Blwyddyn brysur oedd 2022 i archifyddion y Llyfrgell. Yn ogystal ag ymgymryd â’u dyletswyddau eraill, cawsant gyfle i dreulio’r flwyddyn gyfan yn catalogio o ddifri yn sgil llacio gwaharddiadau covid, ac o ganlyniad fe gynhyrchwyd llawer mwy o gatalogau nag a gafwyd yn y ddwy flynedd cyn hynny.
Dyma flas ar y catalogau a gwblhawyd yn ystod 2022. Mae gwaith yn parhau ar gatalogau eraill fel erioed, yn cynnwys nifer o archifau sylweddol a phwysig, a hefyd ychwanegiadau bach at gatalogau sy’n bodoli yn barod. Ceir manylion am gatalogau diweddar o lawysgrifau yng nghyfresi NLW MSS a NLW ex mewn blog arall yn y man.
Ychwanegiad at y papurau a gronnwyd gan yr hanesydd Syr Deian Hopkin, yn cynnwys llyfr cofnodion Plaid Lafur Llanelli ar gyfer y cyfarfod pan ddewiswyd Jim Griffiths fel ymgeisydd.
Papurau ychwanegol yr amaethwr Emrys Bennett Owen (1911-1988), yn cynnwys deunydd yn ymwneud â’i ddiddordeb mewn cerddoriaeth, ffermio a materion cymunedol.
Papurau a grewyd mewn perthynas â Layers in the Landscape (Haenau yn y Tirwedd), prosiect rhyngddisgyblaethol a osododd cysyniad mapio dwfn ar dirwedd boddedig Bae Ceredigion.
Papurau gwleidyddol a phersonol Yr Arglwydd MacDonald o Waenysgor (1988-1966), yn cynnwys deunydd yn ymwneud â materion megis uno Newfoundland a Chanada.
Siarter y Brenin John yn ymwneud â’r Fenni. Cafwyd blog am y siarter yn fuan ar ôl i ni ei phrynu, a fe gyhoeddwyd erthygl mwy manwl amdani yn ddiweddar hefyd: D. J. Moore, ‘Abergavenny and Dunwallesland: a 1209 charter of king John’ yn The Monmouthshire Antiquary: Proceedings of the Monmouthshire Antiquarian Association XXXVII (2022), 5-13
Papurau Syr Guildhaume Myrddin-Evans (1894-1964), gwas sifil hŷn, arbenigwr mewn cydberthynas ddiwydiannol a chynrychiolydd Prydain i’r International Labour Organisation, yn cynnwys cofnodion yn ymwneud â Chomisiwn Llywodraeth Leol Cymru, yn ogystal ag anghytundeb diplomataidd yn Venezuela gyda’r ILO.
Papurau gweinyddol canghennau Aberystwyth, Pontypridd a Chaerdydd Cymorth i Ferched Cymru (Welsh Women’s Aid), yn cyfeirio at lawer o faterion sy’n effeithio ar ferched a’u plant sy’n defnyddio’r gwasanaeth, yn cynnwys trais domestig, lles cymdeithasol a’r gyfraith.
Yn ystod chwyldro cyfrifiadurol yr 1980au, ffurfiwyd nifer o gwmnïau newydd oedd yn creu caledwedd i’r cyhoedd. Cyn hyn, roedd cost a maint yn ffactorau oedd yn erbyn y fath fentro, ond gyda chyfrifiaduron yn mynd yn llai ac yn rhatach i’w cynhyrchu, cododd gwawr newydd i’r rhai oedd yn frwd am dechnoleg. Un o’r cwmnïau a ffurfiwyd oedd Dragon Data, a sefydlwyd ar ddechrau’r 80au yn Ne Cymru gan y cwmni teganau Mattoy.
Rhai o'r llyfrau sydd yn y Llyfrgell am Dragon Data
Blaenorol
Nesaf
Cawsant rywfaint o lwyddiant gyda’u cyfrifiaduron Dragon 32 a Dragon 64, ond ni phrofodd y Ddraig hon fywyd hir. Roedd cyfyngiadau technegol yn golygu iddynt lusgo tu ôl i’w cystadleuwyr, fel Sinclair a Commodore. O ganlyniad, dechreuodd y cwmni fynd i drafferthion. Yn ystod canol yr 80au, prynwyd y cwmni gan Eurohand S.A., a symudwyd canolfan y cwmni i Sbaen. Yn 1987, daeth y cwmni gwreiddiol a’r enw i ben yn dilyn methdaliad.
Mae’r Llyfrgell Genedlaethol yn dal nifer o deitlau sy’n ymwneud â chyfrifiaduron y Ddraig (gweler y llun). Mae llawer ohonynt yn plymio’n ddwfn i ddulliau amrywiol o raglennu wrth ddefnyddio’r peiriant. Er i fywyd y Ddraig fod yn fyr, mae ei hetifeddiaeth a’i henw yn parhau. Prawf o hyn yw fod crewyr cyfryngau cymdeithasol ar lwyfannau fel Youtube wedi ymchwilio i’w hanes, a gellir gweld eu cyflwyniadau yno.
Darllen/gwylio pellach:
Duncan Smeed. 1983. Inside the Dragon.
George Knight. 1983. Learning to use the Dragon 32 Computer.
Keith Brain. 1984. Advanced sound & graphics for the Dragon computer: including machine code subroutine.
Keith Brain. 1984. Artificial intelligence on the Dragon computer: make your micro think.
Keith Brain. 1984. Dragon 32 games master: learn how to write your own top level games.
Tim Hartnell. 1984. Giant book of games for your Dragon.
Tim Langdell. 1982. 35 programs for the Dragon 32. Dragon user: the independent Dragon magazine.
Ymysg y llyfrau a brynwyd yn ddiweddar ar gyfer ein casgliadau llyfrau prin oedd Experiments and observations made in Britain, in order to obtain a rule for measuring heights with the barometer. Yr awdur oedd Cyrnol William Roy (1726-1790), tirfesurydd a sylfaenydd yr Arolwg Ordnans. Cyhoeddwyd yr adroddiad yn wreiddiol yn Philosophical transactions y Gymdeithas Frenhinol yn 1777, ond mae’r copi a brynwyd wedi’i gyhoeddi ar wahân gan J. Nichols y flwyddyn wedyn.
Tudalen deitl "Experiments and Observations made in Britain in order to obtain a rule for measuring heights with the barometer" gan Colonel William Roy.
Tudalen lle mae'n son am yr arbrofion a wnaed ar fynyddoedd Moel Eilio a'r Wyddfa yng ngogledd Cymru.
Tabl yn dangos y mesuriadau o'r arbrofion.
Map yn dangos y pellder a'r uchder o Moel Eilio a'r Wyddfa i'r môr ger Caernarfon. Dargyfyddwyd y wybodaeth yma drwy'r arbrofion.
Blaenorol
Nesaf
Gwnaethpwyd yr arbrofion a ddisgrifir yn yr adroddiad mewn sawl lle, gan gynnwys Schiehallion yn yr Alban a’r Wyddfa yng Nghymru. Yn ogystal â disgrifiadau o’r arbrofion, mae’r llyfr yn cynnwys tablau o’r mesuriadau a mapiau o’r mynyddoedd lle cawsant eu gwneud. Mae’n dystiolaeth bwysig o gyfraniad gogledd Cymru at ddatblygiadau gwyddonol yn y ddeunawfed ganrif.
Steed of winter who the pale men carry.
Who are those that squire you?
Slow and ceaseless, yard by yard, house by house, and door by door.’
(Torchwood, pennod 57, 21 Rhagfyr 2021)
Dechreuodd hyn fel sgwrs siawns yn y coridor; cefais fy ysbrydoli gan y Fari Lwyd oherwydd gorymdaith Aberystwyth ac oherwydd bod gennyf ddiddordeb mewn cymysgu chwedlau a chrefydd.
Dwy Mari Lwyd ar y Prom, Aberystwyth, Ionawr 2022. Llun: Rasma Bertz
Bydd yn rhaid i fy niddordeb mewn darganfod a ddaeth y Fari Lwyd o gyfnod pan oedd dau Bab yn dathlu Gŵyl yr Asyn canoloesol – a adeiladwyd ar sylfaen Mair Fendigaid; rôl bwysig yr asyn yn arwain at, ac yn bresennol ar, enedigaeth Crist; y ffoedigaeth i’r Aifft ac yn ddiweddarach, fel cludiant ar gyfer Iesu i Jerwsalem ar Sul y Blodau, aros am ddiwrnod arall.
Ac yn yr un modd, y cadarnhad o darddiad y Fari (yng ngeiriau’r arlunydd Robert Alwyn Hughes) fel ‘a figure of ritual significance for a pagan fertility [tradition] …celebrating the Celtic Goddess Rhiannon.’
Yn lle hynny, daeth baled gan Vernon Watkins yn ffocws i mi oherwydd ar ôl ei darllen, roedd yn sownd yn fy meddwl am ddyddiau. Ni ellir anwybyddu’r math hwnnw o argraff. Ond yn gyntaf: beth yw’r Fari Lwyd?
Mae hi’n ymddengys fel croes rhwng Gwasael a defod ‘Mummers’ – penglog ceffyl bygythiol, wedi’i addurno a’i gario’n wreiddiol gan chwe dyn (a enwyd fel dawnswyr Morys gydag un ffidlwr) o Noswyl Nadolig i Hen Galan, y Flwyddyn Newydd Cymreig ar 13 Ionawr yn ôl y calendr Julian.
Os yw’r Fari’n curo ar eich drws, mae rhaid cadwch eich ffraethineb a chanu penillion yn ôl i atal y gaseg rhag mynd i mewn. Yn anochel mae’r gwesteiwr yn colli, ac unwaith y tu mewn, darperir bwyd a diod.
Yr eitem gyntaf i mi ddod o hyd iddi yn yr archifau oedd cyfansoddiad 1930 ar gyfer tympanau o’r enw ‘The Prelude to the Ballad of the Mari Llwyd [sic]’ gan Daniel Jones. Ceir dau gyfeiriad arall at yr un teitl, a hyd nes y trefnir y dyddiadau cyhoeddi amrywiol, mae’n hawdd tybio cafodd y darn hwn ei ysgrifennu i gyd-fynd ag addasiad teledu 1958 o gerdd Vernon Watkins o 1941 ‘The Ballad of the Mari Lwyd’ gan Douglas Cleverdon.
Fel tympanydd fy hun, roedd yn rhaid i mi edrych ar y ddalen gerddoriaeth. Ceir atodiad sy’n datgelu mai ‘music for approaching and retreating footsteps’, ond erys y dirgelwch ynghylch pam y cafodd ei ysgrifennu ac a fu erioed fwy na rhagarweiniad!
Am Vernon Watkins, mae llawer mwy ar gael: drafftiau gwreiddiol y faled (NLW MS 21263E) a dwy fersiwn o’r sgript deledu (NLW MS 22841), un gyda blaenlythrennau ar gyfer pob actor yn adrodd y penillion. Mae nodiadau yn nodi’r Byw fel William Squire, Rachel Thomas, Haydn Jones, Jeffrey Segal a William Eedle, tra bod y Meirw wedi’i leisio gan Aubrey Richards a Basil Jones.
Roedd Watkins, a ddisgrifiwyd gan ei ffrind agos Dylan Thomas fel ‘the most profound…Welshman writing poems in English’ yn torri codau yn yr Ail Ryfel Byd. Roedd wedi ei leoli ym Mharc Bletchley pan ysgrifennodd y faled hon, ffaith sydd o bosibl yn egluro ei ddelweddaeth ddaearyddol fywiog – hiraeth efallai; hefyd, y ffordd y mae Watkins yn troi persbectif tu mewn allan.
Gan adleisio’r defnydd o’r Fari Lwyd fel archdeip i’r Fendigaid Fair, defnyddir delweddaeth dywyllach ar gyfer y sanctaidd, tra bod golau yn cynrychioli elfennau o gymdeithas yr ydym fel arfer yn eu hystyried yn llai parchus h.y. yr alltudion, pechaduriaid a chableddus.
Ysgrifennodd Watkins fod ‘the singers came every year to my father’s house; and listening to them at midnight, I found myself imagining a horse’s skull decked with ribbons, followed and surrounded by all kinds of drunken claims and holy deceptions.’
I mi, mae hyn yn mynd yn ôl fwy at y Samhain Celtaidd, ond mae ‘the last breath of the year is their threshold, the moment of supreme forgiveness, confusion and understanding, the profane and sacred moment impossible to realize while the clock hands divide the Living from the Dead’ yn pwysleisio pa mor atgofus yw’r traddodiad Cymreig hwn.
Mewn dogfen wedi’i llofnodi, ychwanegodd Watkins linellau i’w siarad gan ffigurau anweledig fel rhagarweiniad i’r prolog yn y fersiwn wedi’i dramateiddio. Mae’r stroffe/gwrthstroff hwn yn dechrau: ‘Come to me, Mother of God: in an hour the Old Year ends’ ac yn gorffen: ‘The beggar is holy within this hour, the inner and culprit divine, even as I bolt the door on those hands, the handcuffs fall upon mine.’
Mae Watkins yn plethu edefyn o ymwybyddiaeth gymdeithasol drwy gydol ei faled, yn union fel y mae’n defnyddio galwad ac ymateb – fel y cyfnewid o bennillion ar garreg y drws – i gyferbynnu’r grefyddol â phryderon seciwlar:
‘And the chattering speech of skull and spade
beckon the banished poor.
[Cytgan] Sinner and saint, sinner and saint
A horse’s head in the frost.
Conscience counts the cost.’
Ymatal sinistr: ‘Midnight. Midnight. Midnight. Midnight. Hark at the hands of the Clock’ i newid yr adnodau rhwng lleoliadau daearol a gweithgareddau gyda delweddaeth Feiblaidd – mae pennill 23: ‘Starving we come from Gruffydd Bryn’ hefyd yn sôn am gwrw Felinfoel yn erbyn pennill 27: ‘for she knows all from the birth of the Flood’.
Cawn ein tywys i arfordir chwerw Harlech gydag ateb y Byw:
‘White horses need white horse’s food:
We cannot feed a ghost.
Cast your Lwyd to the white spray’s crest
That pounds and rides the air.
Why should we break our lucky feast
For the braying of a mare?’
Ac i Hebron, Dolgellau, Cydweli – ‘we bring from Cader Idris, and those ancient valleys, Mari of your sorrows, Queen of the starry fillies…’ – troslun parhaus o’r gysegredig a’r halogedig.
Unwaith y bydd y darllenydd yn ymwybodol o’r gwahaniaeth rhwng y byw a’r marw, daw’r alwad a’r ymateb hyd yn oed yn gliriach: deuawd ysbrydion Mari yn proffesu bod yn sanctaidd, a’r trigolion byw yn datgan ei bod yn feddw a maleisus.
‘Mari Lwyd, Lwyd Mari:
A sacred thing
Betrayed are the living, betrayed the dead
All are confused by a horse’s head.’
Allan o’r holl eitemau yn y catalog – gan gynnwys llyfrau caneuon, trefniannau o garolau’r Fendigaid Fair, a chasgliadau o ganeuon ac alawon dawns, baled Vernon Watkins a gafodd yr effaith fwyaf arnaf yn bersonol, yn enwedig wrth bwysleisio’r frwydr am ddychwelyd y Goleuni yn yr adeg yma o’r flwyddyn.
Gyda Chwpan y Byd yn Qatar ar y gorwel, mae’n werth cofio bod gan y Llyfrgell Genedlaethol nifer o eitemau sy’n gysylltiedig â Chwpan y Byd a phêl-droed y gall y cyhoedd eu darllen, eu gweld a’u mwynhau yn y Llyfrgell.
Cwpan y Byd Qatar yw’r ail dro yn unig i Gymru lwyddo i sicrhau lle i gystadlu yn y gystadleuaeth hon, a’r tro diwethaf iddynt lwyddo i wneud hynny oedd yng Nghwpan y Byd 1958 yn Sweden. Mae gan y Llyfrgell nifer o eitemau o’r ymgyrch honno yng Nghwpan y Byd, gan gynnwys rhaglenni o’r gemau, adroddiadau Cymdeithas Bêl-droed Cymru ar gyrraedd y rowndiau cymhwyso, a’r twrnamaint ei hun, ac i rai sy’n gallu darllen Swedeg mae’r llyfr swyddogol a gyhoeddwyd yn Sweden yn fuan wedi’r twrnamaint hefyd ar gael.
Mae gennym hefyd nifer o fywgraffiadau wedi ei cyhoeddi gan chwaraewyr allweddol fel John Charles, Cliff Jones a Jack Kelsey, ac mae modd dod o hyd i adroddiadau papur newydd o’r gemau a’r wythnosau’n arwain i fyny at y gystadleuaeth yn ein casgliad papurau newydd.
O ran gweithiau mwy diweddar sy’n gysylltiedig â thîm pêl-droed Cymru a Chwpan y Byd, mae gan y Llyfrgell baentiadau o aelodau’r tîm gan Owain Fôn Williams, rhaglenni gemau diweddar y tîm cenedlaethol, bywgraffiadau pêl-droedwyr blaenllaw o Gymru, llyfrau ar hanes tîm pêl-droed Cymru a llyfrau ar hanes Cwpan y Byd. I’r rhai ohonom a oedd yn mwynhau casglu sticeri Panini yn ein hieuenctid, mae’r Llyfrgell hefyd yn dal ffacsimili a gyhoeddwyd yn ddiweddar o albymau sticeri Panini wedi’u cwblhau o bob Cwpan y Byd o 1970 ymlaen.
Felly, rhwng gwylio’r gemau a chefnogi eich tîm cenedlaethol, beth am gymryd y cyfle i ymweld â’r Llyfrgell ac archwilio peth o’r deunydd sy’n gysylltiedig â’r gystadleuaeth yn ein casgliadau. Bydd detholiad o’r eitemau yn cael eu harddangos yn y Llyfrgell yn ystod cyfnod Cwpan y Byd, a gellir pori ein casgliadau ar-lein (darganfod.llyfrgell.cymru) ac yn yr Ystafell Ddarllen.
Erbyn hyn mae darlith flynyddol yr Archif Wleidyddol Gymreig yn rhan o galendr y Llyfrgell Genedlaethol. Ar ddydd Gwener cyntaf mis Tachwedd, mae aelodau Pwyllgor Ymgynghorol yn cwrdd ac mae’r darlith yn dilyn am 5.30 yn. Dyma’r tro cyntaf ers 2019 i ni gynnal y ddarlith yn y Llyfrgell; roedd yn rhaid cynnal trafodaeth panel ar-lein yn 2020 ac yn 2021 traddododd yr Athro Paul O’Leary ei ddarlith ar Lloyd George yn y Senedd yng Nghaerdydd.
Huw Edwards yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Y newyddiadurwr Huw Edwards oedd y darlithydd eleni. Mae Huw yn wyneb a llais cyfarwydd ers y 1980s ar y BBC, a’i waith fel gohebydd a lle Cymru yn y newyddion a gwleidyddiaeth Prydain oedd y pwnc. Edrychodd Huw yn ol ar yr 1980au gan sylwi yn arbennig a sut roedd y BBC wedi adrodd ar lansiad S4C yn 1982 a’r sylw ar faterion Cymreig yn Senedd y DG gan gymharu a’r cyfnod ers datganoli. Soniodd am rai o ffigyrau amlwg yn gwleidyddiaeth Cymru gynnwys Jim Griffiths, Megan Lloyd George a Syr Wyn Roberts, y dadl Cymreig cyntaf yn Senedd y DG, datblygiadau fel sefydlu Uwch Bwyllgor Cymreig, Pwyllgor Materion Cymreig, penodi Ysgrifennydd Gwladol i Gymru a sefydlu Cynulliad Cenedlaethol Cymru.
Huw yn cyflwyno yn y Drwm
Fel rhan o’r digwyddiadau roedd arddangosfa dros dro yn ystafell Summers o archifau 3 newyddiadwr amlwg Cymru sef Wynford Vaughan Thomas, Patrick Hannan a Gareth Vaughan Jones. Fel Huw Edwards, roedd Wynford Vaughan Thomas wedi cyflwyno rhaglenni’r BBC ar ddigwyddiadau mawr Prydain gan gynnwys angladdau brenhinol, Coroni Brenhiness Elizabeth II a Gwyl y Cofio yn Neuadd Albert.
Yr arddangosfa dros dro, a Huw efo pennaeth yr Archif Wleidyddol Gymreig, Rob Phillips
Roedd trafodaeth diddorol yn dilyn y darlith ac o fewn y dyddiau nesaf bydd y testun ar dudalennau gwe yr Archif Wleidyddol Gymreig.
Bydd Prifysgol Aberystwyth, mewn partneriaeth gyda’r Llyfrgell Genedlaethol, yn lansio canolfan ymchwil newydd ar ddydd Gwener, 11 Tachwedd, sef y Ganolfan Ymchwil Llenyddiaeth a Hanes Meddygaeth. Bydd y ganolfan yn gwneud defnydd o’r ffynonellau ymchwil sydd yng nghasgliadau meddygaeth y Llyfrgell fel sylfaen i ymchwil academaidd newydd yn y maes. Mae cynhadledd undydd wedi ei threfnu ar gyfer y lansiad ar 11 Tachwedd. Mae’n rhad ac am ddim a gallwch archebu tocyn i’r digwyddiad yma. Bydd y gynhadledd yn cael ei chynnal wyneb yn wyneb ac ar-lein.
Mae casgliad meddygaeth y Llyfrgell yn un eang, ac mae’n cynnwys deunydd print, archifol, pensaernïol, llawysgrifau, darluniau a ffotograffau. Yn sgil y prosiect Meddygaeth ac Iechyd yng Nghymru cyn y GIG, mae’r deunydd meddygaeth sy’n rhan o’r Casgliad Print Cymreig a Cheltaidd nawr ar gael ar y catalog ar-lein yn ei gyfanrwydd, gyda’r eitemau sydd allan o hawlfraint wedi ei digido hefyd, ac felly ar gael ar-lein. Mae’r casgliad print yn cynnwys nifer o ffynonellau ymchwil pwysig, gan gynnwys adroddiadau Swyddogion Iechyd cynghorau dosbarth gwledig a trefol ledled Cymru, adroddiadau ysbytai ac adroddiadau ysbytai meddwl.
Mae’r adroddiadau ysbytai meddwl yn cynnig esiampl dda o’r fath o wybodaeth a data sydd wedi ei chynnwys yn y ffynonellau print yma. Os edrychwn ar esiampl adroddiadau blynyddol ysbytai meddwl, yn yr achos yma adroddiadau’r Joint Counties Asylum yng Nghaerfyrddin (gweler uchod am y fersiwn ddigidol a osodwyd yn y blog, neu cliciwch yma i’w weld ar syllwr digidol y Llyfrgell), gwelwn y wledd o ddata craidd mae’r adroddiadau yma’n cynnig i ymchwilwyr. Mae’r adroddiadau yn cynnwys data ar nifer helaeth o agweddau bywyd yr ysbyty a’i chleifion gan gynnwys ystadegau ynghylch o le’r oedd y cleifion yn dod, eu gwaith, natur eu salwch, lefelau marwolaeth, diet y cleifion, oedran y cleifion, lefelau aildderbyniad, statws perthynas y cleifion, ac ystadegau cyllidol y sefydliad.
Mae data o’r fath yn sylfaenol i ymchwil yn y maes yma, a’r gobaith yw bydd sefydlu’r Ganolfan mewn partneriaeth â Phrifysgol Aberystwyth yn fodd i gadarnhau’r perthynas rhwng y Llyfrgell, ein casgliadau a’r gymuned ymchwil. Os ydych am ddysgu mwy am y partneriaeth, neu os oes ydych â diddordeb yn yr ymchwil diweddaraf yn y maes llenyddiaeth a hanes meddygaeth, archebwch docyn i’r gynhadledd!
Edward Wynne of Bodewryd (Anglesey) and Hereford and other Welsh History Essays / Neil Fairlamb, 2021
Barddoniaeth
Wysg / Gaerth Writer-Davies, 2022, 9781999849177
Open / Paul Blount, The Cluny Press, 2022, 9780954761097
Ten Poems about Swimming / Selected and Introduced by Samantha Wynne-Rhydderch, 2022, 9781913627065
Gwyddoniaeth, addysg, a natur
CBAC TGAU Drama, Dylunio Drama: Dylunio Goleuo, Sain, Set a Gwisgoedd / Sue Shewring, 2022, 9781913963330
The Birds of Wales = Adar Cymru / Edited by Rhion Pritchard …, 2021, 9781800859722
Chwaraeon
The Glory Years of Cardiff AAC / Clive Williams, 2020, 97818338257750
The Minor Counties Championship 1895-1914 / Julian Lawton Smith, Association of Cricket Statisticians and Historians, 2022, 9781912421329
Cardiff Arms Park : An Illustrated Architectural and Social History / David Allen, Cardiff Rugby, 2021, 9781527296527
Plant
Cyfrinach Fwyaf Siôn Corn / Lyndon Jeremiah, 2020, 9781838271312
Yes! Even a Mouse: The Very First Christmas / Christine Field-Davies, Bear With Us Productions, 2021, 9781838280819
Ffuglen
Ring of spies : how MI5 and the FBI brought down the Nazis in America / Rhodri Jeffreys-Jones, 2022, The History Press, 9781803990361
The Chronicle of Clemendy : or, The History of the IX. Joyous Journeys. In which are contained the amorous inventions and facetious tales of Master Gervase Perrot, Gent. now for the first time done into English / by Arthur Machen ; Illustrations by Jon Langford, 2022
Llywodraeth a gwleidyddiaeth
Diwygio’r Senedd: Y camau nesaf = Senedd reform, The next steps, 2020
Mae’r Llyfrgell dros y blynyddoedd wedi casglu llyfrau gyda rhwymiadau cain ac anghyffredin, yn enwedig rhai gyda chysylltiad Cymreig. Yn ddiweddar ychwanegwyd un o’r rhai mwyaf anarferol at y casgliad. Mae’r gyfrol yn adargraffiad o lyfr Ffrangeg, La Prose du Transsibériengan yr arlunydd Sonia Delaunay-Terk a’r bardd Blaise Cendrars, a gyhoeddwyd yn wreiddiol yn 1913. Mae’r gerdd yn disgrifio taith trên trwy Rwsia yn ystod y chwyldroad cyntaf yn 1905. Mae wedi’i argraffu ar bedair dalen wedi’u gludo mewn ffurf consertina.
'La Prose du Transsibérien' gan Sonia Delaunay-Terk a Blaise Cendrars, cyhoeddwyd yn 1913. Rhwymwyd y copi yma gan Julian Thomas.
'La Prose du Transsibérien' gan Sonia Delaunay-Terk a Blaise Cendrars, cyhoeddwyd yn 1913. Rhwymwyd y copi yma gan Julian Thomas.
'La Prose du Transsibérien' gan Sonia Delaunay-Terk a Blaise Cendrars, cyhoeddwyd yn 1913. Rhwymwyd y copi yma gan Julian Thomas.
Ar gyfer yr adargraffiad yn 2019 gwahoddwyd 22 rhwymwr i greu rhwymiadau unigryw. Mae’r copi a brynodd y Llyfrgell eleni wedi’i rwymo gan Julian Thomas, cyn Bennaeth Rhwymo a Chadwraeth y Llyfrgell. Mae’r cloriau wedi’u gorchuddio mewn croen llo du wedi’i liwio gyda phaent acrylig glas fflworolau, a stribedi o groen llo wedi’u mewnosod, rhai ohonynt yn oreurog ac eraill wedi’u lliwio mewn acrylig. Mae’r stribedi yn cyfeirio at y rheilffyrdd a’r cylch at y chwyldroad ac olwynion y trên.
'La Prose du Transsibérien' gan Sonia Delaunay-Terk a Blaise Cendrars, cyhoeddwyd yn 1913. Rhwymwyd y copi yma gan Julian Thomas.
'La Prose du Transsibérien' gan Sonia Delaunay-Terk a Blaise Cendrars, cyhoeddwyd yn 1913. Rhwymwyd y copi yma gan Julian Thomas.
Mae’r rhwymiad trawiadol hwn yn unigryw ac yn enghraifft o waith un o rwymwyr mwyaf blaengar y Deyrnas Unedig. Mae rhagor o rwymiadau gan Julian Thomas, ei ragflaenwyr yn y Llyfrgell a chrefftwyr eraill i’w gweld yn yr arddangosfa Cyfrolau Cain ym Myd y Llyfr ar lawr gwaelod y Llyfrgell tan y 9fed o Ragfyr 2022.
Ar 6 Mawrth 1858 chwythodd tân dinistriol drwy blasty Wynnstay a ffodd y trigolion yn eu dillad nos. Ni chollwyd unrhyw fywydau ond dinistriwyd llawer o’r llyfrgell, ynghyd â dodrefn, paentiadau a phethau gwerthfawr eraill. Disgrifiodd adroddiad yn y North Wales Chronicle and Advertiser for the Principality ar 13 Mawrth weddillion y llyfrau a’r llawysgrifau prin fel‘masses of black substance in the shape of books but hard and wet, mixed with scraps of black-letter books (some partially legible), music and engravings’.
Roedd y disgrifiad dramatig hwn yn gymhelliant i ymchwilio i dynged casgliad cerddoriaeth y pedwerydd barwnig. A aeth y cyfan i fyny mewn fflamau … ai peidio?
Roedd Sir Watkin Williams Wynn, 4ydd Barwnig, (1749-1789) yn frwd dros y celfyddydau cain. Bu bron iddo fethdalu ystâd Wynnstay trwy ei wariant gormodol ar luniau, cerflunwaith, theatr a cherddoriaeth. Ar gost fawr creodd theatr breifat yn Wynnstay ar gyfer dramâu a chyngherddau. Roedd gan ei gartref moethus yn Llundain yn St James’s Square,1 a ddyluniwyd gan Robert Adam, ei hystafell gerddoriaeth ei hun wedi’i haddurno’n gain yn cynnwys organ Snetzler. Datblygodd diddordeb Syr Watkin mewn cerddoriaeth yn gynnar, efallai dan ddylanwad y telynor teuluol, John Parry, neu efallai yn ystod ei arddegau yn Ysgol Westminster. Yn ddyn ifanc ymunodd â’r Noblemen and Gentlemen’s Catch Club ac yn gyflym daeth i gymryd rhan â’r sîn cerddorol cyfoes yn Llundain.2 Bu’n stiward yn yr ŵyl gerddorol flynyddol yn St Paul’s er budd Corfforaeth Meibion y Clerigwyr ac yn drysorydd y pwyllgor ar gyfer ‘Antient Concerts‘. Yn anochel roedd ar y pwyllgor ar gyfer trefnu Cyngerdd Coffa Handel yn Abaty Westminster yn 1784.
Mae’n debyg bod arferion casglu Syr Watkin wedi’u hysbrydoli gan ei Daith Fawr3 yn Ffrainc a’r Eidal, 1768-9. Daw’r dystiolaeth gyntaf o lyfr cyfrifon4 ei was hir-ddioddef (ei stiward yn ddiweddarach) Samuel Sidebotham. Roedd y costau’n cynnwys prynu lluniau, cerfluniau, dodrefn a llyfrau prin, cyngherddau gan Piantanida, Giovannini ac eraill, cerddoriaeth i’r corn Ffrengig i Mr Morris (gwas Wynnstay), tannau telyn ac yn Turin feioloncello i Syr Watkin, a oedd yn chwaraewr amatur medrus. Yn ôl adref roedd cyfrifon cerddoriaeth Wynnstay ar gyfer 1773 yn dangos pryniannau o bedwarawdau Haydn, pedwarawdau Boccherini, agorawdau dethol Hamal, sonatâu harpsicord Ebdon a deuawdau Noferi; yn ogystal â newidiadau i’r sielo, cyngherddau niferus, a gwersi cerdd i Syr Watkin ac i’r canwr bas, Mr Meredith. Yn 1774/5 cafwyd ychydig o gerddoriaeth gan Handel (amhenodol). Ym mis Ebrill 1779 mynychodd Syr Watkin arwerthiant tri diwrnod y ‘truly valuable and curious library of music late in the possession ofDr William Boyce5’ lle prynodd ddeg lot, yn cynnwys caneuon, madrigalau, motetau a gweithiau offerynnol gan Porpora, Bononcini, Orlando de Lassus, Caldara, Steffani, Gabrieli, Geminiani, Handel ac eraill. Yn naturiol, yr oedd teulu Williams Wynn yn tanysgrifio i weithiau John Parry, ei British Harmony being a collection of Antient Welsh Airs a gyhoeddwyd yn 1781, wedi ei chysegru i’w noddwr.
Wynnstay EH4/1, llyfr cyfrifon 1768-69
Nid yw’n syndod bod mwy o dystiolaeth o gasgliad cerddorol Wynnstay yn dod oddi wrth Charles Burney, efo ei Account of the Musical Performances in Westminster Abbey and the Pantheon May 26th, 27th, 29th; and June the 3rd, and 5th, 1784 in Commemoration of Handel6 yn disgrifio’r digwyddiad mawreddog mewn manylder yr un mor odidog. Yn ffodus, cynhwysodd Burney restr o weithiau Handel, yn y casgliad brenhinol ac yn nwylo unigolion preifat, gan gynnwys Syr Watkin Williams Wynn, a oedd yn berchen ar operâu printiedig, oratorios a Te Deums (sic); ac mewn llawysgrifau, y Te Deum in A, yr anthem Let God arise, I will magnify thee, As pants the Hartforfive voices (‘with several alterations and additions by Handel himself….’), The King shall rejoice, Sing unto God, Blessed are they, fersiynau ar gyfer lleisiau heb offerynnau o Let God arise andAs pants the Hart, ac Ode or Serenata for the Birthday of Queen Anne.
Ymhlith Llawysgrifau Trevor Owen (bellach NLW MS 2785C) y mae catalog o lyfrgell Wynnstay, 1840 (a oedd yn rhagflaenu’r tân) sy’n rhestru hanes cerddoriaeth Hawkins a Burney, The Welsh Harper gan John Parry a sgoriau eraill gan Haydn, Avison, Clark, Handel, Gay, Corfe ac Arnold, a gafodd eu storio yn y llyfrgell, ystafelloedd astudio ac ystafelloedd eraill yn Wynnstay. Mae’n debyg bod y rhain yn gydrannau o gasgliad cerddoriaeth y bedwerydd barwnig. Edrychodd Alexander Hyatt King ar weddillion trist eraill ym 1945, wedi’u difetha gan leithder a llwydni yn y stablau yn Wynnstay, a ddisgrifiwyd fel ‘…practically all unbound, mint, in wrappers, as issued. The bulk was English, back to the seventeen-thirties, but it also included many Hummel and Roger editions, beside some French and Austrian publications.’7
Yn amlwg, roedd Syr Watkin wedi casglu casgliad o gerddoriaeth o bwys cenedlaethol. Yn anffodus, mae’r rhestr o lyfrau a dodrefn yn 20 St James’s Square, dyddiedig 1789, yn rhy fregus i gael mynediad ato.8 Nid yw maint llawn y casgliad yn hysbys ac mae’n anodd asesu pa gyfran yn union a gollwyd oherwydd tân neu leithder. Serch hynny, goroesodd peth ohono, yn y pen draw i’w werthu ynghyd â’r arian, y lluniau ac etifeddiaethau eraill Wynnstay, i dalu dyledion a galwadau treth yn y 1940au. Mae darnau dirdynnol wedi troi lan yn ddiweddarach, mewn ystorfeydd archifau, llyfrgelloedd a mannau annisgwyl.
Stâd Wynnstay gan John Ingleby (1749-1808)
Mae erthygl gan Martin Picker yn y Journal of the Rutgers University Libraries9 yn disgrifio un ar ddeg o gyfrolau o Handel, a brynwyd gan Lyfrgell Rutgers, New Brunswick, c. 1950, yr ymddengys ei fod yn tarddu o Wynnstay. Mae chwech o’r cyfrolau yn cyfateb yn union o ran cynnwys a threfn i’r rhai a restrwyd gan Charles Burney. Mae unffurfiaeth y rhwymiad a defnydd cyson yr un copïwyr yn awgrymu bod yr holl gyfrolau ar un adeg yn perthyn i Syr Watkin Williams Wynn. Mae Picker yn nodi lleoliadau sgoriau Handel eraill o’r casgliad, yn arbennig anthemau yng Nghasgliad Handel Gerald Coke yn y Foundling Museum10 a chantataau Eidalaidd a rhifynnau cynnar o operâu ym Mhrifysgol Sydney, Awstralia.11
Mae Donald Burrows, yn y Newsletter of the American Handel Society12 yn nodi’r darganfyddiad annisgwyl, mewn siop elusen anifeiliaid ym Manceinion, o sgôr Meseia mewn llawysgrifen John Matthews mae’n debyg o’r 1760au, oedd unwaith yn perthyn i Syr Watkin Williams Wynn. Roedd llawysgrifau eraill o Wynnstay, yn cynnwys dyfyniadau o operâu Pasquale Anfossi, Piccini, Monza, a Gassman gynt yn llyfrgell St Michael’s College, Tenbury Wells, Swydd Gaerwrangon, ac maent bellach yn cael eu cadw yn y Llyfrgell Bodleian.13
Yn amlwg nid oedd diddordebau cerddorol Syr Watkin yn gyfyngedig i Handel. Mae’r Llyfrgell Brydeinig yn cadw saith llawysgrif o Purcell, yn cynnwys ‘dramatic music, odes, etc.’ [1683×1695], y mwyafrif wedi’u copïo c. 1771 gan Jos Fisher, Darwen, Swydd Gaerhirfryn.14 Mae enw Syr Watkin Williams Wynn wedi ei arysgrifio ar ddalen un gyfrol ac mae arfbais eryr Williams Wynn yn ymddangos ar feingefn sawl un yn y gyfres honno. Roedd cerddoriaeth theatr Purcell yn rhan o raglenni’r Catch Club a’r Concerts of Antient Music, a hyrwyddwyd gan Iarll Sandwich a Syr Watkin Williams Wynn. Gwyddys bod Syr Watkin yn berchen ar gopïau o King Arthur, The Indian Queen a The Tempest.15
NLW MS 14427B, cerddoriaeth yn cynnwys cyfansoddiadau Handel a John Parry, c.1764
Yn rhyfeddol, mae dau o’r offerynnau o gasgliad Wynnstay wedi goroesi. Y gyntaf ac amlycaf yw’r organ Snetzler godidog yn ei chas Adam, a leolwyd yn wreiddiol yn 20 St James’s Square, a symudwyd i Wynnstay ym 1864 ac a brynwyd gan Amgueddfa Genedlaethol Cymru ym 1995. Yr ail yw’r sielo a brynodd Syr Watkin yn Turin ar y daith fawreddog yn 1768. Costiodd iddo 480 o livres Piedmont, ac yr oedd eisoes yn henbeth pan gafodd ef, yn dwyn y label Chiafredi Cappa, Mondovi 1697. Prynwyd yr offeryn oddi wrth Wynnstay gan Alfred Hill o W.E. Hill & Sons, Llundain, a chadarnhawyd ei darddiad gan Rudolph Wurlitzer Co., Cincinnati & Efrog Newydd, 1931, Alfred Hill, 1934, Adolph Hoffman (g.d.), Desmond Hill, 1962 a Kenneth Warren & Son, Chicago, IL, 1962 Fe’i cofnodwyd ar werth yn Christies, Efrog Newydd, 6 Mawrth 1986, lle methodd â chyflawni’r $60,00016 a ragwelwyd. Mae wedi ei adnabod fel y sielo sydd bellach yn cael ei chwarae gan Marc Coppey, ond mae diffyg cadarnhad.
Yn olaf, trochwch eich hun ym myd sain y ddeunawfed ganrif, wedi’i ail-greu o lawysgrifau cerdd a gedwir yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Disgrifir y daith gan Paul Hernon, Sir Watkin’s tours : excursions to France, Italy and North Wales, 1768-71 (Wrecsam : Bridge Books, 2013).
LlGC, Cofnodion Stad Wynnstay EH4/1. Mae llyfrau cyfrifon pellach y pedwerydd barwnig wedi’u rhifo EH4/2-10, a rhai yn rhydd yn EH3/2-12.
Robert J. Bruce a H. Diack Johnstone, ‘A Catalogue of the truly valuable and curious library of music late in the possession of Dr William Boyce (1779): transcription and commentary’ mewn Royal Musical Association Research Chronicle rhif 43 (2010), tt. 111-171 (Taylor & Francis Ltd ar ran y Royal Musical Association)
Charles Burney, ‘List of Handel’s Works’ mewn An Account of the Musical Performances in Westmisnster Abbey and the Pantheon May 26th, 27th, 29th; and June the 3rd, and 5th, 1784 in Commemoration of Handel (Llundain : T. Payne and son [etc.] 1785) tt. 45-6:
Alexander Hyatt King, Some British Collectors of Music, c. 1600-1960 (Cambridge University Press, 1963), t. 18
Archifau Sir Ddinbych, Llawysgrifau Wynnstay rhif DD/WY/7944.
Martin Picker, ‘Sir Watkin Williams Wynn and the Rutgers Handel Collection’ mewn Journal of the Rutgers University Libraries Cyf. 53, Rhif 2 (1991) tt. 17-26.
Gerald Coke Handel Collection: Let God arise and Te Deum Laudamus, rhif 2/B/LET GOD ARISE (Cyn rhif Catalog Coke HC415a/C1 HC479c/C2)
Cyfeiriad heb ei ddarganfod.
Donald Burrows, ‘Newly recovered Messiah Scores’ mewn Newsletter of the American Handel Society Cyf. IV, Rhif 3 (Rhagfyr 1989) tt. 1, 5.
Llyfrgell Bodleian, MS. Tenbury 656 and MS. Tenbury 1153.
Y Llyfrgell Brydeinig: Search Archives and Manuscripts, rhif Add. MS 62666-62672.
S. Tuppen, ‘Purcell in the 18th century: music for the Quality, Gentry, and others’ mewn Early Music Cyf. 43; Rhif 2, 2015 (Oxford University Press) tt. 233-245.
Catalog Christies New York, ‘Important Musical Instruments’ Dydd Iau 6 Mawrth 1986, tt. 36-7.
Blog i gyflwyno gwaith a chasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Yn sgil natur bersonol blogiau, polisi'r Llyfrgell yw cyhoeddi postiadau yn yr iaith wreiddiol yn unig. Cyhoeddir yr un faint o bostiadau yn y ddwy iaith, ond nid yr un blogiau ydynt. Am gyfieithiad bras gellir darllen y blog drwy ddefnyddio system gyfieithu megis Google Translate.
