#CaruMapiau – Shaun Evans

Dr. Shaun Evans yw Cyfarwyddwr Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru, canolfan ymchwil Cymru Gyfan a leolir ym Mhrifysgol Bangor ac sy’n ymchwilio i faterion yn ymwneud â hanes, diwylliant a thirweddau Cymru, trwy brismau ystadau a’u casgliadau o dreftadaeth ddiwylliannol.  @YstadauCymru

Map 17^eg ganrif o Whitlera, Sir Gaerfyrddin

Yn fy mlog diwethaf soniais mai ond o ganol y 18^fed ganrif mewn gwirionedd y cynyddodd y comisiynau ar gyfer mapiau ystadau yng Nghymru.  Cymharol brin yw’r enghreifftiau o’r ddwy ganrif gynt.

Yn ei chasgliadau, mae gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru lond llaw o fapiau ystâd o’r 16^eg a’r 17^eg canrifoedd gan gynnwys map Humfrey Bleaze o diriogaeth Castell Powys a gwblhawyd yn 1629 ac arolwg Robert Johnson 1587 o faenorau Iarll Caerwrangon yng Nghrucywel a Thre-t?r yn Sir Frycheiniog.

Mae arolwg Robert Johnson yn arwyddocaol am ei fod yn crynhoi’n daclus y symud o’r disgrifiad testunol  i ddarluniad cartograffig.  Yn arferol, byddai arolygon traddodiadol o ystadau yn cynnwys disgrifiadau ysgrifenedig a oedd yn nodi manylion megis enwau, maint a chyfansoddiad ffermydd unigol, enwau’r tenantiaid, y rhent blynyddol a manylion unrhyw arferion a berthynai i’r tir.   Mae arolwg Johnson yn cyfuno’r ffurf hwn o arolwg testunol â set o fapiau wedi’u cynhyrchu’n gain gan greu enghraifft gynnar o’r hyn oedd yn ei hanfod yn ‘atlas’ o’r ystâd.   Roedd map Humfrey Bleaze o ystâd Gastell Powys yn gynnyrch o fath gwahanol:  un ddalen fawr o felwm yn darlunio prif nodweddion tirwedd yr ystâd, gydag enw a maint y caeau (mewn aceri, ffyrdd a chlwydi) wedi’u hysgythru ar wyneb y ddogfen.  Roedd y ddau gynnyrch hyn yn cael eu comisiynu’n benodol gan y tirfeddianwyr, gyda’r bwriad o’u defnyddio a’u harddangos am dymor hir.

Serch hynny, mae yna fathau eraill o fapiau ystadau cynnar a oedd at ei gilydd yn llai nodedig.  Un enghraifft a welir yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru yw’r map pen ac inc syml o Whitlera ym mhlwyf Llanfynydd, Sir Gaerfyrddin sy’n ymddangos fel pe bai’n dyddio o ganol y 17^eg ganrif.  Mae’r map wedi’i fraslunio ar ddalen sengl o bapur sy’n dangos  ‘the mease [h.y. t?] of Whitlera’,  ynghyd ag adeilad cyfagos a’r tiroedd gerllaw.

Prev

1of2

Next

Mae sawl nodwedd arall o’r dirwedd yn cael ei darlunio gan gynnwys yr Afon Sannan a ‘the hie waye’.   Yn rhai o’r caeau dangosir rhesi o farciau sy’n ymdrech efallai i ddangos eu bod wedi cael eu haredig.  Mae ardaloedd eraill yn cynnwys clystyrau o  ‘furrs’ [eithin], sy’n awgrymu tir diffaith heb ei drin.  Hefyd, darlunnir nifer o goed sy’n amrywio o’r hyn sy’n ymddangos fel llain o goetir bychan i goeden enfawr sy’n sefyll ar ei phen ei hun yng nghanol un o’r caeau a nifer o goed llai yn ffurfio rhan o un o’r ffiniau gwrychoedd.  Mae’r gwrychoedd pigog hyn (sydd o bosibl yn debyg i’r ddraenen wen) yn amgylchynu pob cae,  a cheir ymdrech amlwg yma i ddarlunio clawdd mwy hirsefydlog i’r dwyrain.

Mae enwau rhai o’r caeau wedi’u marcio ar y map, megis ‘kae dan y ty’, ‘kae trwynvain’, ‘wayn bwll’ a ‘kaer ddintir’.   Mae mwyafrif y caeau hyn wedi’u marcio fel ‘whitleras lande’ – sy’n dangos eu cysylltiad â’r t?.   Serch hynny,  doedd y tiroedd a gafodd eu cynnwys ar y map ddim wedi’u hymgorffori dan berchnogaeth un unigolyn neu ystâd;  roedd ‘tir whitleras’ yn gymysg â thir  ‘Owen ap Hennri & Mallt verch Wallter ap Thomas’, ‘Kae Koch, being the lande of Ieuan Lloyd ap Gwillym Vychan’ ac wedi’i amgylchynu i’r de gan diroedd ‘Sir William Thomas, Knight’.

Prif bwrpas y map oedd darlunio maint a ffiniau’r tiroedd oedd yn gysylltiedig â Whitlera.  O’i gymharu ag arolwg 1587 Robert Johnson o Grucywel a Thre-t?r a map Humfrey Bleaze o Gastell Powys, mae llai o bwyslais ar arddangosiad.  Yn wir, roedd y map wedi’i blygu a’i gadw fel rhan o gasgliad gweithredoedd a dogfennau’n ymwneud â Whitlera.   Y cofnodion cysylltiedig hyn sy’n rhoi rhywfaint o syniad i ni pam efallai fod y map wedi’i lunio yn y lle cyntaf.

Ers  o leiaf ddechrau’r  16^eg ganrif roedd perchenogaeth Whitlera  yn destun dadlau ac achosion cyfreithiol.  Yn 1604 daeth Richard ap Rutherch ac eraill ag achos cyfreithiol yn Llys Cyngor Cymru a’r Gororau i ddatrys yr hawl i breswylfod  a thiroedd Whitlera.  Chwe blynedd yn ddiweddarach, roedd Llys y Sesiwn Fawr yn barnu ynghylch honiad o dresmasu ar diroedd o gwmpas Whitlera.  Erbyn y 1620au, roedd t? Whitlera a rhywfaint o’r tiroedd cyfagos dan berchenogaeth Thomas ap Richard ap Ruddergh a’i fab ac etifedd, William Thomas ap Ruddergh.  Yn 1627 mae’n ymddangos iddynt werthu’r tiroedd i Griffith Lewis, henadur yng Nghaerfyrddin, a werthodd y tiroedd rhyw ddwy flynedd yn ddiweddarach i Thomas Newsham, Abersannan.  Yn ystod yr ychydig ddegawdau nesaf codwyd morgais ar y tiroedd yn rheolaidd hyd nes i Nicholas Williams, Rhydodyn (Edwinsford) eu meddiannu ym mhen hir a hwyr yn y 1670au.

Mae’r cofnodion sy’n ymwneud â’r trafodion hyn yn ffurfio rhan o Archif Ystâd Edwinsford ac maen nhw’n rhoi cyd-destun defnyddiol i ni am y rheswm i greu’r map.  Yn ystod y 16^eg a’r 17^eg canrifoedd, doedd hi ddim yn anghyffredin i gomisiynu mapiau fel tystiolaeth i ategu achosion llys yn ymwneud â pherchenogaeth tir.  Mae’n bosibl bod y map wedi’i lunio fel rhan o’r achosion a glywyd gan y Cyngor yn Y Mers yng Nghymru neu yn y Sesiwn Fawr.   Fodd bynnag, o ystyried ansicrwydd y gorffennol ynghylch perchenogaeth y tiroedd, mae’n fwy tebygol bod naill ai Griffith Lewis, Thomas Newsham neu Nicholas Williams wedi gwneud cais am y map i’w atodi at y gweithredoedd gan dystiolaethu i’w meddiant hwy o’r tiroedd.   Yn y naill achos neu’r llall, mae’n amlwg nad oes modd dirnad y map yn llwyr heb gyfeirio at y corff ehangach o gofnodion sy’n ymwneud â hanes perchenogaeth Whitlera.  Mae’r cyd-destun yn allweddol.

Mae'r cofnod hwn hefyd ar gael yn: English