Eleni rydym yn dathlu 400 mlwyddiant un o gerrig milltir cyhoeddi yn y Gymraeg, sef Beibl 1620. Yr argraffiad cyntaf o ran sylweddol o’r Ysgrythur yn yr iaith oedd Testament NewyddWilliam Salesbury, a gyhoeddwyd ym 1567. Dilynwyd hwn gan gyfieithiad William Morgan o’r Beibl cyfan ym 1588. Pam felly cyhoeddi fersiwn newydd mor fuan wedyn? Roedd sawl rheswm am hyn. Doedd William Morgan ddim yn gwbl fodlon gyda fersiwn 1588, a oedd yn cynnwys nifer o wallau argraffu. Hefyd, yn y cyfamser roedd Beibl Awdurdodedig y Brenin Iago wedi’i gyhoeddi yn Saesneg ym 1611. Cafodd y cyfieithiad Saesneg hwn ddylanwad sylweddol yng Nghymru, er nad oedd y cyfieithwyr yn gaeth iddo wrth baratoi Beibl Cymraeg 1620.
Mae Beibl 1620 yn cael ei nabod fel Beibl Richard Parry, Esgob Llanelwy, ond y dyn a oedd yn bennaf gyfrifol am y gwaith oedd Dr. John Davies, Rheithor Mallwyd, ac awdur nifer o lyfrau pwysig, gan gynnwys y gramadeg Cymraeg Antiquae linguae Britannicae … rudimenta a’r geiriadur Cymraeg-Lladin Dictionarium duplex. Cyn symud i Fallwyd roedd John Davies wedi byw yn yr un ty â William Morgan yn Llanelwy a chydweithio ag ef ar fersiwn ddiwygiedig o’r Testament Newydd.
Cerflun o John Davies, Mallwyd, un o gyfieithwyr y Beibl (Llywelyn2000, CC BY-SA 4.0 , drwy Wikimedia Commons)
Prev
Next
Mae Beibl 1620 yn diwygio iaith y fersiwn gynharach, gan ei gwneud yn fwy tebyg i’r ynganiad llafar. Mae hefyd yn cynnwys dros 2,000 o eiriau newydd. Er iddo gael ei gyhoeddi fel Beibl mawr ar gyfer y pulpud, cyhoeddwyd argraffiad llai ohono ddegawd yn ddiweddarach, sef “Beibl Bach” 1630, a oedd yn fforddadwy i bobl cyffredin ei brynu a’i ddarllen yn eu cartrefi. Fersiwn 1620 oedd y Beibl a ddefnyddiwyd gan bobl Cymru tan ail hanner yr ugeinfed ganrif a thu hwnt.
Oherwydd amgylchiadau’r flwyddyn hon nid oedd modd cynnal arddangosfa yn y Llyfrgell Genedlaethol yn 2020 i ddathlu’r 400 mlwyddiant, ond mae yna fwriad i’w chynnal yn 2021. Yn y cyfamser mae’r Llyfrgell wedi cynnal cyfres o ddarlithoedd arlein gan ysgolheigion blaenllaw i drafod gwahanol agweddau ar hanes y Beibl yng Nghymru.
Mae Darlith Flynyddol yr Archif Wleidyddol Gymreig wedi bod yn rhan o galendr y Llyfrgell Genedlaethol ers 30 o flynyddoedd gyda chymysgedd o wleidyddion, academyddion a newyddiadurwyr yn cyfrannu dros y blynyddoedd. Ond, ohwerwydd cyfyngiadau pandemig Covid-19 nid oedd modd cynnal y ddarlith eleni a hynny ar ôl i’r trefniadau gael eu cwblhau.
Roedd y sefyllfa wedi rhoi’r cyfle i ni wneud rhywbeth gwahanol felly penderfynom i gynnal sesiwn panel trafod ar-lein gan ddefnyddio Zoom a gwahodd creuwyr a defnyddwyr archifau gwleidyddiol i drafod eu profiadau gydag archifau gwleidyddol a’u syniadau ar gyfer y dyfodol.
Ces i’r fraint o gadeirio’r sesiwn gyda’r newyddiadurwariag Elliw Gwawr, y cyn-Brif Weinidog Carwyn Jones AS, Yr Athro Richard Wyn Jones a’r Aelod Seneddol Liz-Saville-Roberts. Cawsom drafodaeth ddidorol am awr ar nifer o gwestiynau a oedd wedi cael eu paratoi o flaen llaw a chwestiynau a gyfranwyd gan y gynulleidfa; rhai ohonynt yn faterion trwm, rhai yn fwy ysgafn. Trafodwn rôl archifau ym myd y cyfryngau cymdeithasol, sut i sicrhau bod pob rhan o gymdeithas yn cael ei gynrychioli yn yr archifau, beth yw’r mudiadau newydd sydd angen eu cofnodi a beth fyddai’n cynrychioli’r flwyddyn 2020 orau.
Bob blwyddyn, mae’r Glymblaid Cadwedigaeth Ddigidol yn cynnal Diwrnod Cadwedigaeth Ddigidol y Byd gyda’r nod o dynnu sylw at y materion strategol, diwylliannol a thechnolegol cymhleth sy’n gysylltiedig â sicrhau mynediad parhaus at gynnwys digidol. Mae eleni wedi dwyn sylw yn benodol
at y ddibyniaeth fyd-eang ar wybodaeth ddigidol, seilwaith a chysylltedd ac mae’r thema eleni: Digidau: er Daioni, yn adlewyrchu effaith gadarnhaol cadw a darparu mynediad at gynnwys digidol dibynadwy. Mae’r thema hon yn cyd-fynd yn berffaith ag ymagweddau arloesol y Llyfrgell mewn cadwraeth draddodiadol, digido a chadwraeth ddigidol sy’n integreiddio i sicrhau bod Llawysgrif Boston o Gyfreithiau Hywel Dda yn hygyrch nawr ac yn y dyfodol.
Llawysgrif Boston
Prynwyd Llawysgrif Boston yn 2012 gan y Llyfrgell gyda chymorth Cronfa Dreftadaeth y Loteri, Cyfeillion y Llyfrgelloedd Cenedlaethol a Llywodraeth Cymru. Mae’r llawysgrif, a ysgrifennwyd yn Gymraeg, yn dyddio o tua 1350 ac mae’n cofnodi deddfau brodorol Cymru, y credwyd iddynt gael eu codeiddio gan Hywel Dda. Mae’n destun allweddol yn hanes cyfraith Cymru ac mae’n rhoi cyfle inni dreiddio i fywyd diwylliannol a hunaniaeth Cymru. Fe’i defnyddiwyd fel testun gwaith, gan gael ei anodi gan Farnwr yn Ne Cymru, a’i gariodd o gwmpas yn ei boced. Erbyn y 19eg ganrif, roedd y llawysgrif wedi cyrraedd America ac roedd yng ngofal Cymdeithas Hanesyddol Massachusetts yn Boston, ar ôl cael ei chludo yno gan ymfudwr mae’n debyg.
Datgelodd asesiad cadwraeth fod y llawysgrif yn fregus iawn, gyda llawer o rwygiadau a holltiadau, gan olygu na ellid ei thrafod heb y risg o ddifrod pellach. Penderfynwyd dad-rwymo’r gyfrol a digideiddio’r cynnwys, a fyddai’n galluogi ail-rwymo’r gwreiddiol, creu copïau ffacsimili a mynediad digidol.
Llif gwaith o un pen i’r llall
Mae llif gwaith cymhleth wedi’i ddatblygu i reoli’r broses ddigido, o ddethol i ddarparu mynediad a storio. Sicrhaodd ymarfer meincnodi fod y llawysgrif yn cael ei digido yn unol â’r safonau a’r fethodoleg a sefydlwyd ar gyfer digido deunyddiau llawysgrif. Nodwyd y protocolau ar gyfer sganio, gan gynnwys y wybodaeth hanfodol er mwyn cipio delwedd, sef , priodoli enw ffeil, proses trosi, a phenodi fformatau ffeiliau ar gyfer ffeiliau meistr a deilliadol.
Siart Llif gwaith Llawysgrifau
Prev
Next
Digido’r llawysgrif
Hwyluswyd y broses sganio trwy’r dadrwymo, gan alluogi cipio pob ffolio yn gyfan, heb yr angen i ddad-ystofi (de-warp). Cynorthwyodd hyn gyda’r broses o ymestyn ymylon allanol y memrwn yn ddigidol. Gellid sganio pob ffolio gwastad trwy ddefnyddio system sganio llinell, yn hytrach na’r dull arferol o ddefnyddio camera a chrud un siot . Trwy ddefnyddio’r dull hwn, gellid cipio’r delweddau ar eglurdeb uwch nag y byddai arferion gwaith normal yn ei ganiatáu ac roedd mwy o gysondeb o ran goleuo, a chywirdeb lliw gwell.
Cynhyrchodd y broses sganio ffeiliau meistr TIFF, gyda’r deilliadau JP2 yn cael eu cynhyrchu wrth amlyncu i Fedora, y System Rheoli Asedau Digidol. Cynhyrchwyd y ffeiliau METS, a oedd yn cynnwys metadata disgrifiadol a strwythurol wrth amlyncu. Storiwyd y prif ffeiliau TIFF yn yr Archif Ddigidol. Mae camau cadwraeth, gan gynnwys gwirio checksum , monitro sefydlogrwydd a chynllunio cadwraeth yn sicrhau bod y cynnwys digidol yn cael ei gadw.
Creu’r ffacsimiliau
Budd arall o’r broses dadrwymo a sganio oedd y cyfle i’r Llyfrgell ddangos ei thechnegau arloesol wrth greu ffacsimiliau, sydd bron yr un ffunud â’r rhai gwreiddiol. Cydiwyd copïau printiedig o’r dail wedi’u sganio, ar bapur archifol o ansawdd uchel, a’u pastio gefn wrth gefn i ffurfio ffolios a chydiadau. Sicrhaodd y fformat cefn wrth gefn hwn y byddai’r ffacsimili yr un trwch â’r llawysgrif wreiddiol. Arweiniodd y dechneg arloesol o efelychu memrwn trwy ymestyn y papur â llaw yn anwastad, tra bod y dail yn dal i fod yn llaith, at ymddangosiad crychiog dilys.
Rhwymwyd y ffacsimiliau yn yr un modd â’r gwreiddiol ac fe’u defnyddiwyd at ddibenion addysgu ac allgymorth, gan ganiatáu mynediad am gyfnod estynedig i’r llawysgrif, gan ddiogelu’r gwreiddiol.
Prev
Next
Allwch chi weld y gwahaniaeth!
Gellir gweld y llawysgrif ddigidol ar wefan y Llyfrgell. Mae’r delweddau’n cael eu gweini trwy faniffest IIIF, wedi’i gysylltu â’r ffeiliau deilliadol a gedwir yn Fedora, sy’n cyflenwi’r Gwyliwr Cyffredinol (Universal Viewer). Gellir newid y delweddau, gyda’r gallu i chwyddo rannau o’r llawysgrif, troi’r tudalennau a chael amrywiaeth o olygfeydd. Mae’r metadata disgrifiadol ar gael gyda’r delweddau er mwyn ddarparu gwybodaeth gyd-destunol.
Trwy ei dull integredig o warchod ac ymestyn mynediad i un o drysorau mwyaf arwyddocaol Cymru, mae’r Llyfrgell yn sicr wedi defnyddio ei digidau, yn ffigurol ac yn llythrennol, er lles ac i bawb.
Sally McInnes, Pennaeth Gofal Casgliadau a Chasgliadau Unigryw
Wrth bori casgliad print Llyfrgell Genedlaethol Cymru sydd wedi’i ddigido, yr oedd diddordeb gennyf i weld cofnod yn dwyn y teitl ‘Six Concertos for Keyboard’. Ar ôl agor y cofnod catalog, gwelais sawl delwedd o sgôr cerddorol gan ‘Jean Bach’, wedi’i ddyddio’n betrus 177[u].
Roedd yr enw ‘Bach’ yng nghyd-destun cyfansoddwr wedi dechrau canu clychau wrth i mi feddwl am bwysigrwydd posibl yr eitem. Fe wnaeth y cyflwyniad ar y dudalen rhwymo gadarnhau fy nhybiaeth bod hwn yn haeddu ymchwil bellach. Yn wir, cadarnhaodd chwiliad cyflym ar y We mai’r cyfansoddwr oedd Johann Christian Bach.
Teitl y gwaith llawn [sydd ar goll o’r sgôr yn y Llyfrgell] yw Six concerti pour le clavecin, deux violons & une violoncelle, oevre [sic] premier / composées par Jean Bach (Six concertos for harpsichord, two violins and violincello, first opus, composed by Jean Bach) a gyhoeddwyd gan Peter Welcker yn Llundain, 1763. Debyg bod y sgôr yn y Llyfrgell ond yn cynnwys y rhan ar gyfer yr harpsicord. Nid yw’r catalog ar hyn o bryd yn darparu unrhyw gliwiau o darddiad y gwaith.
Cafodd J.C. Bach, mab ieuengaf yr enwog Johann Sebastian Bach, ei eni yn Leipzig yn 1735. Derbyniodd ei addysg gerddorol o’i dad hyd nes ei farwolaeth yn 1750. Gwariodd J.C. Bach sawl blwyddyn yn Yr Eidal, yn cyfansoddi cerddoriaeth eglwysig yn bennaf, ac yn 1760 cafodd ei apwyntion yn organydd yn eglwys gadeiriol Milan. Yn 1762, symudodd i Lundain a bu’n ymwneud â’r byd cerddorol cyfoes. Diolch i’w enw da, cafodd ei apwyntio fel meistr cerdd i’r Frenhines Charlotte, sef gwraig ifanc Siôr III.
Y Frenhines Charlotte gan Thomas Gainsborough (engrafiad, casgliadau LlGC)
Prev
Next
Mae’n debyg bod Bach a’r Frenhines, a chafodd ei eni yn Yr Almaen ac oedd yn hoff iawn o gerddoriaeth, yn dod ymlaen yn dda. Yn ystod ei yrfa broffesiynol, dysgodd Bach ei phlant hefyd, gan gynnwys y brenhinoedd Siôr IV a William IV. Nid yw’n syndod felly iddo gyflwyno’i Opus I, y chwe concerto i’r harpsicord, i’w noddwraig brenhinol. Mae’r dynged raslon yn y Ffrangeg, sef iaith diplomyddiaeth a diwylliant. Mae’r geiriad yn gonfensiynol a gellid ei gyfieithu, yn fras, fel y ganlyn:
‘Gan fy mod wedi fy nerbyn yn raslon i roi fy ngwasanaeth i’ch Mawrhydi yn y grefft o ganu, yr wyf yn ei gwneud yn ddyletswydd arnaf i ymroi’n llwyr i’w hastudiaethau a’i difyrrwch. Yng ngoleuni hyn, yr wyf wedi mentro cynnig i’ch Mawrhydi’r ymgais wan hon. Mae’r gras a’r caredigrwydd y mae Eich Mawrhydi wedi dangos wrth wrando ar berfformiad y gerddoriaeth yma wedi f’annog i’w gyhoeddi; ac mae’r caniatâd graslon y mae Eich Mawrhydi wedi rhoi imi i’w hargraffu dan ei gofal gogoneddus yn fy sicrhau yr hoffai dderbyn y deyrnged hon o fy mrwdfrydedd â’r un caredigrwydd a chymwynasgarwch brenhinol sy’n dwyn edmygedd y deyrnas, llawenydd y llys, dedwyddwch ei gweision a’i deiliaid, ac hapusrwydd yr un sy’n cael yr anrhydedd o fod, gyda’r parch mwyaf, Madame Eich Mawrhydi, eich ufudd was, Jean Bach.’
Mae WorldCat yn rhestri sawl esiampl o’r un gwaith, gan gynnwys sgôr printiedig lawn yn Y Llyfrgell Brydeinig. Ni does sôn am y sgôr yn y Llyfrgell Genedlaethol, a hynny mwy na thebyg oherwydd nad oedd wedi’i hadnabod hyd yma. Er bod y gerddoriaeth yn adnabyddus, mae prinder cymharol y sgôr cynnar hwn yn ei gwneud hi’n haeddiannol o gael ei chynnwys.
Gallwch wrando ar sampl o’r gerddoriaeth ar wefan Presto Classical. Mae symudiad olaf Concerto Rhif 6 yn adlewyrchu perthynas Johann Christian Bach gyda’r teulu brenhinol, yn cynnwys amrywiaethau arbennig o dôn dra gyfarwydd.
Gellid chwilio am gerddoriaeth i’r allweddell gan gyfansoddwyr arall o’r deunawfed ganrif, megis Johann Christian Fischer, Johann Samuel Schroeter a Johann Anton Filtz, ymysg y gerddoriaeth sydd wedi’u digido yn y Llyfrgell Genedlaethol o dan y pennawd ‘Deunyddiau Print eraill sydd ar gael i’w gweld’.
Diolch i Heini Davies a Menna Morgan am eu cymorth gyda’r blog yma ac am ddiweddaru’r cofnodion catalog perthnasol.
John Parry (Parri Dall), telynor dall enwog Wynnstay, oedd un o hoff gerddorion Syr Watkin Williams Wynn, y Bedwerydd Barwnig (1749-1789). Nid yw llawer o bobol yn ymwybodol bod gan Parry olynydd, er nad mor adnabyddus. Mae’r Llyfrgell Genedlaethol wedi derbyn portread arbennig o Benjamin Cunnah, organydd eglwys Rhiwabon, cyfansoddwr New Welch Music, a thelynor i Syr Watkin Williams Wynn, y Pumed Barwnig (1772-1840). Mae’r portread, o bosib gan William Roos, yn dangos Cunnah wedi’i wisgo’n llwydaidd ynghyd ag offer ei grefft: ei delyn aur, cwilsyn a dalennau o gerddoriaeth.
Portread o Benjamin Cunnah, o bosib gan William Roos. Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Prev
Next
Gellid deall mwy am ei fywyd drwy ymchwilio amryw o gasgliadau archifol. Mae papurau Leeswood yn Archifdy Sir y Fflint yn cofnodi bod Benjamin Cunnah wedi gwneud cais am swydd yn Yr Wyddgrug yn 1812. Ysgrifennodd at Miss Griffiths o Rual am ei chefnogaeth gan fod Mr Birch yn ei wrthwynebu, er gwaethaf caredigrwydd Mr Eyton, a honnodd ei bod yn cael ei drin yn anheg gan fod rhai wedi torri ar ei draws wrth chwarae’r organ ar dreial (Cyfeirnod D-LE/C/7/6 a D-LE/C/7/15).
Mae’n debyg iddo dderbyn swydd gyda Syr Watkin Williams Wynn tua 1815, sy’n dangos parhad yn y traddodiad ymysg teuluoedd bonedd Cymru o gyflogi telynorion. Nid yw llyfrau cyfrifo Wynnstay yn dangos unrhyw dystiolaeth o gyflogaeth Cunnah, ond maent yn cofnodi gosod yr organ Snetzler hardd yn eglwys Rhiwabon yn 1770 a oedd Cunnah yn siŵr o fod wedi chwarae.
Yma yn y Llyfrgell, ceir llawysgrif gerddorol yn llaw Elizabeth Giffard o Neuadd Nercwys, Sir y Fflint, sy’n cynnwys gwersi ac alawon i’r delyn. Mae’n cynnwys sawl darn gan Benjamin Cunnah, megis ‘Nerquis March’ (NLW MS 24006A). Cafodd yr alawon yma eu cyhoeddi fel New Welch Music : consisting of three Sonatas, Chase, Minuets, Siciliano, Rondos, Marches, Airs with Variations for the Harp or Piano Forte / composed & humbly dedicated by permission to Sir Watkin Wms. Wynn, Bart. by B. Cunnah of Rhuabon. (Argraffwyd gan yr awdur gan Goulding & Co.of New Bond Street.)
Mae enwau’r tanysgrifwyr yn awgrymu dyddiad cyhoeddi rhwng 1815 ac 1823. Roedd yn anarferol yn ystod y cyfnod hwn i gyfansoddwr Cymreig gyhoeddi gwaith ei hun yn ystod ei oes.
New Welch Music by B. Cunnah of Rhuabon. National Library of Wales.
Prev
Next
Mae Robert Griffith, yn ei lyfr Llyfr Cerdd Dannau: ymchwiliad i hanes hen gerddoriaeth a’r dulliau hynaf o ganu (Caernarfon 1913), yn cyfeirio at erthyglau yn y Cambro-Briton yn disgrifio Cunnah yn cystadlu yn Eisteddfodau yn Wrecsam, 1820, ac yng Nghaernarfon, 1821. Er nad oedd ymysg yr enillwyr, derbyniodd clod uchel. Cafodd ei feirniadu yn chwaraewr ‘gwyddonol’ a greodd y dôn orau, a derbyniodd tipyn o glod am chwaeth ac arddull ei berfformiad. Cynghorwyd ef i ganolbwyntio llai ar chwarae ei gyfansoddiadau ei hun, ac i ddysgu alawon traddodiadol Cymreig er mwyn chwarae i’r brodorion! Cafodd ei ddewis fel beirniad cystadleuaeth y delyn yn Eisteddfod Yr Wyddgrug yn 1823.
Ni wyddwn ryw lawer am fywyd personol Benjamin Cunnah. Priododd Mary Rogers yn Wrecsam yn 1800 (ymrwymiadau priodas LlGC Llanelwy A 137/7). Cafodd y ddau nifer o blant, deg a gafodd eu henwi fel cymyndderbynwyr yn ei ewyllys dyddiedig 12 Ebrill 1823, profwyd 6 Mai 1840 (SA1840-198). Gadawodd y canlynol yn ei ewyllys: ‘… [my] musical instruments if any one of my children who plays may have a wish, to be given to them at a fair valuation by some well disposed person…..and my music books likewise to be valued and given to them according and agreeable to their wish’. Penderfynodd dietifeddu ei fab Edward, nid o ganlyniad i unrhyw ddrwgdeimlad ond oherwydd iddo roi mwy na’i ran iddo tra oedd iddo fyw i gymharu â’r plant arall.
Daw sawl llinyn o ddiddordeb ynghyd – yr artistig, y cerddorol, a’r archifol – wrth ymchwilio stori Benjamin Cunnah, telynor ‘arall’ Wynnstay.
Estynnwn ddiolch i staff Archifdy Dinbych am eu cefnogaeth gyda’r ymchwil.
Dyna deitl addas teyrnged Dic Jones i’w gyfaill Tydfor Jones yn Barddas, Medi 1983, yn dilyn ei farwolaeth drasig mewn damwain dractor ar ei fferm Y Gaerwen, Blaencelyn, ger Llangrannog, ar 20 Mehefin 1983, yn wyth a deugain mlwydd oed.
Ym mis Chwefror llynedd cyrhaeddodd Papurau Tydfor Jones yn rhodd i’r Llyfrgell mewn cês patrwm tartan ‘Black Watch’. Mae Papurau’r Parch. Gerallt Jones, cefnder i Tydfor, yma’n y Llyfrgell hefyd.
Derbyniwyd papurau tad Tydfor sef Evan George (‘Siors’, 1892-1953) neu ‘Sioronwy’ (ei enw barddol) yn rhan o’r rhodd. Yr oedd yn fardd ac yn ddegfed plentyn o’r deuddeg a fagwyd ar fferm enwog a diwylliedig y Cilie, Cwmtydu.
Ym mis Rhagfyr 2019 cyrhaeddodd pecyn ychwanegol o bapurau yn ymwneud â John (Tydu) Jones (1883-1947), ewythr Tydfor a brawd Siors, a ymfudodd i Ganada yn 1904 ac roedd ‘Jac Canada’ yn dipyn o gymeriad. Ceir llythyrau hiraethus oddi wrtho at ei deulu. Cofnododd ei gerddi mewn cyfrol ddu – ‘Aelwyd y teulu’ i gofio am ei rieni ac yn anrheg pen-blwydd i Tydfor yn saith mlwydd oed. Roedd yn arbennig o hoff o englyna a cheir englynion i’w frodyr, ei chwiorydd, ei neiaint, gan gynnwys englyn i Tydfor. Bu farw mewn damwain wrth weithio ar felin lifio yn Sultan, Canada, yn 1947.
Llawysgrif o gerddi John (Tydu) Jones (1883-1947), 'Aelwyd y Teulu' (Papurau Tydfor Jones 4/3)
Prev
Next
Ceir copi o sgript teyrnged T. Llew Jones i ‘Bois y Cilie’ yn y Babell Lên adeg Eisteddfod Genedlaethol Aberteifi 1976 ac roedd Tydfor yn un o’r llefarwyr. Cyfeirir at Tydfor fel ‘enghraifft dda o’r bardd gwlad’ yn y Cydymaith i lenyddiaeth Cymru (Caerdydd, 1997).
Cyhoeddwyd Rhamant a hiwmor Tydfor (Llandysul, 1993), cyfrol o’i farddoniaeth wedi’i golygu gan ei weddw Ann Tydfor, yn 1993. Gellir gweld fod ei ddiddordeb mewn barddoni yn tarddu o’i blentyndod wrth edrych ar ei gerddi cynnar niferus sy’n cynnwys cerdd i ‘T. Llewelyn Jones’ yn ei gyfrol ‘Yr awen’, 1947-1948, gyda mynegai i’r cerddi hyd yn oed.
Papurau Tydfor Jones yn cyrraedd y Llyfrgell mewn cês tartan.
Prev
Next
Ym Mhapurau Cassie Davies 68 mae dau bennill ‘Defi John’ a anfonodd Tydfor ati yn 1970 er cof am D. J. Williams.
Ddeugain mlynedd nôl ym mis Chwefror 1980 cefais y fraint o fod mewn noson yng Nghanolfan y Dderi, Llangybi, Ceredigion, fy mhentref genedigol, ac Adar Tydfor yn ein diddanu. Mae gen i lofnod Tydfor i brofi hynny! Ef oedd yn gyfrifol am lunio sgriptiau i’r parti, cyfansoddi geiriau’r caneuon ac yn arweinydd y noson hefyd. Roedd yn gyfrannwr cyson i’r rhaglen radio ‘Penigamp’ ar ddechrau’r 1970au.
Yng ngeiriau Emyr Llywelyn yn ei deyrnged i Tydfor yn Y Gambo, Gorffennaf 1983, ‘Ti oedd brenin diwylliant bro’.
Ym mis Ionawr eleni daeth casgliad bach o lythyron a effemera yn ymwneud a gyrfa gwleidyddol Syr David Treharne Llewellyn, cyn aelod seneddol Ceidwadol, ar werth mewn arwerthiant.Roedd Llewellyn wedi gwasanaethu fel AS dros Ogledd Caerdydd rhwng 1950 a 1959 a chael ei apwyntio fel is-weinidog yn y Swyddfa Gartref yn dilyn buddugolaeth y Ceidwadwyr yn Etholiad Cyffredinol 1951. Dim ond blwyddyn roedd Llewellyn yn ei swydd yn y Swyddfa Gartref, cyn iddo orfod ymddiswyddo oherwydd ei iechyd ond roedd yn benodiad arwyddocaol iawn.
Yn eu maniffesto ar gyfer Etholiad Cyffredinol 1951, roedd y Ceidwadwyr wedi addo creu swydd yn y Llywodraeth i ymdrin a materion Cymreig. Pan gafodd ei apwyntio i’r cabinet, cafodd David Maxwell-Fyfe y teitl Ysgrifennydd Cartref a Gweinidog dros Faterion Cymreig. I brofi bod hyn yn newid mwy na theitl swydd, penodwyd gweinidog yn y Swyddfa Gartref oedd yn gyfrifol yn benodol am faterion Cymreig; David Treharne Llewellyn oedd y gwleidydd cyntaf yn y rôl honno.
David Treharne Llewellyn, Is-Ysgrifennydd dros Gyrmu, yn ymweld â Maesteg, 1 Tachwedd 1951 (Casgliad Geoff Charles, Llyfrgell Genedlaethol Cymru)
Prev
Next
Mae’r Archif Wleidyddol Gymreig yn casglu papurau Ysgrifenyddion Gwladol Cymru, felly roeddwn ni’n teimlo bod yr archif bach hwn yn werth ei brynu. Nid oes llawer o’i gyfnod yn y Swyddfa Gartref ond mae un llythyr gan Winston Churchill yn diolch iddo am ei wasanaeth i Gymru fel gweinidog a llawer o ohebiaeth gyda gweinidogion eraill yn ystod ei yrfa seneddol gan gynnwys James Callaghan, Edward Heath, David Maxwell-Fyfe a Gwilym Lloyd George. Mae casgliad diddorol o lythyron oddi wrth Philip Noel-Baker, Gweinidog Tanwydd a Phŵer, am gymorth ar gyfer y rhai oedd mewn angen oherwydd damweiniau mewn pyllau glo, a grŵp arall sy’n dangos y berthynas rhwng Llewellyn a George Thomas ac sy’n trafod trychineb Aberfan a’r Arwisgo yn 1969.
Roedd Llewellyn wedi chwarae rhan byr ond arwyddocol yn natblygiad gwleidyddiaeth Cymru, felly mae’n briodol bod ei archif bach wedi dod i’r Llyfrgell Genedlaethol gyda phapurau Ysgrifenyddion Gwladol Cymru a gwleidyddion Cymreig o’r un cyfnod.
Yn 1944 dechreuodd yr Eglwys yng Nghymru adneuo cofnodion pob esgobaeth yn y Llyfrgell Genedlaethol, er budd i’r genedl. Roedd hyn yn cynnwys y pedair esgobaeth hynafol, sef Bangor, Llandaf, Llanelwy a Thyddewi, a’r ddwy esgobaeth fodern, Mynwy, ac Abertawe ac Aberhonddu. Cafodd dogfennau, llawysgrifau, mapiau a darluniau eu hadneuo, ac mae’r Llyfrgell yn parhau i dderbyn adneuon rheolaidd hyd heddiw.
Eglwys Santes Fair, Ystrad Fflur (Hawlfraint: William Troughton)
Eglwys Santes Fair, Ystrad Fflur (Hawlfraint: William Troughton)
Prev
Next
Mae mwyafrif y cofnodion esgobaethol yn ymwneud â systemau gweinyddol a chyfreithiol yr Eglwys. Mae’r cofnodion yn adrodd hanes yr Eglwys a’r esgobaethau, adeiladau eglwysig, a gwaith yr esgobion, llysoedd, a’r clerigwyr. I’r rheiny sy’n ymddiddori yn hanes eglwysig neu hanes teulu neu leol, mae’ casgliad yn cynnwys ffynonellau gwybodaeth hollbwysig. Mae’r casgliad yn un sylweddol o ran maint – un o’r casgliadau mwyaf o gofnodion corfforaethol yn y Llyfrgell. Yn ffodus i ymchwilwyr, mae’r casgliad wedi’i drefnu’n dda, sy’n gwneud mynediad i’r deunydd yn weddol rwydd.
Os nad ydych wedi defnyddio’r casgliad o’r blaen a’ch bod yn ansicr o ble i ddechrau, efallai bydd yr awgrymiadau yma o gymorth:
1. Adnabod eich esgobaeth: Mae cofnodion pob esgobaeth wedi’u rhannu i gategorïau bras, megis Adysgrifau’r Esgob, Papurau’r Llys Consistori, Cofnodion y Cabidwl ayyb. Yn gyffredinol, gallwch ddisgwyl chwilio’r un mathau o gofnodion yng nghasgliad pob esgobaeth, er efallai bydd gwahaniaethau yn hyd y cofnodion a’u dyddiadau.
2. Porwch y prif ddisgrifiad ar gyfer yr esgobaeth: Bydd y prif dudalen catalog ar gyfer yr esgobaeth yn cynnwys pa gofnodion sydd ar gael – mae’r meysydd ‘Natur a Chynnwys’ a ‘System o Drefniant’ yn enwedig o ddefnyddiol. Bydd y prif dudalen hefyd yn dangos y categorïau o gofnodion sydd ar gael.
Tudalen sy'n dangos cynnwys sy'n ymwneud â chapeli anghydffurfiol yn Aberhonddu
Prev
Next
3. Chwilio cyflym: Mae nifer o deitlau’r cyfresi a’r cofnodion yn chwiliadwy drwy ddefnyddio allweddeiriau, felly rhowch dro ar chwilio am dermau penodol sy’n berthnasol i’ch ymchwil. Cofiwch drio sillafiadau gwahanol i wella eich canlyniadau chwilio. Fe welwch fod modd i chi wneud chwiliad cyflym o fewn casgliad penodol drwy ddefnyddio’r blwch chwilio ar ochr chwith y sgrin yng Nghatalog Archifau a Llawysgrifau’r Llyfrgell.
4. Adnoddau print: Os ydych yn ceisio chwilio gwybodaeth am aelod o’r glerigiaeth, man cychwyn da ar gyfer eich ymchwil yw Crockford’s Clerical Directory. Mae’n cynnwys manylion apwyntiadau clerigol ers 1858.
5. Llefydd annisgwyl: Er efallai nad yw’n ymddangos yn berthnasol ar yr olwg gyntaf, byddwch yn barod i dreulio peth amser yn archwilio rhannau arall o’r casgliad. Ni chafodd rhai dogfennau swyddogol eu rhoi mewn i’r categorïau cyffredinol. Er enghraifft, mae cyfres Amrywiol (Miscellaneous) yng Nghofnodion Esgobaethol Tyddewi yn cynnwys deunydd yn ymwneud â chapeli anghydffurfiol yn Aberhonddu.
Rhan 2: Cofnodion a chymhorthion chwilio o fewn archif y Sesiwn Fawr
Y cofnodion mwyaf defnyddiol i ymchwilwyr yn archif y Sesiwn Fawr yw’r Rholiau Pledion (y dosbarth mwyaf), y Ffeiliau Carchar (y mwyaf diddorol) a’r Pledion, sy’n cynrychioli achosion sifil, achosion y Goron ac achosion ecwiti yn y drefn honno. Nid oes dim mynegeion go iawn, ond mae llawer o gofnodion y llys yn gyflenwol a gellir eu defnyddio fel cymhorthion chwilio. Nid yw’r rhain yn gynhwysfawr, ond dyma’r lle i gychwyn oni bai eich bod chi’n gwybod pryd y cafodd achos arbennig ei glywed. Yn Saesneg mae’r dogfennau o 1733 ymlaen, a hefyd yr achosion ecwiti, tystiolaethau troseddol a chofnodion y Werinlywodraeth, tra bod y rhan fwyaf o’r deunydd cyn 1733 yn Lladin.
Dyma beth allwch chi ddisgwyl ei ddarganfod yn y cofnodion a’r cymhorthion chwilio mewnol
Ochr Sifil
Mae Rholiau Pledion(Plea Rolls) yn cynnwys pledion yn bennaf mewn achosion a gyrhaeddodd prawf, gan gofnodi enwau a phledion pob plaid, galwedigaethau a mannau preswyl diffynyddion, a manylion pwnc y ddadl ac unrhyw ymgais blaenorol i ddod â’r achos o flaen llys (gan nodi dyfarniadau’r llys ac enwau rheithwyr). Maen nhw hefyd yn cynnwys adferiadau (ymddiriedolathau eiddo a wnaethpwyd fel arfer ar gyfer cytundebau priodas neu dadentaeliadau), achau herio (a dynnwyd gan achwynyddion i brofi perthynas teuluol â swyddogion y Goron fel na allai diffynyddion herio panelu rheithgorau), rhestrau o dwrneiod, gwysion a gwritiau proses eraill (yn aml yn nodi rheithfarnau ac iawndaliadau a wobrwywyd).
Cymhorthion Chwilio
Mae Rhestri Cynnwys (Docket Rolls and Books) a Llyfrau Praecipe(Praecipe Books ar gyfer cylchdaith Caerfyrddin) yn cofnodi manylion pob achos a gyflwynwyd, yn cynnwys mathau o achosion, enwau’r pleidiau, yr eiddo dan sylw ac enwau’r twrneiod. Fe’u trefnir naill ai fesul enw twrnai’r achwynydd neu yn ôl pa mor bell yr oedd pob achos wedi mynd.
Mae Ffeiliau’r Protonotari (Prothonotary’s Files)yn cynnwys pledion achwynyddion a diffynyddion, copïau o ddogfennau cynorthwyol, siedylau o gostau, ac erfyniadau i aswyno unigolion rhag wasanaethu ar reithgorau. Y cynnwys mwyaf defnyddiol yw achau herio (gweler uchod) ac achosion athrod (y clywid y rhan fwyaf ohonynt gan lysoedd eglwysig).
Mae Rhestri Cynnwys Cytgordau ac Adferiadau (Docket Books of FinesandRecoveries),Rhestri Cynnwys Pledion a Chytgordau (Docket Books of Pleas and Fines ar gyfer cylchdaith Aberhonddu) a Rholiau Coffa Adferiadau(Remembrance Rolls of Recoveries ar gyfer cylchdaith Caerfyrddin) yn cynnwys cytgordau terfynol a phledion mewn adferiadau cyffredin, y ddau ohonynt yn achosion cydgynllwyniol ffug. Yn aml, mae’r cofnodion yma yn fwy niferus mewn archifau ystadau, sydd hefyd yn cynnwys gweithredoedd sy’n datgelu gwir ddiben y gweithrediadau.
Mae Llyfrau Rheolau (Rule Books) a Llyfrau Gorchmynion(Order Books) yn cynnwys dyfarniadau a chyfarwyddiadau yn ymwneud â sut y dylai achosion fynd yn eu blaenau. Yn aml, maen nhw wedi cael eu talfyrru yn llym.
Mae Llyfrau Gohiriadau (Imparlance Books) yn cofnodi achosion a drosglwyddwyd i’r sesiwn nesaf.
Erfyniad Jane Humphreys, 1702, o ffeiliau carchar Sir Drefaldwyn, yn datgan ei bod hi a’i gŵr wedi cael eu carcharu gan ‘riotous p[er]sons’ a fynasant eu bod nhw’n diarddel eu priodas (Sesiwn Fawr 4 168/2)
Prev
Next
Ochr y Goron
Mae Ffeiliau Carchar (Gaol Files) yn cynnwys cofnodion yn ymwneud ag achosion troseddol, sef:
Calendrau o garcharorion yn aros i sefyll eu prawf, yn cynnwys enwau, troseddau honedig, galwedigaethau, mannau preswyl, mechniwyr, pwy a gyflwynodd carcharorion i’r carchar, carcharorion yn pledio eu boliau, a rhai rheithfarnau a dedfrydau. Mae calendrau diweddarach hefyd yn enwi’r sawl a ddyfarnwyd yn euog. Mae calendrau wedi cael eu talfyrru yn llym, ac yn aml wedi cael eu treulio.
Rhestrau o swyddogion y llys a rheithwyr y rheithgorau gwahanol a alwyd i fynychu’r llys (yn cynnwys y sawl a esgusodwyd, neu a wrthwynebwyd neu a ddirwywyd am beidio mynychu), gydag enwau diffynyddion a brasluniau o achosion.
Cyhuddiadau yn cofnodi troseddau honedig, ymhle a phryd y digwyddon nhw, enwau a galwedigaethau a mannau preswyl diffynyddion, pryd y cawsant eu dal, enwau achwynyddion a dioddefwyr eraill, a drwgdybiedigion yn derbyn braint clerigwyr. Yn aml, cafodd manylion nad oeddynt yn allweddol i lwyddiant neu fethiant prawf eu hasio neu eu cofnodi yn amhenodol neu yn anghywir, a newidwyd cyhuddiadau yn rheolaidd oherwydd bargeinio pledion neu’r awydd i osgoi’r gosb eithaf. Cofnodir pledion diffynyddion yn aml, a rheithfarnau a dedfrydau hefyd.
Biliau yn dynodi a oedd rheithgorau yn ystyried bod achos i’w ateb.
Ymrwymiadau i sicrhau presenoldeb erlynwyr, diffynyddion a thystion yn y llys, gydag enwau, cyfeiriadau a dyddiadau troseddau. Yr oedd gweithredu’r ymrwymiadau yn dibynnu ar gywirdeb y wybodaeth hon.
Erfyniadau, fel arfer ar ffurf cwynion diffynyddion am sut yr oedd achosion yn cael eu trafod.
Deponiadau a chroesholiadau tystion a dioddefwyr a gymerwyd cyn mynd i brawf, fel arfer yn Saesneg (yn aml wedi eu trosi o’r Gymraeg) ac weithiau yn Gymraeg, yn cynnwys gwybodaeth fanwl am bob agwedd o fywyd bob dydd. Mae’r rhain yn ffynhonnell eithriadol o werthfawr, mwy felly oherwydd na chofnodid tystiolaeth a roddid ar lafar yn y llys, ond dinistriwyd y rhan fwyaf ohonynt oherwydd nad cofnodion swyddogol y llys oeddent.
Siedylau o garcharorion, gyda chrynodebau o achosion i gynorthwyo rheithwyr.
Cyflwyniadau gan gwnstablau a’r Rheithgor Mawr o droseddau y tybiwyd eu bod wedi cael eu cyflawni. Yr oedd y rhain yn aml yn cynnwys esgeuluso cynnal ffyrdd.
Gwritiau i sicrhau presenoldeb y cyhuddiedig, yn ymestyn o’r ŵys wreiddiol hyd at atafaeliad a herwriaeth. Dibynnodd y math o writ a ddefnyddiwyd ar y drosedd a faint o writiau a gyhoeddwyd o’r blaen.
Biliau o gostau, yn dangos (ymhlith pethau eraill) sut y dalwyd drwgdybiedigion a sut y defnyddid cyfieithwyr yn y llys.
Gwritiau yn trosglwyddo achosion o’r Sesiwn Chwarter i’r Sesiwn Fawr, gan nodi gwybodaeth fras am yr achosion.
Cwestau’r Crwner ynghylch materion megis marwolaethau annisgwyl neu trwy drais, trysorau cudd a llongddrylliadau. Canolbwynt y cwest oedd penderfynu a oedd trosedd wedi cael ei chyflawni yn hytrach na chadarnhau’r ffeithiau yn llawn.
Cymhorthion Chwilio
Mae Llyfrau’r Goron (Crown Books – dim ond ar gyfer Sir Fflint 1564-1666) a Llyfrau Duon(Black Books – dim ond ar gyfer cylchdaith Aberhonddu 1726-1830) yn cynnwys enwau carcharorion, manylion troseddau a phledion, a rheithfarnau a dedfrydau. Ni chynhwysir pob achos. Mae Llyfrau’r Goron hefyd yn darparu gwybodaeth am lawer o’r cofnodion eraill a geir yn y Ffeiliau Carchar.
Mae Rholiau Calendr (Calendar Rolls)yn darparu mynegeion i galendrau cynnar Sir Faesyfed, Sir Forgannwg, Sir Aberteifi a Sir Benfro.
Mae Llyfrau Gorchmynion (Order Books),Llyfrau Rheolau(Rule Books) a Llyfrau Cofnodion(Minute Books)yn perthyn yn bennaf i achosion sifil, ond rheithfarnau a dedfrydau troseddol yw eu cynnwys mwyaf defnyddiol. Mae’r cofnodion yn fylchog ac wedi cael eu talfyrru yn llym. Mae gan Lyfrau Gohiriadau(Imparlance Books)wybodaeth debyg am gylchdaith Aberhonddu.
Ochr Ecwiti
Mae PLEDION (PLEADINGS) yn cynnwys datganiadau ac atebion gan achwynyddion a diffynyddion, gyda deponiadau tystion. Mae’r cofnodion memrwn a’r rhai papur ar wahân, felly gall manylion am un achos ymddangos mewn mwy nag un lle.
Cymhorthion Chwilio
Mae Llyfrau Bil (Bill Books) yn cofnodi pryd y derbynwyd pob achwyniad yn wreiddiol.
Mae Llyfrau Dyfarniadau (Decree Books) yn cynnwys manylion achosion, crynodebau o bledion, a dyfarniadau’r llys.
Mae Llyfrau Gorchmynion (Order Books) yn cynnwys gorchmynion y llys, yn cynnwys dyfarniadau.
Gobeithiwn y bydd yr adroddiad cryno hwn yn cynorthwyo ac ysbrydoli ymchwilwyr.
Mae cofnodion Llys y Sesiwn Fawr yn adnodd eithriadol o werthfawr ar gyfer hanes cymdeithasol, economaidd a chyfreithiol Cymru o 1542 hyd 1830, a maen nhw’n llawnach na chofnodion cyffelyb yn Lloegr. Maen nhw wedi cael eu tanddefnyddio gan ymchwilwyr, er eu bod nhw’n un o archifau pwysicaf y Llyfrgell. Mae hyn yn rhannol oherwydd bod defnyddio cofnodion llys yn gallu bod yn anodd, ond bydd y blog hwn yn ceisio rhoi cymorth i ddarllenwyr i ddarganfod eu ffordd i mewn i’r cofnodion. Ceir brasolwg yn Rhan 1 ar waith y Sesiwn Fawr a’r cymhorthion chwilio eilaidd sydd ar gael, a bydd Rhan 2 yn edrych yn fanylach ar y cofnodion llys eu hunain, beth sydd ynddyn nhw, a sut y gallen nhw eich helpu chi i chwilio’r archif.
Y llys a’i waith
Sefydlwyd Llys y Sesiwn Fawr yng Nghymru ym 1542 fel rhan o’r ‘Deddfau Uno’, a estynnodd cyfraith gyffredin Lloegr i Gymru gyfan am y tro cyntaf. Rhoddwyd hawl i’r llys newydd glywed yr achosion mwyaf difrifol, a trefnwyd deuddeg o’r llysoedd sirol yng Nghymru yn bedair cylchdaith o dair sir yr un, sef Caer (Sir Ddinbych, Sir Fflint a Sir Drefaldwyn), Gogledd Cymru (Sir Fôn, Sir Gaernarfon a Sir Feirionnydd), Aberhonddu (Sir Frycheiniog, Sir Forgannwg a Sir Faesyfed) a Chaerfyrddin (Sir Aberteifi, Sir Gaerfyrddin a Sir Benfro). Byddai barnwyr crwydrol yn ymweld â phob cylchdaith dwywaith bob blwyddyn, gan eistedd mewn sesiynau chwech diwrnod yn y gwanwyn ac yn hwyr yn yr haf, er mwyn clywed achosion sifil, achosion y Goron, ac achosion ecwiti.
Achosion sifil oedd y rhai rhwng ddeiliaid lle nad oedd buddiant gan y Goron. Rhain oedd asgwrn cefn gwaith y llys, yn ymwneud yn bennaf ag anghydfodau ynghylch eiddo (yn cynnwys eiddo tiriog, nwyddau a chelfi) a dyledion, yn ogystâl â,thorri cytundebau, athrodion, tresbasiadau, talu dirwyon, adferiadau cyffredin, rhai iawndaliadau yn deillio o ymosodiadau corfforol, a materion eraill. Gellir cymharu gallu’r Sesiwn Fawr mewn achosion sifil ag eiddo’r Llys Pledion Cyffredin yn San Steffan.
Achosion y Goron oedd y rhai a gyffyrddai â buddiannau’r Goron. Achosion troseddol oedd y rhan fwyaf ohonynt, a mae’r cofnodion yn arbennig o gyfoethog. Mae’r achosion yn cynnwys ffeloniaethau (troseddau dihenydd) – llofruddiaeth, dynladdiad, bradwriaeth, llosgi bwriadol, trais rhywiol, lladrata, lladrad o nwyddau yn werth mwy nag un swllt (lladrad mawr), dewiniaeth a throseddau difrifol eraill – a chamymddygiadau megis tresbasu, terfysga, codi cynnwrf, ymgynnull yn anghyfreithlon, mynediadau, dadfeddiannu, cribddail, dirmyg, reciwsantiaeth, a lladrad o nwyddau yn werth llai nag un swllt (mân-ladrad), y gellid eu cosbi trwy ddirwy, carchar, chwipio, y stociau neu anafu. Ymgymerwyd â rhai materion anhroseddol hefyd, yn cynnwys cynnal y ffordd fawr a chwestau’r Crwner, er nad oedd rhain i gyd yn perthyn i fusnes y llys yn swyddogol. Gellir cymharu gallu’r Sesiwn Fawr mewn achosion y Goron ag eiddo brawdlysoedd Lloegr a llys Mainc y Brenin/Frenhines yn San Steffan.
Achosion ecwiti oedd y rhai na ellid eu hateb gan lys y gyfraith gyffredin, naill ai oherwydd nad oedd y gyfraith gyffredin yn adnabod y fater wrth law (megis buddiannau ecwitïol mewn tir), neu oherwydd nad oedd gan y llys awdurdodaeth (mewn anghydfodau a godai ar y môr, er enghraifft), neu oherwydd nad oedd cynsail ar gael. Dilynid egwyddorion ecwiti a chydwybod, felly, yn hytrach na’r rheolau caeth arferol. Dyma oedd gwaith lleiaf pwysig y Sesiwn Fawr, ond mae’r cofnodion yn werthfawr i achyddion oherwydd bod y rhan fwyaf o achosion ecwiti yn ymwneud â materion o ymddiried a chytundeb, megis cytundebau priodas, cytundebau ar lafar, ewyllysiau, morgeisi ac ymddiriedolaethau, y codai llawer ohonynt o drefniadau teuluol. Gellir cymharu gallu’r Sesiwn Fawr mewn achosion ecwiti ag eiddo’r Canghellys yn San Steffan; ymddengys mai dyma oedd y drefn trwy gydol bodolaeth y llys, er na soniwyd am ecwiti yn benodol yn statud 1542.
Parhaodd y trefniadau hyn nes i’r llys gael ei ddiddymu ym 1830, a fe’u hadlewyrchir yn y cofnodion a strwythur catalog y Llyfrgell. Dosbarthwyd Sir Fynwy i gylch brawdlysoedd Rhydychen, a mae ei chofnodion hi yn yr Archifdy Gwladol.
Clywid achosion llai yn Llysoedd Chwarter y siroedd, a hefyd mewn llysoedd maenorol, yn ogystâl â’r Sesiwn Fach o’r ddeunawfed ganrif ymlaen. Nid oedd gan y Sesiwn Fawr fonopoli dros yr achosion mwy difrifol, ychwaith. Bu raid iddi fyw ar y cyd gyda nifer o lysoedd eraill ag awdurdodaethau tebyg, yn enwedig llys Cyngor Cymru a’r Gororau (llys uchelfraint a eisteddai yn Llwydlo tan 1689), yn ogystâl â llysoedd eglwysig, llys Mainc y Brenin, y Canghellys, brawdlysoedd Lloegr, ac eraill; ni ddaeth y rhan fwyaf o achosion ecwiti yng Nghymru erioed o flaen y Sesiwn Fawr, er enghraifft. Dros amser, sefydlwyd cynseiliau bod mwy o achosion yn gallu cael eu clywed mewn llysoedd yn Lloegr, ac yn raddol fe danseiliwyd y Sesiwn Fawr. Beirniedid gymhlethdodau, anghysonderau a chyfyngiadau’r llys yn eang, yn ogystâl â safon ei farnwyr. Y tyb ym 1830 oedd bod y llys yn ddarfodedig ac yn ddianghenraid, er iddo gael ei ystyried gan lawer yn sefydliad cenedlaethol Cymreig.
Siaced lwch arweinlyfr Glyn Parry, yn dangos darn o hysbysiad printiedig yn cynnig gwobr am wybodaeth yn ymwneud â chaseg a ladratwyd ym Mhontypwl, 1795 (LlGC Kemeys-Tynte Papers G17 f.3)
Prev
Next
Dechrau ymchwil yng nghofnodion y Sesiwn Fawr – cymhorthion chwilio eilaidd
Hefyd, mae Murray Chapman wedi calendro a mynegeio Ffeiliau Carchar cynnar Sir Drefaldwyn, gan ddarparu ffordd lawer rhwyddach i mewn i’r cofnodion hyn ar gyfer ymchwilwyr. Cyhoeddwyd wyth gyfrol gan y Llyfrgell hyd yn hyn, yn cwmpasu’r cyfnodau 1541-1613 a 1650-1660.
Os ydy darllenwyr am ddarganfod mwy, bydd angen iddynt wneud eu chwiliadau eu hunain. Mae’r Llyfrgell wedi cynhyrchu nifer o gymhorthion chwilio i gynorthwyo gyda hyn, yn cynnwys:
catalog llawn a rhwydd i’w bori arlein o gofnodion y Sesiwn Fawr
Arweinlyfr Glyn Parry, A guide to the records of Great Sessions in Wales, sef y gwaith mwya gynhwysfawr dan un clawr am gofnodion, gweithdrefnau a datblygiad y llys; mae e hefyd yn cynnwys nodiadau llyfryddol helaeth
Taflen i ddarllenwyr, ‘Cofnodion Llys y Sesiwn Fawr’, ar gael yn yr Ystafell Ddarllen
Bydd Rhan 2 o’r blog hwn yn edrych ar sut y gall y cofnodion llys eu hunain fod yn gymorth i’ch hymchwil.
Blog i gyflwyno gwaith a chasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Yn sgil natur bersonol blogiau, polisi'r Llyfrgell yw cyhoeddi postiadau yn yr iaith wreiddiol yn unig. Cyhoeddir yr un faint o bostiadau yn y ddwy iaith, ond nid yr un blogiau ydynt. Am gyfieithiad bras gellir darllen y blog drwy ddefnyddio system gyfieithu megis Google Translate.
![A copy of New Welsh Music by B. Cunnah of Rhuabon [18--]. National Library of Wales.](https://blog.llyfrgell.cymru/wp-content/uploads//2020/09/New-Welch-Music-1-scaled.jpg "New Welch Music by B. Cunnah of Rhuabon. National Library of Wales.")
![Erfyniad Jane Humphreys, 1702, o ffeiliau carchar Sir Drefaldwyn, yn datgan ei bod hi a’i gŵr wedi cael eu carcharu gan ‘riotous p[er]sons’ a fynasant eu bod nhw’n diarddel eu priodas (Sesiwn Fawr 4 168/2)](https://blog.llyfrgell.cymru/wp-content/uploads//2020/07/Petition-of-Jane-Humphreys-2-2.jpg "Erfyniad Jane Humphreys, 1702, o ffeiliau carchar Sir Drefaldwyn, yn datgan ei bod hi a’i gŵr wedi cael eu carcharu gan ‘riotous p[er]sons’ a fynasant eu bod nhw’n diarddel eu priodas (Sesiwn Fawr 4 168/2)")
