwau Gymraeg yn cael i ychwanegu.
Mae rhoi enwau Wikidata yn uniongyrchol ar deils map OSM yn un ffordd o ychwanegu gwerth at y map o Gymru, ac yn ffordd o uno dwy gymuned benodol at yr achos. Fodd bynnag, gallwn hefyd ddod â gwerth pellach trwy ychwanegu croen Wikidata ar ben y map OSM. Mae’r haen ychwanegol yn caniatáu inni roi pins (neu bwyntiau) ar y map ar gyfer nifer o wahanol fathau o ddata, megis hybiau trafnidiaeth, gwasanaethau meddygol, traethau ac adeiladau hanesyddol. Mae’n caniatáu i ddefnyddwyr hidlo mathau penodol o gynnwys, ac yn rhoi opsiwn iddynt weld llawer o leoedd nad oes ganddynt ddata OSM Cymraeg eto. Mae’r map profi cysyniad isod yn dangos sut y gallai hyn edrych;
Gan feddwl ymhellach ymlaen, gellid addasu’r math hwn o ryngwyneb yn hawdd fel llwyfan torfol, gan ganiatáu i’r gymuned gweld ac yna llenwi bylchau yn y data trwy gyfrannu at OSM neu Wikidata.
Yn y pen draw, gallai’r map hefyd ffurfio’r sylfaen ar gyfer llwyfan llywio lloeren Cymraeg.
Mae gwneud y cysylltiad â Wikidata hefyd yn arwain at botensial ychwanegol, gan ei fod yn dal llawer mwy o wybodaeth na chyfesurynnau ac enwau amlieithog yn unig, gan gynnwys delweddau a dolenni i erthyglau Wikipedia. Mae’r wefan profi cysyniad isod yn dangos ffordd arall y gallai Wikidata gyfuno ag OSM i gysylltu defnyddwyr ag erthyglau Wikipedia Cymraeg perthnasol.
Ar gyfer y prosiect hwn rydym hefyd wedi gweithio gyda Chomisiynydd yr Iaith i ychwanegu enwau lleoedd safonol i Wikidata, felly gellir arddangos y rhain hefyd ar y map prototeip. Mae cyfanswm o 10,000 o enwau lleoedd Cymreig wedi’u hychwanegu at Wikidata gan ddefnyddio Data Agored Llywodraeth Cymru a ffynonellau Data Agored eraill a bellach gellir gweld y cyfan ar y map prawf.
Gobeithiwn y gall gwaith parhau i ddatblygu’r map, ac mae diddordeb eisoes gan sefydliadau dwyieithog mewn defnyddio map OSM Cymru i wella eu gwasanaethau Cymraeg ar-lein.
Map yw hwn sy’n perthyn i bobl Cymru. Mae’n endid byw ac mae ei fodolaeth yn dyst i gryfder y Gymraeg a phenderfyniad y rhai sy’n gwirfoddoli eu hamser er mwyn sicrhau ei dyfodol. Mae’r map yn fwy na chofnod o enwau Cymraeg yn unig, mae’n sail ar gyfer gwasanaeth mapio Cymraeg modern, cyfoethog, y gall pawb ei ddatblygu a’i ddefnyddio.
Ar 4 Tachwedd 2021 cofiwn am eni ‘meistres y nofel hanes Gymraeg’ Rhiannon Davies Jones. Ym mis Mehefin 2017 derbyniodd y Llyfrgell bapurau Rhiannon Davies Jones ac aelodau o’i theulu yn rhodd gan ddwy berthynas iddi. Fe’i ganwyd ar 4 Tachwedd 1921 yn Meirion House, Llanbedr, Sir Feirionydd, i’r Parchedig Hugh Davies Jones, gweinidog gyda’r Bedyddwyr, a Laura ei wraig oedd yn athrawes. Priodwyd ei rhieni yng Nghapel hanesyddol Salem yn Llanbedr a ganwyd dwy o ferched iddynt, Annie a Rhiannon. Bu’r teulu’n byw yng Nghroesoswallt tan 1924 gan symud i Feirionnydd yn dilyn marwolaeth eu tad.
Astudiodd Rhiannon Davies Jones ym Mhrifysgol Bangor gan raddio yn y Gymraeg yn 1944 a bu’n athrawes Gymraeg yn Llandudno a Rhuthun. Fe’i hapwyntiwyd yn ddarlithydd yng Ngholeg Addysg Caerllion yn 1963 cyn dychwelyd i Fangor yn 1965 lle bu’n dysgu ac ysbrydoli llawer o fyfyrwyr drwy ei chwrs ysgrifennu creadigol yn y Coleg Normal.
Enillodd y Fedal Ryddiaith yn Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd 1960 am Fy Hen Lyfr Cownt, nofel ar ffurf dyddiadur dychmygol am yr emynyddes Ann Griffiths, ac am Lleian Llan Llŷr yn Eisteddfod Genedlaethol Abertawe 1964.
Rhiannon Davies Jones yn nefod y Fedal Ryddiaith, Eisteddfod Genedlaethol Abertawe 1964.
Cyhoeddwyd tair nofel ar ffurf trioleg am Lywelyn ein Llyw Olaf sef Cribau Eryri (1987), Barrug y bore (1989) ac Adar drycin (1993).
Cyflwynwyd copi o draethawd MA Rhiannon Davies Jones ‘Dychan mewn llenyddiaeth Gymraeg’ (1975) gyda’r papurau a llyfrau ymwelwyr, 1947-2002, a gadwyd mewn dau gartref sef Glynor, Llanfair ger Harlech, a Gwernyfed, Porthaethwy. Cafwyd sawl ymweliad gan bobl adnabyddus fel Bob Owen, Croesor a Gwynfor Evans.
Llyfrau Rhiannon Davies Jones
Bu farw Rhiannon Davies Jones yn Ysbyty Penrhos Stanley yng Nghaergybi yn 92 oed ar 22 Hydref 2014 ar ôl salwch hir. Cafodd ei chladdu ym mynwent Capel Salem, Llansilin. Cofiwn felly am ei chyfraniad gwerthfawr i’n llenyddiaeth ac yng ngeiriau Eigra Lewis Roberts yn ei hysgrif goffa iddi yn Barn:
Prif lenor a lwyddodd yn ei nofelau hanesyddol tawel ond taer nid yn unig i gonsurio’r gorffennol ond i roi mynegiant i wewyr a gorfoledd merched.
Ganed un o Gymry enwocaf yr 20fed ganrif, Dylan Thomas, ar y diwrnod hwn ym 1914. Gan mai heddiw fyddai ei ben-blwydd yn 107 oed, penderfynais ymchwilio casgliad y Llyfrgell o adnoddau electronig i weld beth allwn i ddod o hyd am un o’n beirdd pwysicaf.
Lle gorau i ddechrau na’r cofnod cynhwysfawr hwn yn yr Oxford Dictionary of National Biography. Mae hyn yn rhoi cipolwg ar ei fagwraeth a’i addysg, ac yn trafod ei ddatblygiad fel bardd, ei lwybr at enwogrwydd a’i ymddygiad drwg-enwog a arweiniodd at ei farwolaeth yn llawer rhy ifanc yn 39 oed: https://doi.org/10.1093/ref:odnb/36471
Heb os, roedd Thomas yn un o feibion enwocaf Abertawe, ac mae’r erthygl hon o’r World Literature Today yn JSTOR yn trafod nifer o leoliadau yn y ‘dref hyll, hyfryd’ hon sy’n gysylltiedig ag ef: https://www.jstor.org/stable/10.7588/worllitetoda.90.3-4.0005
Mae’n debyg mai Under Milk Wood yw gwaith enwocaf Thomas ’, a gafodd ei ysgrifennu’n wreiddiol fel drama ar gyfer radio. Yn fuan ar ôl ei ddarllediad cyntaf ar Radio BBC, enillodd y Prix Italia am raglen lenyddol / ddramatig orau. Oherwydd ei lwyddiant ysgubol, cafodd ei addasu’n gyflym ar gyfer y llwyfan a’r sgrin. Mae’r erthygl hon o Critical Studies in Television (Sage Journals) yn dadansoddi’r trawsnewidiad i’r cyfryngau corfforol hyn, i drio darganfod os oeddent yr un mor llwyddiannus: https://doi.org/10.7227/CST.9.3.8
Yn dilyn ymlaen o’r erthygl hon, ddes i o hyd i adolygiad positif iawn yn y Daily Mail o berfformiad cyflawn cyntaf o Under Milk Wood yn y Deyrnas Unedig, a gynhaliwyd yn yr Old Vic yn Llundain ym 1954. Yn yr adolygiad, sydd i’w weld yn Gale Primary Sources, dywed yr adolygydd iddo feddwl fod y ddrama fel yr oedd wedi ysgrifennu yn “unwieldy mass of adjectives”. Mae’n amlwg fod y cast, a oedd yn cynnwys ei gydwladwr Richard Burton a’r Fonesig Sybil Thorndike, wedi helpu i godi’r ddrama i lefel arall. “On the stage, the magic of these eight voices set the ears ablaze with his verbal fireworks.” ‘Gust of Wicked Welsh fun’ yn wir!! https://link.gale.com/apps/doc/EE1864227004/DMHA?u=nlw_ttda&sid=bookmark-DMHA&xid=98dcf147
Pa ffordd well o ddod i ben na’ch gadael gyda’r casgliad hwn o ddyfyniadau a gymerwyd o Chambers Dictionary of Great Quotations, sydd ar gael trwy Credo Reference. Maent yn cynnwys dyfyniadau o weithiau amrywiol Thomas ’, yn ogystal â nifer o ddyfyniadau personol enwog: https://search.credoreference.com/content/entry/chambq/thomas_dylan_marlais_1914_53/0
Paul Jackson Llyfrgellydd Adnau Cyfreithiol, Electronig a Derbyn
Yn ddiweddar, derbyniodd y Llyfrgell bapurau W. Macqueen-Pope (Popie) sy’n ymwneud ag ‘Ivor: The Story of an Achievement‘, ei gofiant i Ivor Novello, a gyhoeddwyd gan W. H. Allen, 1951. Mae’r grŵp pwysig hwn o bapurau yn rhoi mewnwelediad i fywyd a phoblogrwydd Ivor Novello (1893- 1951), yr actor a’r cyfansoddwr o Gymru a ddaeth yn un o ddiddanwyr mwyaf poblogaidd hanner cyntaf yr 20fed ganrif. Mae’r papurau’n cynnwys gohebiaeth rhwng Ivor Novello a Macqueen-Pope, ond yn bennaf maent yn cynnwys cofiannau ac atgofion, gan actorion, a rhai oedd yn gweithio o fewn y celfyddydau yn dilyn marwolaeth Ivor ym 1951. Gellir gweld tystiolaeth o boblogrwydd Novello ymhlith y llythyrau at Macqueen-Pope wrth rai sy’n mynegi diddordeb yng ‘Nghymrodoriaeth Ivor Novello’.
Ymhlith yr eitemau sy’n cael eu harddangos yn ein harddangosfa gyfredol (2021) mae gohebiaeth (W. Macqueen-Pope ffeil 1), papurau ariannol (ffeil 12/1) a rhaglen wedi’i llofnodi (ffeil 13); a ffotograff cyhoeddusrwydd wedi’i lofnodi (NLW Ex 2980). Mae’r papurau’n ategu eitemau eraill yn ymwneud ag Ivor Novello a’i fam, y gantores, athrawes ac arweinydd Clara Novello Davies (1861-1943) sydd yng nghasgliadau’r Llyfrgell.
Dyma restr o’r prif gasgliadau o ddeunydd sy’n ymwneud ag Ivor Novello yn y Llyfrgell, a ceir gwybodaeth bellach ar y catalog archifau yma: https://archives.library.wales/
NLW MS 23204D. Papurau
“Ivor Novello papers, 1932-1983. Papers relating to David Ivor Davies (Ivor Novello, 1893-1951), composer, actor and playwright, comprising an autograph extract from his play I Lived With You (London, 1932) (ff. 1-6); letters, 1979-1982, from associates of Ivor Novello, ….photographs of the Welsh National Opera’s production of ‘Dear Ivor’, 1983 (ff. 23-4); together with a copy of a memorial tribute to Ivor Novello and theatre programmes, 1933-45, of productions of his works.”
NLW MS 23696E. Llythyrau
“Ivor Novello letters, 1908-1955 (mostly 1938-1955) Seven letters and two telegrams, 1939-1950, from the composer, actor and playwright, Ivor Novello, to Dorothy and Evelyn Wright, containing mainly personal news (ff. 1-13); together with additional personal papers, 1908-1955, compiled by the Wrights, including twelve letters to them from Lloyd Williams, Novello’s secretary, [?1940]-[?1944] (ff. 5, 14-19 verso), actors Peter Graves, 1951-1955 (ff. 22-24 verso), Leslie Henson, 1942 (f. 25), and Barry Sinclair, 1943 (f. 26), and Neville Chamberlain, 1938 (ff. 20-21); also included are a memorial tribute to Ivor Novello, 1951 (ff. 27-28 verso), photographs of him and his associates, [1910s]-[1940s] (ff. 29-34), and press cuttings, 1939-1951 (ff. 39-46). The collection contains references to theatrical productions at Johannesburg, 1947 (f. 8), the Pavilion Theatre, Bournemouth, [1940] (f. 14), the Palace Theatre, Manchester, [?1941] (f. 15), and the Adelphi Theatre, London, 1943 (f. 18).”
NLW MS 20972C a NLW MS 20973E. Llythyrau at Ivor Novello oddi wrth Sir Edward Marsh, 1914-1946.
NLW MS 23971D. Llawysgrif gerddorol, [c. 1930], can sydd heb ei chyhoeddi a gyfansoddwyd gan Ivor Novello, ‘Willow Pattern Plate’.
NLW MS 24041D. Llyfr ymwelwyr i stiwdio Angus McBean, 1949-1968, yn cynnwys Ivor Novello (f. 11).
Papurau Dr Terence Rees P3/4. Ac P3/10 . Llyfr lloffion, toriadau i’r wasg, rhaglenni a chyfnodolion, 1925-1988, yn ymwneud â bywyd a gwaith Ivor Novello. Ysgrif goffa hefyd.
Casgliad drama D. R. Davies (Aberdâr). Llyfrau lloffion, 3/1, 52, 27/2 a 4/3. Yn cynnwys erthyglau ar Ivor Novello a’i fam, Madame Clara Novello Davies.
Papurau Maxwell Fraser, H/24. (ac O/129) . Cyfrol o dorion papur newydd am Ivor Novello, 1944-70. A gwybodaeth am Ivor Novello.
Papurau Selwyn Jones 2. Gwybodaeth fywgraffyddol am gerddorion Cymreig yn cynnwys Ivor Novello
Archif Tŷ Cerdd, P/5. Papurau’r cerddor Selwyn Jones yn cynnwys llythyr oddi wrth Ivor Novello, 1950
NLW ex 2404. Papurau’n ymwneud a Ivor Novello, a’i angladd, 1951-2004.
NLW ex 2540. Papurau Madam Esther Cooper-Jones, 1911-2005, gan gynnwys tystysgrifau a rhaglenni cyngerdd, deunydd bywgraffyddol, llythyrau gan ei thiwtor Clara Novello Davies, a thoriadau papur newydd yn ymwneud â’i mab Ivor Novello.
Welsh National Opera Records, P1/29. And P2/47. Cynhyrchiad ‘Dear Ivor’, 1982-1983
Ffotografau amrwyiol ee: 29 ffotograff yn ymwneud a bywyd a gyrfa Ivor Novello. LLYFRAU FFOTO 1854 B ; Portread swreal o Ivor Novello gan Angus McBean. 1941 , LLYFRAU FFOTO 3433 D; a gweler hefyd LLYFRAU FFOTO 773 B , LLYFRAU FFOTO 1034 B , Portreadau B 51, a Portreadau AFF 38/1.
Portreadau. Mae’r portread o Ivor Novello gan Margaret Lindsay Williams 1888-1960 yn cael ei arddangos yn ein harddangosfa gyfredol Framed works of art collection MY20 ac hefyd mae darlun olew ar gynfas 1924 gan Emile Vere Smith Framed works collection CD01.
Ganrif union yn ôl, yn 1921, cyhoeddodd J. Gwenogvryn Evans ei ffacsimili du-a-gwyn o gynnwys Llyfr Du’r Waun (er mai 1909 sydd ar y wyneb ddalen!). Bellach, trwy haelioni un o noddwyr y Llyfrgell Genedlaethol, gellir gweld delweddau newydd sbon o’r llawysgrif ar ein gwefan.
Wyneb-ddalen ffacsimili Gwenogvryn Evans
Ar un adeg, credid mai’r llawysgrif hon – Peniarth 29 – oedd y gynharaf yn y Gymraeg. Erbyn heddiw, cydnabyddir ei bod ymysg y cynharaf, gan rannu pen-blwydd megis â Llyfr Du arall, sef yr un enwog o Gaerfyrddin. Ganed y ddwy yng nghanol y drydedd ganrif ar ddeg, un yn y Gogledd, a’r llall yn y De. Ond beth sydd ynddi?
Llawysgrif Gymraeg ydyw, wedi ei hysgrifennu ar femrwn, a hynny gan chwech o sgrifyddion, mewn dull digon rheolaidd a phroffesiynol, er bod lle i feddwl nad oeddent yn gyfarwydd iawn ag ysgrifennu Cymraeg.
Cynhwysa destunau cyfreithiol sy’n ymwneud â’r brenin a’i lys yn ôl ‘dull Gwynedd’ neu ‘ddull Iorwerth’, brenin o fewn cyd-destun Cymreig wrth gwrs, fel sy’n gweddu i lawysgrif o gyfnod cynnar tywysogaeth Llywelyn ap Gruffudd, ‘y llyw olaf’. Wedi amlinellu hawliau’r brenin a’i osgordd (Cyfraith y Llys – cofier am y delweddau hynny o lawysgrif Ladin gyfoes Peniarth 28), mae’r awduron yn nodi rhannau o’r gyfraith fyddai’n berthnasol i’r werin, a manylu ar werthoedd anifeiliaid ‘gwyllt a dof’ ac elfennau eraill. Ceir crynodeb, a thestun cyfleus a darllenadwy, ar wefan Cyfraith Hywel.
Y gyfraith sy’n ymwneyd â’r hebogydd, gwaelod t. 10
Ond mae yn y gyfrol ychwanegiadau diddorol y tu hwnt i’r testunau cyfreithiol: diarhebion, a marwnad Dafydd Benfras i’r tywysog Llywelyn ab Iorwerth o 1240, yr olaf yn atgof efallai o oes aur y gyfraith frodorol yn null Gwynedd.
Ond pam ei chyplysu â’r Waun, yn sir Ddinbych? Mae’r cynnwys yn awgrymu mai llawysgrif o Ogledd Cymru ydyw, ac erbyn 1615 roedd ym meddiant John Edwards o Blas Newydd, Y Waun, reciwsant a gollodd lawer o’i eiddo trwy atafaeliad cyn ei farw yn 1625. Yn ei gartref ef y copïwyd ei chynnwys gan Francis Tate i lawysgrif Llanstephan 68. Trwy John Jones o’r Gellilyfdy, yn ôl pob golwg, y daeth i feddiant Robert Vaughan o Hengwrt, a gwelir iddo yntau roi iddi’r teitl ‘Y llyfr du or Waun’ yn ei law gain ar yr hyn sy’n weddill o frig tudalen 114.
Arysgrif Robert Vaughan ar frig t. 114
Mae’r cloriau gwreiddiol duon wedi hen ddiflannu, ond mae’r hyn sy’n weddill o’r dail rhwymo yn niwedd y gyfrol.
A ninnau eisoes wedi digido Llyfr Du Caerfyrddin (Peniarth 1) a Llyfr Du Basing (llawysgrif NLW 7006D), pa sawl llyfr du arall sydd ar ôl i’w digido tybed?
Ym mis Medi 2000, agorodd y Llyfrgell arddangosfa i gofio 600 mlynedd ers i Owain Glyn Dŵr gael ei gyhoeddi yn dywysog Cymru a dechrau ei wrthryfel yn erbyn Harri IV a choron Lloegr. Erbyn hyn, yn 2021, mae 600 mlynedd wedi pasio ers gweithred olaf y gwrthryfel, pan dderbyniodd mab Owain, Maredudd, bardwn brenhinol gan Harri V ym 1421.
Ni wyddom lawer am fywyd Maredudd. Dywedir ei fod yn un o chwech mab Owain (Peniarth MS 59), yr ymladdodd bob un ohonynt yn y gwrthryfel (NLW MS 2021B [Panton MS 53]), a mae hi’n ymddangos y daeth Maredudd i’r blaen fel arweinydd y gwrthryfel o 1412 ymlaen. ‘Roedd cefnogaeth i’r gwrthryfel ar drai erbyn hynny, a’r llwyddiannau yn brin. Yn ystod y blynyddoedd dilynol, bu raid i Maredudd a’i dad fyw ar ffo mewn coedydd a gweundiroedd anghysbell, yn ôl y croniclydd Adda o Frynbuga, a’u rhagolygon yn llwm. Cipiwyd mam Maredudd, Margaret Hanmer, ei frawd Gruffudd a’i chwaer Catrin – gwraig a phlant Owain – gan luoedd y brenin, a’u cadw fel gwystlon am flynyddoedd nes iddynt gael eu gadael i lwgu hyd farwolaeth mewn carchar pan teimlwyd nad oeddynt o ddefnydd bellach. Ni wyddom ddim am y brodyr eraill, heblaw ei fod yn debyg i bob un ohonynt farw cyn marwolaeth Owain ei hun.
Cynigiwyd pardwn brenhinol i Owain ym 1415, ond ni dderbyniodd, a ‘doedd dim sôn amdano pan gynigiwyd pardwn i Maredudd eto ym 1416 a 1417. Ymddengys bod Owain wedi marw yn y cyfamser. Gwrthododd Maredudd y pardynau a gynigiwyd iddo, a fe barhaodd â’r gwrthryfel ym Meirionnydd ac Arfon, gan chwilio am gymorth yr Albanwyr a Lolardiaid ar ffo o Loegr yn ogystal â’r Cymry. Mae’n debyg mai rhyw gysylltiad â chynllwyniau’r Ffrancwyr yn erbyn Lloegr yng Nghyngor Constance oedd y tu ôl i’r adfywiad yma yn y gwrthryfel, ond ni parhaodd. Erbyn 1421, ymostwng oedd yr unig ddewis ar ôl i Maredudd. Cynigiwyd pardwn iddo ym mis Ebrill y flwyddyn honno, a fe’i dderbyniodd, mwy na thebyg oherwydd ‘roedd ei gefnogwyr wedi cael digon. Cymunedau, swyddogion a chlerigwyr lleol oedd sylfaen y gwrthryfel o’r cychwyn, yn ogystal â’r arglwyddi mawr a’r milwyr, a’r grwpiau hyn i gyd a wnaethai llawer o’r penderfyniadau mawr. Er mwyn lleddfu’r broses o gymodi, datganodd pardwn Maredudd nad oedd ef wedi dilyn malais ei dad ar ôl marwolaeth Owain, eithr ei fod wedi byw yn heddychlon ymysg deiliaid y brenin. Y gwir oedd bod y gwrthryfel wedi para dros 20 mlynedd.
Nid yw pardwn Maredudd yng nghasgliadau’r Llyfrgell – fe’i gedwir gyda Rholiau Patent y Goron yn Yr Archifdy Gwladol yn Llundain (C 66, 9 Hen. V) – ond mae sawl pardwn arall o’r gwrthryfel gennym, a mae’r rhain yn enghreifftio darnau o hanes gymhleth y cyfnod (Gogerddan Estate Records JAA1/7; Chirk Castle F 9877; Elwes Papers 68; Wynnstay (1945 deposit) GX3, GX4, GX5, GX6 a GX8; Bettisfield Estate Records 202; Penrice and Margam Estate Records 243). Ystyriaethau lleol yn hytrach na’r sefyllfa genedlaethol a arweiniai’r rhan fwyaf o benderfyniadau’r gwrthryfelwyr trwy’r cyfnod, a gwelodd sawl Cymro ei bod hi’n fanteisiol i ymostwng neu newid ochr pan newidiodd yr amgylchiadau. Weithiau byddai gwrthryfelwyr yn ymostwng ar adegau pan oedd Glyn Dŵr o fewn trwch blewyn o reoli Cymru gyfan, ynteu yn ystod y misoedd ar ôl iddo amlinellu ei weledigaeth dros Gymru annibynnol yn llythyr Pennal, tra y parhaodd eraill i wrthryfela hyd 1420. Nid yw eu cymhellion yn gwbl glir i ni bob amser, ond mae hyn yn newid yn raddol wrth i haneswyr chwilio’n ddyfnach i mewn i gymhlethdodau’r rhwydweithiau lleol o ran teyrngarwch, ymrysonau a buddiannau personol a chymunedol. Cafwyd ymgyrchoedd brenhinol mawr ym 1403, a diodefodd y gwrthryfelwyr golledion milwrol rheolaidd a sylweddol o 1405 ymlaen, ond fel arfer nid dyna oedd y stori cyfan pan ymostyngodd y Cymry. Yn aml, hunanles oedd y ffactor allweddol. Gwnaethpwyd yn glir i’r gwrthryfelwyr bob amser mai bradwriaeth oedd eu gwrthryfel, ond cafodd y rhan fwyaf ohonynt eu hadfer i’r statws a’r meddiannau yr oeddynt yn meddu arnynt cyn gwrthryfela. Yng Nghydweli ym 1413, aeth Henry Dwn gam ymhellach â hyn pan gymerodd fantais o’i adferiad fel swyddog brenhinol i ddirwyo ei denantiaid ei hun am fethu â’i gefnogi ef pan fuodd yn wrthryfelwr.
Erbyn 1413, ‘roedd Harri V yn awyddus i gynnig pardwn i bob un o’r gwrthryfelwyr yng Nghymru fel y gallai droi ei sylw at ei ryfel yn Ffrainc. Ymladdodd nifer fawr o gynwrthryfelwyr wrth ei ochr yn Agincourt, yn cynnwys Maredudd ab Owain arall, gŵr a fu yn ei dro yn siryf Ceredigion dros y brenin a cheidwad Aberystwyth dros Glyn Dŵr. Un dyn nad oedd yn eu plith oedd Maredudd ab Owain ap Gruffudd – mab Glyn Dŵr. Ni wyddom beth oedd ei hanes ef ar ôl iddo dderbyn pardwn ym 1421.
Arddeliad clir o awdurdod a nerth brenhinol oedd pardwn, ac o ganlyniad fe gafodd pob pardwn ei drin yn gwbl ddifrifol. ‘Roedd gweinyddiaeth y brenin yn dechrau cofnodi llawer o’i gweithgareddau yn llafariaith Saesneg erbyn dechrau’r bymthegfed ganrif, ond yn Lladin yr ysgrifennwyd pob un o’r pardynau yn ein casgliadau.
Mae gan y Llyfrgell gasgliad mawr o lyfrau poblogaidd ac academaidd am Owain a’i wrthryfel, a mae’r ychwanegiadau pwysig diweddar yn cynnwys Dyddiau olaf Owain Glyndŵr gan yr Athro Gruffydd Aled Williams (2015) a The rise and fall of Owain Glyn Dŵr: England, France and the Welsh Rebellion in the Lste Middle Ages gan Gideon Brough (2017). Mae yna lawer na wyddom am y gwrthryfel o hyd, ond mae llawer o’r atebion yn cuddio o bosib mewn llyfrgelloedd ac archifdai trwy Ewrop; mae hyn wrth gwrs yn cynnwys ein casgliadau ein hunain, ac yn arbennig ein llawysgrifau o farddoniaeth ganoloesol.
Yn enedigol o Ystrad Mynachyn Nyffryn Rhymney, roedd Mervyn Burtch (1929-2015) yn athro a chyfansoddwr, ei waith yn cynnwys nifer eang o genres gan gynnwys operâu, concerti, darnau llinynnol, gweithiau i fandiau pres, a corawl. Yn ystod cyfnod o ryw drigain mlynedd cynhyrchodd a threfnu tua 650 o weithiau, cyfran sylweddol ohonynt ar gyfer grwpiau cymunedol, plant a ffrindiau. Roedd yn aelod cynnar o Gymdeithas Cerddoriaeth Cymru.
Mynychodd Mervyn Burtch Ysgol Ramadeg Lewis ym Mhengam lle dysgodd cerddoriaeth gan David Wynne (1900-1983), un o gyfansoddwyr mwyaf arwyddocaol Cymru. Astudiodd yng Ngholeg Prifysgol Caerdydd, ac yn ddiweddarach sicrhaodd swydd Pennaeth Cerdd yn Ysgol Lewis i Ferched. Ym 1979 ymunodd â staff Coleg Cerdd a Drama Cymru, Caerdydd (Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru bellach). Fe’i gwnaed yn Gymrawd y Coleg yn dilyn ei ymddeoliad ym 1989, ac enillodd yr M.B.E yn 2003 am ei wasanaethau i gerddoriaeth ac addysg yng Nghymru a gweithio fel Llywydd ‘KidsOp’.
Fel Cyfarwyddwr Rhaglen Opera i Ysgolion Coleg Cerdd a Drama Cymru, cynhyrchodd weithiau fel The Pied Piper ac Alice in Wonderland, rhai eraill gyda theitlau gwych fel The Dragon of Abercwmgoch; Percy the Martian; The Great Wine Gum Robbery; a Fred Fish and the Weather Bureau. Rhai o’i weithiau mwyaf arwyddocaol oedd y Concerti a’r ddau ar bymtheg cylch i bedwarawd llinynnol a gyfansoddodd yn ystod y cyfnod 1985 a 2013.
Priododd ei wraig Rita Jones pan oedd yn 74 oed. Yn dilyn salwch hir, bu farw Mervyn Burtch ar 12 Mai 2015, yn 85 oed. Cynhaliwyd ei wasanaeth angladdol yn Amlosgfa Thornhill, Caerdydd ar Fai 27. Crëwyd Ymddiriedolaeth Mervyn Burtch gyda’r pwrpas o addysgu a hyrwyddo gwerthfawrogiad y cyhoedd yng ngherddoriaeth Mervyn Burtch ac i addysgu’r cyhoedd am fywyd Mervyn Burtch.
Trosglwyddwyd ei sgoriau llawysgrif gan ei weddw i Archif Gerddorol Gymreig, Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth yn 2019 ac mae catalog o’r 27 blwch hyn i’w gweld yma: Mervyn Burtch Music Manuscripts. Mae papurau yn ymwneud â Mervyn Burtch hefyd yn archifau Daniel Jones, Alun Lewis, Peter Reynolds ac Alun Hoddinott yn y Llyfrgell Genedlaethol.
Ffynnodd y fasnach gaethweision drawsiwerydd rhwng y 17eg ganrif a’r 19eg ganrif, gan effeithio ar Gymru mewn ffyrdd nas gwerthfawrogir yn llawn o hyd. Gadawodd ei hôl nid yn unig ar y masnachwyr, y morwyr, perchnogion y planhigfeydd a’r gweithwyr ystad yr oedd ganddynt ran uniongyrchol ynddi, ond hefyd ar weddill diwydiant, masnach, cymdeithas a bywyd beunyddiol Cymru. Roedd Cymru’n enwog am ei haearn, ei gwlân a’i chopor, ac yn aml defnyddid y rhain i gyd i wneud nwyddau gâi eu cyfnewid am gaethweision neu eu defnyddio ar y llongau caethweision a’r planhigfeydd. Caethweision, hefyd, oedd cynhyrchwyr y cotwm a’r tybaco a ddefnyddid yn eang ar bob lefel o’r gymdeithas yng Nghymru.
Thomas Picton
Ceir tystiolaeth am y fasnach gaethweision a’i heffeithiau mewn ambell i gasgliad yn y Llyfrgell, yn arbennig yn archifau’r ystadau tir a fu’n berchen ar blanhigfeydd gyda chaethweision. Weithiau bydd y cyfeiriadau’n glir, ond yn aml mae angen i ni grafu’r wyneb er mwyn gweld y darlun llawn. Mae gwaith haneswyr fel yr Athro Chris Evans (Slave Wales: the Welsh and Atlantic slavery 1660-1850; Gwasg Prifysgol Cymru, 2010) wedi helpu i ddatgelu’r stori, ond mae llawer eto i’w ddarganfod yn yr archifau. Gyda Diwrnod Rhyngwladol UNESCO ar Awst 23 er Coffáu’r Fasnach Gaethweision a’i Diddymu, cymerwn gipolwg ar rywfaint o’r deunydd yng nghasgliadau’r Llyfrgell sy’n ymwneud â’r fasnach gaethweision.
O fewn yr ymerodraeth Brydeinig, fe weithredid y fasnach gaethweision ar draws y byd o India’r Dwyrain hyd America, a chwaraeodd nifer fawr o Gymry ran ynddi. Mae UNESCO yn pwysleisio’r fasnach drawsiwerydd oherwydd ei heffaith pellgyrhaeddol ar gysylltiadau hiliol heddiw, felly mae’r blog yma yn ffocysu ar India’r Gorllewin. Mae ein casgliadau hefyd yn cynnwys cyfoeth o wybodaeth am y fasnach gaethweision yn rhannau eraill o’r byd.
O’r cychwyn, fe roddwyd llawer o’r cyfeiriadau cyfoes at y fasnach gaethweision mewn côd gan y rhai oedd â rhan ynddi. Ym 1692, er enghraifft, dim ond cyfeirio at ei ‘fuddiannau’ yn Affrica ac India’r Gorllewin wnaeth cwmni a fasnachai yno (Tredegar Estate Records MSS and Docs 122); dyma’r cyfnod pan oedd Cwmni Brenhinol Affrica (The Royal African Company) yn ei anterth a chyda monopoli dros fasnach Lloegr a Chymru mewn caethweision Affricanaidd – cafodd cerflun o’i Raglyw, Edward Colston, ei daflu i mewn i’r harbwr ym Mryste yn 2020, mewn gweithred a dderbyniodd gryn gyhoedusrwydd. Ar yr wyneb, a thrwy’r cyfnod, rhoddai gweithredoedd tir a thrafodion busnes yr argraff nad oedd unrhyw wahaniaeth rhwng y planhigfeydd yn llefydd fel Montserrat, St Kitts a Dominica â maenorau yn Sir Gaerloyw neu Sir Fynwy (Gogerddan Estate Records MC2/1; Penty Park Estate Records 28; Nassau Senior Papers E714), ac yn aml mewn gohebiaeth o’r planhigfeydd siwgwr yn Nevis a St Kitts ni soniwyd llawer os o gwbl am bresenoldeb caethweision yno (Bodrhyddan Estate Papers 58/1-143).
Yn yr un modd, ceir llythyrau gan swyddogion y Llynges at Charles Hayes, Rhaglyw Cwmni Brenhinol Affrica, yn crybwyll bod Ffrancwyr yn cwyno am Brydeinwyr yn ymyrryd â’u masnach yn Senegal yng nghanol y 18fed ganrif heb fod yn gwbl eglur am natur y fasnach honno (Gogerddan Estate Papers GCB1/1). Mae siartiau dyfrddarluniadol o India’r Gorllewin, fel yr un a luniwyd gan Joseph Smith Speer ym 1774, yn ymddangos yn ddigon diniwed hefyd, ond maen nhw’n cuddio byd tywyll caethwasiaeth y cawsant eu creu ynddo (Aston Hall Estate Records 3503). Ar yr un pryd, ymfalchïai gwladychiaethwyr fel teulu Ottley yn eu safle fel cynrychiolwyr y Gyfundrefn yn Antigua, St Vincent, Grenada a mannau eraill yn nhrefedigaethau Prydain yn India’r Gorllewin (Ottley Family (Additional) Papers 1).
Mae caethwasiaeth ymhell o fod yn anweladwy yn yr archifau, serch hynny. Mewn llythyr at Charles Hayes ym 1747 mae William Slawman yn ei wahodd yn agored i gymryd rhan yn y busnes o gludo caethweision o Gambia i Buenos Aires (Gogerddan Estate Papers GCB1/1), a fe gafodd arwerthiannau o gaethweision eu cofnodi (Nassau Senior Papers E732). Fel arfer, rhestrwyd caethweision fel eiddo mewn llechresi a chytundebau, ochr yn ochr â da byw a gwaddodion mwynau (Peniarth Estate Records DK2), a chaethweision oedd cyfran helaeth o ystad Richard Swarton yn Jamaica yn y 1760au (Slebech Estate Records 3328-33). Ym 1785, fe gymerodd William Knox o Slebech ran yn arwerthiant 100 o gaethweision am bris o £54 10s. (NLW Deeds 1948); roedd y caethweision yma eisoes wedi cael eu cludo o Georgia i Jamaica, ac yn awr roedden nhw ar eu ffordd i Dde Carolina. Cedwid dyddiaduron gan yr asiantau a weithredai’r busnes hwn (Nassau Senior Papers E814), ac weithiau bydden nhw’n cofnodi gwybodaeth am iechyd y caethweision, er dim ond yng nghyswllt pa mor dda y gallen nhw weithio (Slebech Estate Records 8342-440). Roedden nhw’n ystyried y caethweision fel asedau ariannol yn unig, gan gwyno am chwyddiant yn y prisiau a’u hanhawster yn cael gafael ar gaethweison oedd wedi cynefino â’u hamgylchiadau (‘seasoned slaves’) (Nassau Senior Papers E51, E64, E4).
Roedd y masnachwyr a meistri’r caethion yn gwbl ymwybodol mai trais oedd sylfaen eu rheolaeth, ac fe’i gwnaed yn gwbl eglur ganddynt eu bod yn disgwyl i ‘gaethweision ar ffo’ gael eu darostwng (Nassau Senior Papers E74). Aeth planhigwyr a masnachwyr India’r Gorllewin ati i ddeisebu llywodraeth Prydain gyda’u pryderon pan waethygodd tensiynau rhwng y caethweision a’r planhigwyr ym 1791 (Slebech Estate Records 11532-41) – cafwyd gwrthryfel llwyddiannus gan gaethweision yn nhrefedigaeth Ffrengig Saint-Domingue ychydig o fisoedd yn ddiweddarach, a hynny’n arwain yn y pen draw at sefydlu gwladwriaeth rydd Haiti – ac fe dyfodd pryderon y perchnogion yn ystod rhyfeloedd Prydain gyda Ffrainc chwyldroadol (Glansevern Estate Records 1010). Pan ddaeth caethweision yn rhydd am y tro cyntaf yn India’r Gorllewin, trwy eu hymdrechion gwaedlyd eu hunain yn erbyn gwladychiaethwyr Ewropeaidd y cyflawnwyd hynny.
Roedd yna wastad wrthwynebiad wedi bod yng Nghymru i’r fasnach gaethweision, ond ni wnaeth lawer o wahaniaeth tan ddiwedd y 18fed ganrif. Erbyn hynny, roedd cyfarfodydd yn galw am ddiddymu’r fasnach yn dod yn fwy cyffredin, fel yr un ym Mrynbuga ym 1792 (Tredegar Estate Records 64/346). Roedd Edward Williams, neu Iolo Morganwg, yn adnabyddus am ei wrthwynebiad cryf i’r fasnach; yn ogystal â siarad, darllen ac ysgrifennu am y pwnc, byddai’n gwrthod gwerthu ei waith llenyddol i rai yr oedd e’n gwybod eu bod yn cefnogi’r fasnach ym Mryste (Iolo Morganwg and Taliesin ab Iolo Manuscripts and Papers NLW MS 21282E/359, NLW MS 21396E/17, NLW MS 21392F/29, NLW MS 21400C/24-24a ). Nid oedd pawb o’r un farn, fodd bynnag. Roedd llawer o’r boneddigion yng Nghymru a’u hasiantau wedi buddsoddi’n drwm yn y planhigfeydd, a’u dadl nhw oedd y byddai diddymu’r fasnach yn niweidio economi Lerpwl a phorthladdoedd eraill (Harpton Court Estate Records 2073).
Diddymwyd y fasnach gaethweision yn yr ymerodraeth Brydeinig ym 1807, ond roedd caethwasiaeth yn parhau o hyd, ac roedd hi’n dal i fod yn bosib i brynu a gwerthu caethweision mewn amgylchiadau arbennig. Ym mis Hydref 1810, er enghraifft, fe wnaeth yr Uwchfrigadydd Thomas Picton – a oedd yn ymladd ym Mhortiwgal gyda Wellington ar y pryd – gytundeb gydag aelodau teulu Delaforest i drosglwyddo planhigfeydd, adeiladau, offer, caethweision, ceffylau, mulod ac eiddo eraill yn Nhrinidad, a oedd wedi bod yn drefedigaeth Brydeinig ers 1797 (Picton Family Records 19). Roedd Picton, tirfeddianwr cefnog a ddaeth yn A.S. dros Fwrdeistrefi Penfro yn ddiweddarach, yn adnabyddus am ei greulondeb gormesol, yn arbennig tuag at gaethweision, a fe’i cafwyd yn euog o ganiatáu i ferch ifanc o’r enw Luisa Calderón (nad oedd yn gaeth) gael ei harteithio yn Nhrinidad ym 1801, ond apeliodd yn erbyn yr euogfarn ar bwynt technegol a ni chyrhaeddwyd benderfyniad terfynol. Am flynyddoedd maith cofid amdano yn bennaf oherwydd ei ran yn rhyfel Iberia a’i farwolaeth yn Waterloo, a chodwyd cofgolofn iddo yng Nghaerfyrddin. Mae ymgyrch wedi bod yn ddiweddar i’w symud ymaith.
Roedd triniaeth greulon caethweision yn Jamaica yn parhau i gael sylw ym 1815 (Nassau Senior Papers E136), a bu raid i Lynges Frenhinol yn India’r Gorllewin weithredu yn erbyn morladron a’r fasnach gaethweision – yr oedd cysylltiad agos rhyngddynt yn nhyb y llywodraeth erbyn hyn – am flynyddoedd ar ôl hynny (Penralley Papers 219). Roedd sylw’r diddymwyr yn awr yn troi tuag at gaethwasiaeth ei hun, nid yn unig yn ymerodraeth Prydain ond yn Unol Daleithiau America a mannau eraill. Ymhlith yr ymgyrchwyr yng Nghymru roedd y gweinidog Annibynnol Samuel Roberts (‘S.R.’) (NLW MS 9523A), ond yr unigolyn mwyaf blaenllaw yng nghasgliadau’r Llyfrgell yw Thomas Clarkson, a deithiai’n ddiflino dros y Gymdeithas Gwrthgaethwasiaeth (NLW MS 14984A) gan ymroi ei fywyd i’r achos a chan roi ei hun mewn perygl mawr ar adegau. Clarkson a ysgogodd y mudiad dros ddiddymu ym Mhrydain yn y 1780au trwy gasglu tystiolaethau gan forwyr; gwyddai y byddai hyn nid yn unig yn datgelu amodau byw a gweithio dychrynllyd y morwyr ar fwrdd y llongau caethweision, ond hefyd driniaeth y caethweision eu hunain. Roedd ambell i Gymro ymysg y morwyr hyn ym Mryste a Lerpwl.
Dim ond ychydig o’r eitemau mwyaf hygyrch yn ein casgliadau yw’r rhain. Mae llawer o straeon yn dal i fod ynghudd yn yr archifau ac yn aros i gael eu datgelu.
Nid gyda’r fasnach drawsiwerydd y dechreuodd ymwneud Cymru â chaethwasiaeth. Yn aml yng nghyfraith Gymreig yr Oesoedd Canol – y ceir nifer o lawysgrifau ohoni yn y Llyfrgell, yn cynnwys Peniarth MS 28 – fe gymerid caethweision yn ganiataol fel dosbarth o fewn y gymdeithas, tra soniai ffynnonellau traethiadol megis ‘Brut y Tywysogyon’ (Peniarth MS 20) a Vita Griffini filii Conani (Peniarth MS 434E) am Lychlynwyr o Iwerddon yn dwyn pobl yng Nghymru i mewn i gaethwasiaeth. Mae hyd yn oed yr hwiangerdd o’r seithfed ganrif ‘Pais Dinogad’, a ysgrifennwyd yn llais merch yn canu i’w phlentyn, yn cyfeirio at eu hwyth caethwas (‘wythgeith’) yn cydganu (NLW Llyfr Aneirin, Cardiff MS 2.81).
Nid rhywbeth sy’n perthyn i’r gorffennol yn unig yw’r fasnach gaethweision ychwaith. Yn 2007 a 2008, fel rhan o gywaith cymunedol Everywhere In Chains, cynhaliodd Women in Jazz gyfres o weithdai yn ne Cymru er mwyn codi ymwybyddiaeth am gaethwasiaeth a’r fasnach gaethweision yn y byd modern yn ogystal â’r gorffennol (Jazz Heritage Wales / Archif Menywod Cymru 4/9). Gobeithiwn na fydd angen ychwanegiadau tebyg i’n casgliadau yn y dyfodol.
Blog i gyflwyno gwaith a chasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Yn sgil natur bersonol blogiau, polisi'r Llyfrgell yw cyhoeddi postiadau yn yr iaith wreiddiol yn unig. Cyhoeddir yr un faint o bostiadau yn y ddwy iaith, ond nid yr un blogiau ydynt. Am gyfieithiad bras gellir darllen y blog drwy ddefnyddio system gyfieithu megis Google Translate.
