Cyflwynir Gwobrau Cadwediaeth Ddigidol gan Gynghrair Cadwedigaeth Ddigidol bob dwy flynedd i ddathlu llwyddiannau mwyaf arwyddocaol unigolion a sefydliadau wrth iddynt sicrhau cynaliadwyedd cynnwys digidol. Yn dilyn proses asesu drylwyr, cyhoeddwyd enwau’r enillwyr mewn seremoni gyflwyno ddisglair yn Glasgow, lle roedd sefydliadau ac ymarferwyr cadwediaeth ddigidol o bob cwr or byd yn bresennol. Roedd y Llyfrgell yn falch iawn o ennill Gwobr Rhwydwaith Treftadaeth Ddigidol yr Iseldiroedd am Addysgu a Chyfathrebu am y prosiect: Dysgu Trwy Wneud: adeiladu sgiliau cadwraeth ddigidol yng Nghymru: https://www.dpconline.org/news/dpa2022-winners.
Simon, Sally, Paul a Rob gyda'i gwobr
Roedd Dysgu Trwy Wneud yn rhaglen o hyfforddiant rhyngweithiol a ddarparwyd gan staff y Llyfrgell ar blatfform Teams i ymestyn sgiliau cadwedigaeth ddigidol a chynyddu capasiti ar gyfer staff sy’n gweithio mewn sefydliadau ledled Cymru. Mae adnoddau i gefnogi’r hyfforddiant ar gael ar wefan Archifau Cymru: https://archives.wales/staff-toolkit/saving-the-bits-programme/.
Cyfrannodd y Llyfrgell at wobr arall o fri a ddyfarnwyd yn ogystal. Enillwyd gwobr Cymdeithas Archifau a Chofnodion ar gyfer Gweithiwr Proffesiynol Newydd y Flwyddyn gan Gemma Evans.
Roedd Gemma yn cael ei chyflogi gan y Llyfrgell i arwain y prosiect Cofnodion mewn Perygl ar gyfer Cyngor Archifau a Chofnodion Cymru. Ariannwyd y prosiect gan Gronfa Archifau Covid-19 y National Archives a sefydlwyd er mwyn cefnogi archifau a’u galluogi i ddiogelu cofnodion oedd mewn perygl o gael eu colli o ganlyniad i effaith economaidd y pandemig, a’r bygythiad i barhad busnesau, elusennau a sefydliadau, ledled Cymru. Datblygodd Gemma Becyn Cymorth Cofnodion mewn Perygl oedd yn sicrhau bod cofnodion mewn perygl gael eu hadnabod a’u diogelu, ac mae ar gael i’w lawrlwytho ar wefan Archifau Cymru: https://archives.wales/records-at-risk/.
Ydych chi’n colli’r gwyliau haf yn barod? Yna gadewch i ni fynd ar daith o amgylch Cymru gyda’r Traveller’s Instructive Guidethrough England and Wales* fel ein cydymaith ymddiriedol. Yn dyddio o tua 1820, ac yn mesur dim ond 13 x 9 cm, mae’r Guide yn bwriadu darparu’r holl wybodaeth y gallai teithiwr chwilfrydig ei hangen, gan gynnwys trefi a dyddiau marchnad, ffeiriau, aelodau seneddol lleol, banciau a bancwyr, seddi’r uchelwyr, y pellter o Lundain, a llwybrau a phrisiau coetsis post. Mae gwybodaeth am bob sir yn cael ei gwasgu mewn i un dudalen, gyda map lliw ar y dudalen gyferbyn. Mae’r rhagymadrodd yn addo bod yn ddefnyddiol i bob dosbarth o bersonau, o’r masnachwr i’r ffermwr; ond yn enwedig y teithiwr, oherwydd ei faint cludadwy.
Y dudalen deitl
Mae Sir Fynwy ar goll o’r llyfr sy’n cwmpasu Cymru, a restrir yn lle hynny gyda siroedd Lloegr, sydd heb eu cynnwys yn y gyfrol hon. Mae hyn yn gyffredin mewn canllawiau ac ar fapiau sy’n dyddio o’r 16eg i’r 20fed ganrif, ac yn deillio o amwysedd cyfreithiol hir sefydlog ynghylch a oedd Sir Fynwy yn rhan o Gymru, gyda gwahanol ddarnau o ddeddfwriaeth yn trin y sir yn wahanol. Eglurwyd y sefyllfa’n gyfreithiol yn Neddf Llywodraeth Leol 1972.
Gan ddechrau ym Môn, byddwn yn siŵr o chwilio am y ‘nifer o olion’ temlau Derwyddol, heb anghofio’r ‘tref daclus a golygus’ Biwmares, a phicio draw i Niwbwrch am ‘raffau a matiau wedi’u gwneud o wymon’.
Drws nesaf mae Sir Gaernarfon ‘yn cynnwys y mynydd godidog hwnnw’r Wyddfa, gyda’i gopa…ar goll i olwg dynol yng nghanol cymylau’r nefoedd’. Mae Sir Gaernarfon yn ymddangos yn lle da ar gyfer byrbryd, gan fod y sir yn cynhyrchu cig eidion rhagorol ac ‘mae’r buchod yn rhyfeddol am gynhyrchu llawer iawn o laeth’. Er mwyn lleddfu ein traed poenus, byddwn yn stopio yng Nghaernarfon ar gyfer y ‘baddonau dŵr halen mân’. Yn ôl y Guide, dim ond un stryd milltir o hyd yw Bangor, felly awn ymlaen yn gyflym i Gonwy, ‘tref hynod ddymunol’, sy’n cynnwys eglwys gadeiriol Othig a chastell hynafol ‘mewn cyflwr cadwraeth ragorol’. Aelod Seneddol Bwrdeistrefi Caernarfon yw Syr Charles Paget. Olynodd ei frawd Edward yn yr un sedd, ac ni wnaeth erioed yr un cyfraniad i ddadl seneddol, er ei fod wedi gwasanaethu am 24 mlynedd!
Sir Gaernarfon
Wrth fynd tua’r dwyrain, mae’r Guide yn galw canol Sir Ddinbych yn ‘un o’r mannau mwyaf hyfryd yn Ewrop’ ac yn nodi bod ‘Dyffryn Clwyd wedi’i wneud yn gyfiawn yn thema moliant llenyddol’. Gwnewch yn siŵr eich bod yn pacio llyfr nodiadau fel y gallwch nodi unrhyw linellau o farddoniaeth sy’n dod i’ch meddwl wrth edmygu golygfeydd Sir Ddinbych.
Ar ôl hyfrydwch Sir Ddinbych, nid yw’n edrych fel bod Sir y Fflint wedi gwneud argraff ar y Guide. Mae’n disgrifio Fflint fel ‘wedi’i adeiladu’n afreolaidd’ ac ‘er ei bod yn anfon un aelod i’r senedd, nid oes ganddi farchnad’, tra bod Llanelwy yn ‘lle di-nod iawn’.
Wrth fynd tua’r de i Sir Drefaldwyn, rydym yng nghartref ‘cnydau toreithiog o ŷd’ a phorfeydd yn llawn gwartheg duon a cheffylau. Os ydych yn y farchnad am dda byw, ewch i Lanfair ac (wedi sillafu’n rhyfedd iawn) ‘Llansdiloes’ i gael gwartheg. Neu orau oll, Y Trallwng ar gyfer ceffylau, gwartheg a moch.
Sir Drefaldwyn
Neidiwch yn ôl i’r gogledd-orllewin i Sir Feirionnydd i gael ‘gwedd ramantus pictiwrésg a hardd’ ac amrywiaeth eang o decstilau: gwlanen ardderchog o Ddolgellau, druggets (math o ffabrig bras a ddefnyddiwyd i amddiffyn carpedi mewn tai mawr) a ‘chlytiau gwlân bras’. Os hoffech chi ategolion, ewch draw i’r Bala, i gael menig a wigiau Cymreig.
Nawr, ymlaen i Sir Ceredigion, sy’n cael adolygiad cymysg: ‘mae’r awyr mewn rhai rhannau yn hyfryd o dawelwch, mewn rhannau eraill mae’n llwm ac yn tyllu’. Gwnewch yn siŵr eich bod yn stopio wrth ymyl Llambed, sy’n cynnal ffair ar y dydd Sadwrn cyntaf ym mis Awst, a Llanbadarn Fawr ar gyfer ei ‘heglwys gain, wedi’i hadeiladu ar ffurf Groes Roegaidd’.
Sir Ceredigion
I’r dwyrain eto i Sir Faesyfed, lle mae’r awyr yn ‘ffafriol iawn i iechyd a hirhoedledd’, er gwaethaf y pridd ‘braidd difater’, a thref sirol Maesyfed yn cynnwys ‘dim byd sy’n haeddu sylw’.
Mae’n bosibl bod yr holl deithio hwn wedi treulio tyllau yn ein sanau, felly mae’n amser am daith i Sir Frycheiniog, sy’n enwog am gynhyrchu hosanau. Mae gan Lanfair-ym-Muallt yn arbennig ‘fasnach fawr mewn hosanau bras’. Mae’r testun a’r map yn anghytuno ar sillafiad cywir yr enw Saesneg, gyda’r testun yn cynnig ‘Burlth’, tra bod y map yn dangos ‘Bualt’. Nid yw’r naill na’r llall yn cynnwys ‘Wells’, a atodwyd dim ond yn y 19eg ganrif ar ôl darganfod ffynhonnau curiad calch yn y dref a dechrau cael eu marchnata i dwristiaid.
Sir Frycheiniog
Gan wyro’n ôl i’r gorllewin, cyrhaeddwn Sir Gaerfyrddin, ‘mewn lleoliad prydferthaf De Cymru’. Mae’n werth ymweld â Chaerfyrddin ei hun, oherwydd ei ‘phont gain’ dros afon Teifi a’i marchnad yn gwerthu gwartheg duon a cheffylau.
I’r gorllewin o Sir Gaerfyrddin i Sir Benfro, am rywfaint o awyr ‘salubrious’, er bod y pridd mewn rhai rhannau o’r sir yn ‘ddiffrwyth a di-haint’. Wrth gwrs, ni fyddai unrhyw ymweliad â Sir Benfro yn gyflawn heb daith i Dyddewi, ‘dinas esgobol hynafol iawn’, gyda phoblogaeth amcangyfrifedig o ddim ond 200. Yn anffodus, nid yw Tyddewi yn cynnig marchnad na ffair. Felly bydd yn rhaid i’n siopa cofroddion aros nes i ni gyrraedd Sir Forgannwg.
Sir Benfro
Mae Abertawe’n ‘dref o fusnes masnachol gwych’ ac mae ‘gweithfaoedd helaeth o gopr, pres, &c.’, yn ogystal â harbwr gwych. Ar hyn o bryd, Llandaf ac Abertawe yw prif drefi Morgannwg, nid Caerdydd. Yng ngogledd y sir, mae’r awyr yn ‘llwm ac awyddus’, ond mae yna hefyd ‘gloddfeydd cyfoethog o blwm a glo’.
Sir Forgannwg
Os ydych chi eisiau anfon cerdyn post adref, rydych chi allan o lwc, gan na chynhyrchwyd y cardiau post llun cyntaf tan y 1870au, ond os ydych chi am eistedd lawr i ysgrifennu llythyr yn disgrifio eich antur (neu efallai i ddangos eich cerdd wedi’i hysbrydoli gan Sir Ddinbych), fe welwch restr ddefnyddiol o brisiau postio yng nghefn y gyfrol, ac mae pob map yn amlygu ffordd y goets fawr mewn coch llachar.
Roedd Syr Kenelm Digby (1603-1665) yn dod o deulu Catholig Prydeinig a chafwyd ei dad yn euog o deyrnfradwriaeth oherwydd ei gysylltiad â chynllwyn Guto Ffowcyn yn 1605. O ganlyniad fe’i ddefrydwyd i farwolaeth, a cafodd ei grogi yn Ionawr 1606. Cafodd hyn effaith ar fywyd Digby – roedd yn ddrwgdybus o awdurdod ac yn barod i gymryd risg. Enghraifft o hyn oedd pan aeth ar ymgyrch ddirgel fel môr leidr i Fôr y Canoldir er mwyn erlid ac ysbeilio llongau a ddeuai yn agos at ei long ef. Ar ôl dychwelyd o’r antur hwn, daeth cyfnod tywyll arall yn ei fywyd pan fu farw ei wraig, Venetia Stanley, yn ddi-rybudd. Ymatebodd i’r digwyddiad hwn drwy ymroi yn llwyr i wneud arbrofion gwyddonol a lled-wyddonol.
Roedd Digby yn berson chwilfrydig iawn ac ynddo awch am wybodaeth, yn fwy felly na rhan fwyaf o’i gyfnod. Roedd ganddo arbenigedd mewn athroniaeth, gwyddoniaeth, alcemi a choginio. Mae’r llyfrau a nodir yn y blog hwn yn cynnwys ei ddiddordeb mewn ryseitiau coginio a chemeg. Ni recordiwyd gwyddoniaeth mewn dull disgybledig yn y cyfnod hwn, ac er fod Digby yn un o sylfaenwyr y Gymdeithas Frenhinol roedd ei waith ymchwil yn cwmpasu cemeg a meddygaeth ar yr un llaw, ac alcemi ac astroleg ar y llaw arall.
Blaenorol
Nesaf
Mae yna dystiolaeth gref fod copi y Llyfrgell o Feibl Mawr 1539 (“The Great Bible”) yn dod o lyfrgell Syr Kenelm Digby. Cyfeirir at y Beibl mewn nifer o gyfrolau oedd ymhlith llawysgrifau William Watkin Edward Wynne o Beniarth. Mae tystiolaeth fod rhain wedi bod ym meddiant Digby gan gynnwys dyddiadur Digby yn ei lawysgrifen ei hun o’i daith i Fôr y Canoldir (gweler erthygl B. Schofield yng Nghylchgrawn y Llyfrgell Genedlaethol, Cyfrol 1, Rhif 2, 1939). Yn ddiweddar, prynodd y Llyfrgell ddau lyfr o’i waith.
Mae’r llyfr “The Closet of the eminently Learned Sir Kenelm Digby” yn canolbwyntio ar ryseitiau a ddaeth Digby ar eu traws yn ystod ei deithiau i Ewrop. Dyma ddogfen hanesyddol werthfawr o fwyd a ryseitiau yr ail ganrif ar bymtheg. Fel un a deithiodd yn eang, ysgrifennodd am y bwydydd anarferol a brofodd, ac fe wnai gofnod o’r ryseitiau a’u hanfon at eu ffrindiau ym Mhrydain a gwledydd eraill Ewrop. Mae’r ryseitiau yn cynnwys sut i wneud metheglin, gwin ceirios a seidr. Diddorol nodi mai Digby a ddyfeisiodd y botel win fodern wrth ei wneud o wydr cryf iawn oedd yn liw tywyll, a hynny tua 1633. Cyn hyn, ‘roedd poteli gwin yn denau a gwan. Roedd hyn yn iawn os am storio am gyfnod byr, ond golygai fod y gwin yn ocsideiddio’n gyflym. Golygai dyfeisio’r botel win fodern y gellid defnyddio a marchnata gwin drud, champagne a vintage port.
Ryseitiau o "The Closet of the Eminently Learned Sir Kenelme Digbie Kt."
Ryseitiau o "The Closet of the Eminently Learned Sir Kenelme Digbie Kt."
Ryseitiau o "The Closet of the Eminently Learned Sir Kenelme Digbie Kt."
Blaenorol
Nesaf
Llyfr arall a brynwyd yn ddiweddar gan y Llyfrgell oedd A Choice Collection of rare Chymical secrets and Experiments in Philosophy gan George Hartman. Mae’r llyfr hwn yn amlinellu cymwysterau Digby fel Cemegydd. Dengys hefyd sut y credai y gallai cynhyrchion ei arbrofion gael eu defnyddio fel modd i drin anhwylderau a salwch parhaol, fel gowt, dropsie, y parlys, French-pox, y Pla, y gwahanglwyf, y frech wen a’r frech goch. Dangosir methodoleg a thechneg yr arbrofion drwy gyfrwng diagramau oedd yn nodweddiadol o lyfrau gwyddonol cynnar. Er mai un o brif amcanion Digby oedd dangos grym gwyddoniaeth mecanyddol, mae llawer o gynnwys y llyfr yn ymwneud ag alcemi ac astroleg.
Diagramau yn "A Choice Collection of rare Chymical Secrets"
Diagramau gwyddonol yn "A Choice Collection of Rare Chymical Secrets"
Blaenorol
Nesaf
Mae gan y Llyfrgell gopi o A Stain in the Blood – the Remarkable Voyage of Sir Kenelm Digby gan Joe Moshenska (Heinemann, 2016). Noda Moshenska fod ei arwr yn byw rhwng dau gyfnod, sef cyfnod y Dadeni a Shakespeare, a chyfnod byd modern Milton a Newton. Mae’r awdur yn astudio anturiaethau Digby, ei gymeriad cryf a’i ddiddordebau eang. Dyn hynod yn wir.
Digby, K. (1669) The closet of the eminently learned Sir Kenelme Digbie Kt. opened whereby is discovered several ways for making metheglin, sider, chery-wine, &c. : together with excellent directions for cookery, as also for preserving, conserving, candying, &c., London: Printed for H. Brome, at the Star in Little Britain.
Hartman, G. (1682) A Choice Collection of rare Chymical Secrets and experiments in Philosophy as also rare and unheard-of Medicines, Menmstruums and Alkahests; with the true secret of Volatilizing the fixt salt of Tartar Collected and experimented by the Honourable and truly Learned Sir Kenelm Digby, Kt. Chancellour to Her Majesty the Queen-Mother. Hitherto kept secret since his decease, but now published for the good and benefit of the Publick. London : Printed for the Publisher, and are to be sold by the book-sellers of London, and his own house in Hewes Court in Black-Fryers.
Mae Eisteddfod Genedlaethol Ceredigion 2022 wedi cyrraedd! Dyma gipolwg ar rai o eisteddfodau’r gorffennol a gynhaliwyd yng Ngheredigion gyda rhai ffeithiau diddorol amdanynt:
Aberystwyth, 1916
Cynhaliwyd yr Eisteddfod ar Gaeau’r Ficerdy ar gyrion y dref.
Testun yr awdl oedd ‘Ystrad Fflur’. John Ellis Williams oedd y bardd buddugol ac roedd Hedd Wyn yn ail.
Ni chynigiwyd coron.
Aberteifi, 1942
Bwriadwyd ei chynnal yng Nghaerfyrddin ond oherwydd y Rhyfel fe’i cynhaliwyd yn Aberteifi.
Nid oedd teilyngdod yng nghystadleuaeth y gadair.
Crwys oedd yr Archdderwydd.
Kate Roberts oedd beirniad y stori fer.
Aberystwyth, 1952
Cafwyd teilyngdod yng nghystadleuaeth y gadair – ‘Lleisiau’r Greadigaeth’ neu ‘Dwylo’. Awdl John Evans ‘Dwylo’ oedd yn fuddugol.
Doedd neb yn deilwng yng nghystadleuaeth y goron. Y testun oedd ‘Y Creadur’ neu ‘Unrhyw Chwedl Gymreig’. Mae’r goron i’w gweld yn ein harddangosfa ‘A oes heddwch.’
Y goron, 1952
Yr Archdderwydd oedd Cynan.
Gallwch wylio cofnod o’r eisteddfod hon ar ffilm fud sy’n cynnwys rhai o bobl amlwg y dydd fel T. H. Parry-Williams ac Elfed.
Aberteifi a’r cylch, 1976
Roedd hon yn Eisteddfod gofiadwy iawn am sawl rheswm – dathlu wythcanmlwyddiant yr Eisteddfod, y llwch mawr yn dilyn deufis o dywydd tanbaid, saga’r ddwy awdl ‘Gwanwyn’ a nifer fawr o eisteddfotwyr yn heidio yno gan dorri record.
Enillodd Alan Llwyd y goron am ddilyniant o tua hanner cant o benillion ar y thema ‘Troeon Bywyd’ a’r gadair am ei awdl ‘Gwanwyn’.
Cyhoeddwyd stampiau arbennig gan y Post Brenhinol i nodi’r achlysur.
Rhai o’r rhaglenni swyddogol, 1916, 1952 a 1976
Llanbedr Pont Steffan a’r fro, 1984
Enillodd John Roderick Rees y goron am ei bryddest ‘Llygaid’ am ddirywiad cefn gwlad ac ail goron y flwyddyn ddilynol yn Rhyl. Bu‘n athro Cymraeg yn Ysgol Uwchradd Tregaron a chafodd rhai o’r disgyblion y fraint o weld y goron ar ei ymweliad â’r ysgol.
Cyflwynwyd y ddwy goron i Amgueddfa Ceredigion, Aberystwyth, ar ôl ei farwolaeth. Cynlluniwyd hwy gan Kathleen Makinson.
Yr Archdderwydd oedd W. J. Gruffydd (‘Elerydd’), un o feirdd niferus Ffair Rhos.
Ceredigion, Aberystwyth, 1992
Gelli Angharad ger Aberystwyth oedd lleoliad yr ŵyl.
Yr oedd yr Archdderwydd presennol Myrddin ap Dafydd yn un o feirniaid yr awdl ‘A Fo Ben …’. Idris Reynolds oedd yn fuddugol.
Rhoddwyd y goron gan Owen a Prys Edwards.
Yr Archdderwydd oedd ‘Ap Llysor’ (W. R. P. George), nai Lloyd George.
Robin Llywelyn (Portmeirion), a chyn fyfyriwr yn Adran y Gymraeg, Prifysgol Cymru, Aberystwyth, oedd enillydd y fedal ryddiaith gyda’i nofel Seren wen ar gefndir gwyn. Cyfieithwyd y nofel ganddo yn 2004 fel White star.
GigioDigion oedd enw’r Babell Ieuenctid.
‘Sethgwenwyn a’r Gwyrddedigion’ oedd teitl Sioe Gerdd y Plant.
‘Tic Toc’ oedd yr opera roc.
Cynhaliwyd ‘Noson fawr yr Eisteddfod’ sef ‘Llais y lli’ gyda chynfyfyrwyr fel Dyfan Roberts, Geraint Lövgreen, Mynediad am ddim a Myrddin ap Dafydd yn diddanu.
‘Yr Orsedd, yr Eisteddfod a’r Llyfrgell’ oedd ein harddangosfa.
Ceredigion, Tregaron, 2022
Ar ôl cyfnod hir o ansicrwydd mae’r Eisteddfod yn ei hôl. Dewch draw i’n stondin ar y maes i ddysgu am hanes a diwylliant Tregaron.
Tybed pa uchafbwyntiau a straeon diddorol fydd yn rhan o’r eisteddfod hirddisgwyliedig hon?
Rhwng 20 a 22 Mehefin 2022, lansiwyd cyfrol ryfeddol yn swyddogol – ‘A Repertory of Welsh Manuscripts and Scribes, c.800-c.1800’ gan Daniel Huws. Fel yr astudiaeth fwyaf cynhwysfawr ac arwyddocaol o lawysgrifau Cymreig ers dros ganrif, dathlwyd y gyfrol gyda chynhadledd dros dri diwrnod a gynhaliwyd yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, ‘Welsh Manuscripts c.800-c.1800’.
Daeth Daniel Huws i weithio yn LlGC yn 1961 fel archifydd, a datblygodd ddiddordeb mawr mewn llawysgrifau ac ysgrifenyddion canoloesol. Ymddeolodd yn 1992 a dechreuodd weithio ar y Repertory yn 1996, gyda’r prosiect yn cael ei gefnogi gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru a’r Ganolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd. Nawr, wrth i Daniel ddathlu ei ben-blwydd yn 90 oed, mae’r magnum opus wedi’i gyhoeddi o’r diwedd. Ar hyd y daith gwelodd y gwaith fewnbwn sawl ysgolheigion ac arbenigwyr llawysgrifau Cymreig, gan gynnwys Curadur Llawysgrifau LlGC, Dr Maredudd ap Huw, a’r Athro Ann Parry Owen o’r Ganolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd; ond nid lleiaf Gruffudd Antur, a gyfrannodd yn sylweddol at y gyfrol.
Chwith-Dde: Maredudd ap Huw; Ann Parry Owen; Gruffudd Antur
Yn ystod y seremoni agoriadol, lle cyflwynwyd copi o’r Repertory i’r Prif Weinidog Mark Drakeford, soniodd Daniel fod mewnbwn Gruffudd wedi profi’n amhrisiadwy i’r pwynt lle daeth yn brentis a chydawdur Daniel, gan nodi hyd yn oed mai llysenw Gruffudd bellach yw ‘Daniel bach’! Cafwyd areithiau hefyd yn cydnabod camp ryfeddol Daniel a Gruffudd gan Brif Weithredwr a Llyfrgellydd LlGC, Pedr ap Llwyd; Elin Haf Gruffudd Jones, Cyfarwyddwr y Ganolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd; a Llywydd y Llyfrgell, Ashok Ahir.
Cyflwyno copi o’r Repertory i’r Prif Weinidog Mark Drakeford
Bydd y Repertory yn amhrisiadwy i’r astudiaeth o lawysgrifau Cymraeg a llawysgrifau sy’n gysylltiedig â Chymru, a’u tarddiad, eu hanes, eu lluniad, a’u cynnwys. Mae Daniel wedi amcangyfrif bod y gyfrol yn cynnwys manylion 3,000-4,000 o lawysgrifau, nifer ohonynt wrth gwrs wedi cael sylw a thrafodaeth drwy gydol y tri diwrnod y gynhadledd. Anogodd papurau amrywiaeth eang o drafodaeth, gyda phynciau’n amrywio o balaeograffeg a chodicoleg, i ieithyddiaeth a digideiddio; ac yn cynnwys cyfraith Gymraeg yr Oesoedd Canol, croniclau, barddoniaeth, amrywiaethau, achau, gramadegau, swynion, llyfrau salmau, cronolegau, llythyrau, a rhestrau o enwau lleoedd. Rhoddodd ein tri prif siaradwr darlithoedd ysgogol a diddorol, gyda Ceridwen Lloyd-Morgan yn trafod delweddau crefyddol canoloesol; Bernard Meehan yn siarad am y Llyfrau Salmau Gwyddelig canoloesol; a Paul Russell yn sôn am weithiau Gerallt Gymro.
Ceridwen Lloyd-Morgan (yn y llun gyda Maredudd ap Huw) yn siarad am ‘Delweddau Crefyddol mewn Llawysgrifau Canoloesol Cymraeg’
Bernard Meehan yn siarad am Llyfrau Salmau Gwyddelig Canoloesol
Paul Russell yn rhoi’r ddarlith olaf ar lawysgrifau Gerallt Gymro
Daeth y gynhadledd i ben gyda chyflwyniad o Fedal y Cymmrodorion i Daniel Huws, anrhydedd uchel mor haeddiannol.
Seremoni medal y Cymmrodorion
Mae’r Repertory wedi agor lan y maes o astudiaethau llawysgrifau Cymreig fel erioed o’r blaen, gan ddarparu ffynhonnell ddigynsail i ymchwilwyr. Yng ngeiriau ein brif siaradwr olaf Paul Russell: nid y diwedd yw’r Repertory, ond y dechrau!
Dydy’r fformat ffilm cul, y 9.5mm, ddim mor adnabyddus heddiw â fformatau poblogaidd eraill fel yr 16mm, yr 8mm safonol a’r super 8mm. Ond, gall hyn newid nawr gan ei fod bellach wedi cyrraedd ei ganmlwyddiant ac mae nifer o ddigwyddiadau wedi’u creu er mwyn dathlu ei hanes a’i effaith ar y diwylliant ffilm.
Taflunyddion ffilm 9.5mm Pathé yng nghasgliad cyfarpar Archif Sgrin a Sain LlGC
Roedd yn fis Rhagfyr 1922 pan lansiodd y cwmni Ffrengig, Pathé, ei fformat 9.5mm newydd. Roedd yn ffurf fechan, radical ar dechnoleg gwneud ac arddangos ffilmiau a alluogodd ostyngiadau mawr mewn costau. Effaith hyn, yn ei dro, oedd gwneud sinema gartref a sinematograffi gartref yn hygyrch i lawer mwy o bobl ledled y byd. Y cynnig cyntaf oedd taflunydd ffilmiau – y Pathé Baby – ynghyd â chyflenwad o ffilmiau gan y cwmni o’i gatalog cefn helaeth. Roedd pynciau byr amrywiol a hyd yn oed ffilmiau nodwedd wedi’u golygu i lawr, a wnaed yn wreiddiol ar ffilm 35mm safonol, ar gael i’w prynu neu eu llogi, ac wedi’u hargraffu i lawr i 9.5mm. Mewn sawl ffordd, dyma VHS neu Netflix ei gyfnod, y ffordd o brofi sinema wedi’i ail-ddimensiynu yn y cartref. Flwyddyn yn ddiweddarach, ychwanegodd Pathé gamera i’w system newydd a oedd erbyn hynny â chystadleuydd newydd ar ffurf ffilm 16mm, gyda chefnogaeth y cwmnïau Americanaidd, Kodak a Bell and Howell.
Magasîn camera neu ‘wefrydd’ ffilm 9.5mm, sy’n dangos ei dwll canolog nodedig
Effaith bodolaeth yr offer cyflawn cymharol fforddiadwy hyn ar gyfer gwneud ffilmiau ar ffilm cul oedd gwneud diwylliant ffilm amatur eang yn bosibl. Er bod gwahanol fformatau sydd bellach yn anghyffredin wedi bodoli ar gyfer amaturiaid cyfoethog o ddechreuadau sinematograffi ar ddiwedd oes Fictoria, ddaeth eu defnydd erioed yn ffenomenon marchnad dorfol. O fewn ychydig flynyddoedd, roedd Pathé wedi gwerthu 100,000 o’u Baby projectors. Roedd gwneud ffilmiau gartref i bawb o’r diwedd!
Taflen heb ddyddiad yn hysbysebu’r taflunydd ‘Pathé Baby’
Nid cyd-ddigwyddiad yw’r ffaith bod y cipluniau symudol o fywyd bob dydd sydd gan sefydliadau fel Archif Sgrin a Sain Llyfrgell Genedlaethol yn eu casgliadau yn dechrau yn yr 1920au a cheir cynrychiolaeth dda ohonynt o’r 1930au ymlaen. Daeth gwneud ffilmiau’n ddiddordeb poblogaidd a chafodd ei ddemocrateiddio ymhellach wrth i glybiau sinema gael eu sefydlu lle byddai aelodau’n rhannu’r costau ac yn cydweithio ar ffilmiau stori a rhaglenni dogfen.
Rhwng 2013 a 2017, cafodd llawer o ffilmiau o’r fath yn archifau ffilm cenedlaethol a rhanbarthol y DU eu digideiddio a’u rhoi yn eu cyd-destun fel rhan o’r prosiect Datgloi Ein Treftadaeth Ffilm. Roedd Archif Sgrin a Sain LlGC yn bartner i’r prosiect dan arweiniad y BFI a chafodd 57 o’i ffilmiau cartref 9.5mm eu sganio a’u gwneud ar gael ar y BFI player yn rhad ac am ddim ac am gyfnod amhenodol. Mae enghreifftiau cynrychioliadol yn cynnwys:
Nid dim ond cofnod o wyliau haf yw hwn, ond golwg ddychanol, ysgafn ar bobl gwledydd Prydain yn hamddena. Un o nifer o ffilmiau 9.5mm gan yr amatur talentog, Harold Cox.
Clipiau o ffilmiau a wnaed gan Jack Clark o Aberhonddu yw’r rhain. Mae’r teulu Clark wedi byw yn ardal Aberhonddu am sawl cenhedlaeth ac mae ganddynt fusnes teuluol yno hyd heddiw. Roedd Jack Clark yn berchen ar siop a stiwdio cyflenwadau ffotograffig a allai fod wedi helpu gyda chyflenwadau o stoc ffilm a chemegau datblygu. Gellir gweld rhai o’i ffilmiau ar hyn o bryd yn arddangosfa Amgueddfa Aberhonddu. Ar gyfer canmlwyddiant y 9.5mm, bydd clip arall o gasgliad Clark ar gael sy’n dangos rhannau o’r dref yn agos i’r afon – Pont Llanfaes ac o amgylch y Gadeirlan – dan lifogydd yn yr 1930au.
Yn yr achos hwn, rydym yn cyflwyno tros-sgan o’r deunydd fel y gellir gweld nodweddion y 9.5mm. Mae’r rhain yn cynnwys y twll canolog a’r rhicyn wedi’i dorri i ochr y ffilm ar bwynt rhyng-deitl sy’n sbarduno mecanwaith ffrâm llonydd yn y taflunydd. Mae’r ffrâm wedi’i doddi sy’n aml yn gysylltiedig hefyd i’w weld, yn ogystal â difrod i’r ddelwedd o ganlyniad i grafanc y taflunydd. Ar wahân i werth hanesyddol delweddau o’r llifogydd, rhywbeth a wnaed yn berthnasol yn ddiweddar oherwydd ein pryderon am newid hinsawdd, mae’r clip hwn yn enghraifft ddiddorol o botensial y 9.5mm ar gyfer ‘ailgymysgu’. Mae Clark, fel gwneuthurwr ffilmiau cartref, wedi golygu lluniau masnachol ynghyd â deunydd a saethwyd ganddo ef ei hun. Allwn ni ddim bod yn siŵr pa mor fwriadol oedd y weithred hon, ond mae’n awgrymu bod y golygfeydd o lifogydd wedi’u cysylltu â’r delweddau cartŵn o gymryd ‘bath annisgwyl’.
Sganio ffilm 9.5mm ar MWA Flashscan yn Archif Sgrin a Sain LLGC
Yn 1932, ymunodd fformat newydd, hyd yn oed yn rhatach, â’r farchnad gwneud ffilmiau gartref fywiog – yr 8mm. Er gwaethaf y gystadleuaeth gynyddol hon, parhaodd y 9.5mm i ffynnu fel cyfrwng ar gyfer gwneud ac arddangos ffilmiau. Parhaodd catalog Pathé o deitlau ffilm i ehangu ac roedd yna galedwedd newydd yn darparu ar gyfer datblygu ffilm sain 9.5mm a olygai ei bod yn bosibl clywed datganiadau cyfoes yn ogystal â’u gweld.
Roedd gan y lled ffilm hwn ddilynwyr brwd a oedd yn gwerthfawrogi ei fod yn llai costus na’r 16mm, ond bod ganddo ansawdd llun tebyg – yn sicr yn llawer gwell na’r 8mm. Pan aeth Pathéscope UK i ddwylo’r derbynwyr yn 1960, gallai bri’r fformat fod wedi dod i ben, ond ymunodd y ffyddloniaid hyn â’i gilydd i ffurfio clwb sinema newydd a lwyddodd i ail-greu strwythurau cefnogaeth ar gyfer y math hwn o ffilm. Parhaodd aelodau Group 9.5 i gasglu a dangos printiau a gynhyrchwyd gan Pathé ac fe wnaeth rhai ohonyn nhw – a grwpiau tebyg mewn gwledydd eraill – gadw’r arfer o gynhyrchu ffilmiau gartref gan ddefnyddio’r 9.5mm i fynd. Mewn rhai achosion prin, arbrofwyd â thechnegau sinematograffeg fel defnyddio lensys anamorffig ar gyfer delwedd sgrin eang.
Ar y chwith, adran o stribed ffilm 9.5mm o ffilm gan aelod o Group 9.5, Hugh Hale. Ar y dde, y ddelwedd sgrin lydan estynedig fel y’i gwelir pan y’i taflunnir yn defnyddio lens anamorffig 1.5x.
A hwythau bellach yn oes y super 8, a gyflwynwyd yn 1965, roedd ffyddloniaid y 9.5mm yn aredig eu cwys hynod eu hunain, a chyda llai o ddefnydd, llithrodd y math hwn o ffilm allan o ymwybyddiaeth y cyhoedd yn raddol gan ddod, fel yr adroddwyd gan Lenny Lipton, ‘yn gelain byw’. Efallai ei bod yn fwy caredig dweud, fel cyfrwng gwneud ffilmiau ymarferol ac fel ffordd o ledaenu cynnwys ffilmiau theatrig, ei fod bellach yn dipyn o hynodbeth archeolegol, ond yn un a all, serch hynny, roi mewnwelediad gwerthfawr i sut y bu cenedlaethau cynharach y mwynhau’r cyfryngau. Yn fwy na hynny, fel cludwr canrif o atgofion, ein gobaith yw, drwy’r gwaith cadwraeth a wneir gan y llyfrgell ac archifau eraill, y bydd y canmlwyddiant hwn o straeon fyw am byth.
Dr. Guy Edmonds
Cynorthwy-ydd Technegol (Ffilm)
Digwyddiadau Canmlwyddiant y 9.5mm
Cynhadledd Prifysgol Southampton sydd wedi’i neilltuo i’r 9.5mm, The Little Apparatus
Tra bod y Deyrnas Unedig yn dathlu Jiwbili Platinwm y Frenhines, mae’n gyfle i weld sut mae achlysuron tebyg wedi cael eu nodi yng Nghymru yn y gorffennol.
Adeiladwyd nifer o gofgolofnau trwy Brydain i ddathlu Jiwbili Aur Siôr III yn 1809, gan gynnwys y Bwa ger Pontarfynach, Ceredigion, a godwyd ar gyfer Thomas Johnes, casglwr llyfrau a pherchennog Gwasg Hafod. Codwyd hefyd Tŵr Jiwbili ar ben Moel Famau, Sir Fflint, sy’n cael ei ddisgrifio yn A history of the Jubilee Tower on Moel Fammau in North Wales gan R.J. Edwards.Mae’r ddau yn dal yn sefyll heddiw. Cyhoeddodd Eglwys Loegr (a oedd yn cynnwys eglwysi yng Nghymru bryd hynny) ffurfiau gweddi arbennig, yn Gymraeg a Saesneg, i ddiolch am hanner canrif o deyrnasiad y Brenin.
"A history of the Jubilee Tower on Moel Fammau in North Wales" gan R.J. Edwards.
Cyhoeddwyd ffurfiau gweddi tebyg yn 1887 ar gyfer Jiwbili Aur y Frenhines Fictoria, a chynhaliwyd gwasanaeth o ddiolchgarwch yn Eglwys Sant Pedr, Caerfyrddin, gyda phregeth gan Esgob Tyddewi. Ddegawd yn ddiweddarach dathlodd Fictoria ei Jiwbili Diemwnt. Un o’r llyfrau a gyhoeddwyd i nodi’r achlysur hwn oedd The Queen’s Diamond Jubilee: illustrated record of Her Majesty’s reign and descriptive sketch of Aberdare, 1837-1897.
The Queen's Diamond Jubilee: illustrated record of Her Majesty's reign and descriptive sketch of Aberdare, 1837-1897.
Mae’r casgliad a roddwyd i’r Llyfrgell Genedlaethol gan Miss Margaret Davies o Gregynog, ger Y Drenewydd, yn cynnwys cofnod unigryw o Jiwbili Arian Siôr V yn 1935. Rhoddwyd llyfr i Miss Davies a’i chwaer Gwendoline gan aelodau corau Sir Drefaldwyn oedd yn canu o flaen y Brenin a’r Frenhines yn Neuadd Albert, er mwyn diolch i’r chwiorydd am eu cefnogaeth. Mae’r llyfr wedi’i lofnodi gan aelodau’r corau a’i rwymo’n gain.
Yr un nesaf i ddathlu Jiwbili Arian oedd y Frenhines bresennol. Dw i’n cofio sefyll fel plentyn wrth ochr y ffordd pan oedd hi a Dug Caeredin yn dychwelyd o wasanaeth o ddiolchgarwch yn Eglwys Gadeiriol Llandâf yn 1977. Argraffwyd llyfryn hardd dwyieithog yn cynnwys trefn y gwasanaeth. Chwarter canrif yn ddiweddarach roedd y Frenhines yn dathlu Jiwbili Aur, ac ymysg digwyddiadau’r flwyddyn ymwelodd hi a Dug Caeredin â Gŵyl Ieuenctyd ym Mharc Eirias, Bae Colwyn. Cyhoeddwyd llyfryn dwyieithog i ddathlu’r ymweliad.
Tybed pa gofnodion hanesyddol fydd yn cael eu hychwanegu at ein casgliadau ar ôl y dathliadau eleni?
Dros y ddwy flynedd ddiwethaf, rhwng cyfnodau clo, rwyf wedi bod yn gweithio fy ffordd trwy ôl-groniad o fapiau o Affrica heb eu catalogio neu wedi’u catalogio’n rhannol, gan eu didoli a’u hychwanegu at y gronfa ddata ar-lein fel y gall pawb gael mynediad atynt. Mae darllenwyr yn dweud wrthym yn aml nad oedden nhw’n gwybod bod gennym ni fapiau o’r tu allan i Gymru, felly rwy’n gobeithio y bydd y prosiect catalogio hwn a’m blogiau yn helpu mwy o ddarllenwyr i ddarganfod ehangder y deunydd sydd gennym.
Daw’r rhan fwyaf o’r mapiau hyn o gyfnod gweinyddiaeth drefedigaethol Ewropeaidd gwledydd Affrica. Mae hyn yn rhannol yn deillio o ffynhonnell y mapiau yn y casgliad — daw’r mwyafrif i’r llyfrgell yn ystod yr 20fed ganrif drwy’r broses adnau cyfreithiol, sy’n berthnasol i ddeunydd a gyhoeddwyd yn y DU yn unig. Y cyhoeddwr mwyaf cynhyrchiol o fapiau tramor ym Mhrydain yn yr 20fed ganrif oedd Cyfarwyddiaeth Arolygon Trefedigaethol y llywodraeth. Fe’i sefydlwyd ym 1946 i ganoli cynhyrchu mapiau o’r ymerodraeth. Ym 1957, gyda symudiadau annibyniaeth ar draws yr ymerodraeth yn ennill momentwm, fe’i hailenwyd yn Gyfarwyddiaeth Arolygon Tramor. Cynhyrchodd adrannau eraill y llywodraeth, megis y Swyddfa Gwybodaeth Ganolog, fapiau ar gyfer cynulleidfa gyffredinol hefyd, tra bod y Weinyddiaeth Amddiffyn (MoD) yn cynhyrchu ac yn casglu mapiau at ddibenion milwrol, rhai ohonynt wedi’u hychwanegu at gasgliadau’r llyfrgell wrth i’r Weinyddiaeth Amddiffyn leihau ei gasgliad mapiau papur o blaid dull mwy digidol. Fodd bynnag, mae goruchafiaeth safbwyntiau gweinyddol trefedigaethol yn y casgliad hefyd yn adlewyrchu pwysigrwydd mapio’r byd trefedigaethol — mae mapiau’n ‘profi’ pwy sy’n berchen ar dir.
Daw ein dau fap cyntaf o set a ddefnyddiwyd i ddiffinio a chyfreithloni’r ffin rhwng Tanganyika Prydeinig (Tanzania fodern) a Rwanda a Burundi’r Wlad Belg. Lluniwyd y mapiau yn y 1920au, gan rannu ysbail y Rhyfel Byd Cyntaf fel y penderfynwyd gan Gytundeb Versailles. Tan hynny roedd Tanganyika, Rwanda a Burundi wedi bod yn rhan o Ddwyrain Affrica’r Almaen, ond roeddynt i’w rhannu fel iawndal rhwng Prydain a Gwlad Belg.
Mae llofnodion seremonïol comisiynwyr Prydain a Gwlad Belg i’w gweld ar y map. Ni chyfeirir at bobl leol nac arweinwyr nad oedd angen eu llofnodion ar gyfer y rhan hon o’u tiriogaeth.
Wiedergutmachung von Unrecht?, 1918
Ein map nesaf yw her Almaeneg i Brif Weinidog Prydain, David Lloyd George, yn amlinellu ei nod o ‘iawndal am anghyfiawnder’ [Wiedergutmachung von Unrecht] drwy’r broses heddwch.
Roedd Lloyd George wedi mynnu bod yr Almaen a’i chynghreiriaid yn tynnu’n ôl o Wlad Belg, Serbia, Montenegro, yr Eidal, Rwmania, Alsace a Lorraine — mae’r map Almaeneg hwn yn dadlau bod ei ofynion yn rhagrithiol tra bod Prydain a’i chynghreiriaid yn dal trefedigaethau ledled y byd. Nid yw Dwyrain Affrica Almaeneg wedi’i gynnwys ar y map.
Er bod rhai ffiniau trefedigaethol wedi’u diffinio gan gyfeirio at nodweddion daearyddol, megis Llyn Tanganyika yn ein map cyntaf, mae cipolwg cyflym ar ffiniau cenedlaethol syth fel pren mesur yng ngogledd Affrica, er enghraifft, yn awgrymu bod ffiniau eraill wedi’u diffinio ar bapur, gan linellau a dynnwyd ar fapiau, yn hytrach na chyfeirio at y tir ei hun, neu ei bobl.
Voi, 1959
Mae’r map chwe dalen hwn o 1959 o dref Voi yn ne Kenya yn dangos hyn ar raddfa lai: mae ffin weinyddol y dref yn gylch perffaith, ac mae gwybodaeth y map yn aros yn sydyn ar ymyl y cylch.
Bwriadwyd y map o Voi at ddefnydd gweinyddol o fewn Kenya ei hun. Fodd bynnag, gwnaed llawer o fapiau yn y casgliad ar gyfer cynulleidfa yn y DU, i hysbysu pobl am yr ymerodraeth. O ganlyniad, mae rhai yn llawer mwy trawiadol yn weledol na’r mapiau graddfa fawr a ddefnyddir ar gyfer gweinyddiaeth drefedigaethol.
Gorllewin Affrica, 1948
Dwyrain Affrica, 1947
Gorllewin Affrica, 1948 [darluniad]
Gorllewin Affrica, 1948 [Mungo Park]
Dwyrain Affrica, 1947 [eglurhad]
Cynhyrchwyd ein dau fap nesaf ddiwedd y 1940au gan Swyddfa Gwybodaeth Ganolog llywodraeth Prydain ar gyfer cynulleidfa Brydeinig gyffredinol. Lluniwyd y ddau gan Leo Vernon, a fu hefyd yn darlunio mapiau o rannau eraill o’r ymerodraeth, yn ogystal â mapiau twristiaeth a hanesyddol o Brydain.
Eu bwriad yw cyfleu rhywbeth o ddiwylliant a hanes y lleoedd y maent yn eu darlunio trwy eu defnydd o liw a ffiniau darluniadol.
Ar fap Gorllewin Affrica, mae ffigurau niferus yn cael eu darlunio o amgylch ymyl y map. Yr unig un a enwir yw Mungo Park, fforiwr Albanaidd. Mae’r llu o Affricanwyr Du a ddarlunnir yn ddienw, a dim ond yr awgrym lleiaf o nodweddion wyneb sydd gan y mwyafrif, mewn cyferbyniad llwyr â delwedd fanwl Park.
Mae’r ddau fap hefyd yn dangos yr adnoddau cyfoethog a geir yn nhrefedigaethau Prydain, gan bwysleisio natur ecsbloetiol ac echdynnol llawer o wladychiaeth Brydeinig. Mae’r ffocws hwn ar allforio a photensial masnachol yn nodwedd gyffredin ar y mapiau yn y casgliad.
Africa: commercial development, 1922
Eglurhad o Africa: commercial development, 1922
Mae’r map nesaf yn dyddio o 1922, a’i nod yw dosbarthu ‘datblygiad masnachol’ cyfandir Affrica i gyd. Mae’r codau lliw taclus yn cyflwyno argraff o drylwyredd a chywirdeb gwyddonol, mewn cyferbyniad ag apêl ddarluniadol darluniau Leo Vernon.
Yn yr hierarchaeth hon o ddatblygiad, mae mwyngloddio, diwydiant ac amaethyddiaeth planhigfa (sy’n cael ei redeg gan ac ar gyfer ymsefydlwyr Ewropeaidd) ar y brig, tra bod tiroedd ‘gwyryf’, er eu bod yn cael eu defnyddio gan gymunedau lleol ar gyfer hela a chasglu ‘cyntefig’, yn cael eu dosbarthu fel rhai annatblygedig. Mae’n amlwg er budd pwy y mae ‘datblygiad masnachol’ wedi’i fwriadu. Does dim llawer o ddiddordeb hefyd mewn masnach fewnol o fewn gwledydd neu ranbarthau, dim ond mewn cysylltiadau allanol — y rhai a fu o fudd i wledydd ymerodraethol.
The continent of Africa, 1954
Mae nifer o fapiau yn y casgliad yn pwysleisio’r gwahaniaeth rhwng trefedigaethau, gwarchodaethau ac ymddiriedolwyr, gan gynnwys ein map nesaf, yn ogystal â’r map Gorllewin Affrica 1948 a drafodwyd uchod.
Er mai bwriad damcaniaethol oedd bod ymddiriedolwyr yn sicrhau bod datblygiad economaidd o fudd i bobl frodorol a buddiannau trefedigaethol, meddyliwyd amdanynt yn benderfynnol mewn ffordd dadol. Mae erthygl a gyhoeddwyd ym 1946 yn disgrifio ymddiriedolwyr:
“Trusteeship, both national and international, is a conception which is at the forefront of the human advance. It assumes a relatively stable human society in which nations, themselves mature, rational, and governed in their actions and policies by high conceptions of law and justice, undertake to assist less advanced peoples to climb the ladder of self-government…”
Mae’r mapiau hefyd yn aml yn cynnwys testunau byr sy’n canmol rhinweddau’r system drefedigaethol, yn manylu ar y budd yr oedd rheolaeth Brydeinig i fod i’w roi i Affricanwyr, a’r ‘cynnydd’ sydd i’w wneud cyn y gellid ‘ymddiried’ mewn hunanlywodraeth i Affricanwyr:
The continent of Africa, 1954 [testun]
Dwyrain Affrica, 1947 [testun]
Mae’r blog hwn dim ond wedi crafu wyneb y deunydd hynod ddiddorol yr wyf wedi’i gatalogio yn ystod y prosiect hwn, ac mae llawer mwy o waith i’w wneud eto, felly byddaf yn gwneud mwy o fostiau blog yn y dyfodol i’ch diweddaru gyda fy hoff ddarganfyddiadau o’r broses hon.
Yn y flwyddyn 1870 safodd Cymro o’r enw John Hughes ar dir anghyfannedd yn nwyrain Wcráin. Dewiswyd y tir hwn fel safle ei weithdy haearn. Yr ardal, a gafodd ei henwi’n Hughesovka ar ei ôl, ddaeth gyda adeilad diwydiannol enfawr a ddenodd lawer o weithwyr o bob rhan o’r byd.
Ganed Hughes ym Merthyr Tudful yn 1814, a fu’n llwyddianus yn Ne Cymru a Llundain am fod yn feistr yn sawl ffowndri dur. Dysgodd ei grefft gan ei dad yng Ngweithdŷ Haearn Cyfarthfa, ac erbyn i Hughes gyrraedd ei 30au canol, roedd yn berchen ffowndri ei hun yng Nghasnewydd. Wedyn, symudodd i Lundain a parhaodd ei lwyddiant. Ym 1870, cafodd Hughes y cyfle gan y Tsar Rwsiaidd i ddod a’i arbenigedd i Rwsia ymerodrol.
Llyfrau am Hughesovka o gasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Llyfrau a erthyglau am Hughesovka
Nid yn unig roedd ei gwmni newydd, the New Russia Company Ltd., wedi creu diwydiant o fewn y rhanbarth, ond hefyd darparodd amwynderau ar gyfer y boblogaeth newydd, gydag eglwysi, ysbytai, a gwasanaethau pwysig eraill ar gael, i sicrhau amgylchedd gwaith hapus a chytûn. Roedd gweithwyr hyd yn oed yn cael ail-leoli eu teuluoedd i’r rhanbarth newydd, yn y gobaith y byddai hyn yn lleihau hiraeth.
Roedd yr amodau gwaith yn galed gyda hafau poeth a sych, stormydd llwch, glaw trwm y gwanwyn, a gaeafau caled gyda llawer o eira. Roedd Hughes yn gobeithio y byddai’r cyflogau da a gwaith cyson, na allai llawer o wledydd eraill ei ddarparu, yn gwneud yn iawn am y tywydd eithafol yr oedd rhaid i’r gweithwyr ddioddef.
Datblygodd Hughesovka a newidiodd ei enw yn ddiweddarach i Stalino, ac yna Donetsk, yn gymuned lewyrchus erbyn dechrau’r 21ain ganrif. Daeth y rhanbarth yn rhan bwysig o ardal Donbas. Yn anfoddus, daeth gwrthdaro yn fuan wedyn.
Cyfeiriadau a ffynonellau ar-lein:
Edwards, S. Hughesovka: a Welsh enterprise in Imperial Russia : an account of John Hughes of Merthyr Tydfil, his New Russia Company, and the town, works and collieries which he established in the Ukraine, 1992
Thomas, C. Dreaming a city : From Wales to Ukraine : The Story of Hughesovka/Stalino/Donestsk, 2009*
Glamorgan Family History Society Journal, No. 128 (December 2017), p. 10-13 (Diggins, R. Hughesovka: a Welsh enterprise in Imperial Russia).
Mae’r Llyfrgell yn darparu arddangosfa bob blwyddyn ar gyfer Brecwast Gweddi Gŵyl Ddewi yng Nghaerdydd. Trefnir y digwyddiad arbennig hwn gan grŵp o aelodau Cristnogol o’r Senedd o wahanol bleidiau, ac mae’r gwahoddedigion yn cynnwys aelodau o seneddau dros Ewrop, arweinyddion eglwysi a chapeli, a chynrychiolwyr nifer o fudiadau Cristnogol.
Thema’r Brecwast Gweddi eleni oedd “Diwygiadau”. Yr eitem hynaf a ddangoswyd oedd Llythyr ynghylch y ddyledswydd o gateceisio plant a phobl anwybodus (1749) gan Griffith Jones, oedd yn gyfrifol am sefydlu miloedd o ysgylion cylchynol er mwyn dysgu pobl i ddarllen y Beibl. Roedd cysylltiad agos rhwng yr ysgolion hyn a’r ymdrechion i gael yr SPCK i ddarparu Beiblau Cymraeg.
Tudalen deitl "Hanes llwyddiant diweddar yr Efengyl" gan William Williams
Cyhoeddwyd Two letters, giving an account of a revival of religion in Wales gan Thomas Charles o’r Bala yn 1792. Arweiniodd y cyfnod o adfywiad ysbrydol mae Charles yn ei adrodd at sefydlu Cymdeithas y Beibl, a dangoswyd hefyd yr argraffiad cyntaf o’r Beibl Cymraeg a gyhoeddwyd gan y Gymdeithas yn 1807.
Er mwyn adlewyrchu agwedd ryngwladol y thema, dangoswyd Hanes llwyddiant diweddar yr Efengyl, a rhyfeddol waith Duw, ar eneidiau pobl yn North America (1766), sef cyfieithiad gan William Williams, Pantycelyn o bamffledyn yn disgrifio deffroad ysbrydol yn America ddwy flynedd ynghynt. Roedd yr arddangosfa hefyd yn cynnwys hunangofiant Ben Chidlaw (1890), Cymro a ymfudodd i America ond a fu’n rhan o Ddiwygiad 1839 tra ar ymweliad â’i famwlad, a The revival in the Khasia Hills (1907), sef hanes cenhadaeth dramor y Methodistiaid Calfinaidd yn India.
Dangoswyd dwy lawysgrif o Ddiwygiad 1858-9, sef dyddiadur Dafydd Morgan, Ysbyty, a llythyr oddi wrth John Matthews o Aberystwyth. Yr eitem a ddenodd sylw mwyaf y gwahoddedigion oedd Beibl Evan Roberts, a oedd gydag ef pan oedd yn gweithio mewn pwll glo. Cafodd y Beibl ei losgi yn rhannol mewn ffrwydrad yn 1897 a laddodd pump o’i gydweithwyr. Arweiniodd hyn at ei droëdigaeth, sy’n cael ei disgrifio yn nyddiadur y Parch. Seth Joshua a ddangoswyd ar bwys y Beibl. Roedd Evan Roberts yn un o brif arweinwyr Diwygiad 1904-5.
Roedd yn fraint i arddangos y trysorau hyn o gasgliadau’r Llyfrgell yng nghyntedd y Senedd a’u trafod gyda’r gwesteion. Wrth greu’r arddangosfa, ceisiais amlinellu hanes gwaith Duw trwy nifer o ddiwygiadau yng Nghymru a diwygiadau mewn gwledydd eraill sydd naill ai wedi dylanwadu ar Gymru neu wedi elwa o gyfraniad cenhadon o Gymru.
Blog i gyflwyno gwaith a chasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
Yn sgil natur bersonol blogiau, polisi'r Llyfrgell yw cyhoeddi postiadau yn yr iaith wreiddiol yn unig. Cyhoeddir yr un faint o bostiadau yn y ddwy iaith, ond nid yr un blogiau ydynt. Am gyfieithiad bras gellir darllen y blog drwy ddefnyddio system gyfieithu megis Google Translate.
